LexisNexis, Warszawa 2010, ss. 360.

Aktualne definicje psychologii sądowej zmierzają do jak najszerszego ujęcia obszaru problematyki, w jaką może być zaangażowany psycholog powołany do pomocy w rozwiązywaniu problemów prawnych. Różnorodność zagadnień, dla rozwiązania których prawo sięga obecnie do ustaleń psychologii, spowodowała wyodrębnienie jej bardziej wyspecjalizowanych działów. Szczególną rolę odgrywa psychologia w rozwiązywaniu problemów związanych ze sprawami rodzinnymi. Współpraca psychologów z sądami rodzinnymi dotyczy najczęściej spraw opiekuńczych. Przedmiotem ekspertyzy psychologicznej jest w tych przypadkach ocena kompetencji wychowawczych osób ubiegających się o przyznanie opieki nad dziećmi oraz ustalenie form i częstotliwości kontaktów z drugim opiekunem bądź wskazanie przesłanek uzasadniających ograniczenie albo pozbawienie prawa do opieki. Psycholog jest też pytany, czy dobro dziecka nie stanowi przeszkody w orzeczeniu rozwodu.

Zmiany społeczno-obyczajowe, w tym postaw wobec małżeństwa i rodziny, obserwowane we wszystkich krajach, wpływają na wzrost liczby spraw rozwodowych. Coraz częściej też rozstający się partnerzy pozostający w związkach nieformalnych, a posiadający wspólne dzieci, zwracają się do sądu o uregulowanie prawa do opieki. W ostatnich latach pojawiły się też nowe zjawiska: znacznie większa dążność ojców do przejęcia opieki nad dziećmi, problem małżeństw mieszanych, ubieganie się o prawo do opieki przez pary homoseksualne. Wzrasta więc rola psychologów, którzy powinni pomagać sądowi w podjęciu właściwych, z punktu widzenia interesu dziecka, decyzji. Biorąc pod uwagę społeczną wagę problemów, nieco zaskakujący jest fakt znikomej liczby badań i literatury w tym zakresie.

W związku z powyższym problem, który podjęła w swej książce Alicja Czerederecka, uznać należy za trafny, a nawet nowatorski. Nie był on bowiem dotychczas szerzej analizowany zarówno w polskiej, jak i światowej literaturze naukowej. Głównym i podstawowym celem, który postawiła sobie Autorka, była próba uzupełnienia luki w literaturze specjalistycznej dotyczącej szczególnego zjawiska, jakim jest rywalizacja rodziców o uczestniczenie w opiece nad dziećmi po rozbiciu rodziny, a w szczególności opisanie relacji i zależności, jakie zachodzą pomiędzy dyspozycjami psychicznymi rodziców, którzy podejmują rywalizację o dzieci, a ich kompetencjami wychowawczymi. Szczególną uwagę poświęcono roli, jaką pełnią działania opiekuna ukierunkowane na kształtowanie relacji dziecka z drugim opiekunem i udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy źródła tych zachowań tkwią w osobowości rodziców, czy też mają raczej charakter sytuacyjny, oraz jaki jest ich związek z kompetencjami wychowawczymi. Tak ujęty problem badawczy dotyczy fundamentalnych problemów opiniodawczych w sprawach opiekuńczych. Trzeba w tym miejscu dobitnie podkreślić, że sprawy tego typu należą do jednych z najtrudniejszych problemów opiniodawczych. Mimo że prawo jasno formułuje konieczność kierowania się zasadą dobra małoletniego dziecka, to praktyczna realizacja tej zasady napotyka na wiele trudnych do przezwyciężenia przeszkód i trudności. W sytuacji rozpadu rodziny dziecko i tak ponosi najczęściej najwyższe koszty całego wydarzenia, jest wikłane w spór, którego najczęściej nie rozumie, narażone jest na konflikt lojalności, manipulację, przemoc emocjonalną. Opiniujący psycholog winien przy tym zaproponować sądowi rozwiązanie optymalne, które zminimalizuje koszty i straty ponoszone przez dziecko i zabezpieczy możliwość jego prawidłowego, harmonijnego rozwoju. To bardzo trudne zadanie opiniodawcze, wybiera się bowiem często mniejsze zło, a ostateczne wnioski biegłego muszą być poprzedzone wnikliwą, pełną i rzetelną diagnozą osobowości rodziców, ich kompetencji wychowawczych, a także motywacji do pełnienia władzy rodzicielskiej. Trudno więc przecenić poznawcze i praktyczne walory podjętych przez Alicję Czerederecką badań. Z jednej strony poszerzają one istotnie wiedzę o psychologicznych przesłankach prawnych decyzji w zakresie opieki nad małoletnim dzieckiem, z drugiej posiadają olbrzymią wartość dla codziennej, opiniodawczej pracy biegłego psychologa, a także podejmowania oddziaływań zapobiegawczych, korygujących, czy też tak ważnej wczesnej interwencji. Te ostatnie oddziaływania nie mają najczęściej charakteru działań prawnych, lecz są wychowawczo-terapeutyczne, realizowane przez tych psychologów klinicznych i wychowawczych, którzy w różnych instytucjach usiłują udzielić pomocy i wsparcia dziecku uwikłanemu w spór dorosłych rodziców, zapobiec różnorodnym zaburzeniom psychicznym, skorygować ich proces socjalizacji i rozwój psychiczny.

Recenzowana książka powstała w oparciu o rozprawę doktorską, którą Pani Czerederecka obroniła niedawno na Uniwersytecie Jagiellońskim z wyróżniającym wynikiem. Podobnie jak inne prace tego typu, książka składa się z dwóch części, pierwszej teoretycznej oraz drugiej empirycznej, stanowiącej sprawozdanie z przeprowadzonych badań. Stanowiąca punkt wyjścia do sformułowania teoretycznych podstaw przyjętego przez Autorkę modelu badań własnych, wstępna, teoretyczna część pracy zawiera pięć rozdziałów. Omawiają one kolejno problematykę rywalizacji o dziecko w kontekście psychologii rodziny, analizę regulacji prawnych dotyczących władzy rodzicielskiej, zjawisko rozbicia rodziny, kwestie dotyczące kompetencji wychowawczych oraz zagadnienia związane z problematyką diagnozowania osobowości rodziców w sprawach opiekuńczych. Dobór zagadnień w tej części książki jest właściwy, przemyślany i uzasadniony merytorycznie. Stanowi przy tym spójną i jasną konstrukcję.

Wszystkie rozdziały opracowania charakteryzują się bardzo wysokim poziomem naukowym, szeroko uwzględniają zarówno najnowszą literaturę przedmiotu, jak i pozycje klasyczne (np. prace Rembowskiego czy Ziemskiej), są czytelnie i jasno zredagowane. Ogólnie biorąc, pierwsza, teoretyczna część książki potwierdza bardzo dobrą orientację Autorki w literaturze przedmiotu i badanej problematyce, a także jej dużą wiedzę teoretyczną, intuicję badawczą oraz rzadko spotykaną erudycję. Przykładem może być  doskonały podrozdział pracy zatytułowany „Skutki angażowania dziecka w konflikt” (s. 75–90), poświęcony między innymi koncepcji syndromu odosobnienia Gardnera (PSA). To bardzo wnikliwie przeprowadzona analiza omawianego zespołu, jego historii, kontrowersji, jakie wywołał, i przydatności w opiniowaniu sądowym.

Przyjęta przez Autorkę metakoncepcja pracy nie jest specjalnie skomplikowana, dzięki czemu jawi się jako konstrukt w wysokim stopniu spójny i jasny, wystarczający, by można go było zastosować w badaniach, których podstawowym celem było uchwycenie zależności pomiędzy osobowością a kompetencjami wychowawczymi w tej specyficznej sytuacji, jaką jest spór czy też rywalizacja rozwodzących się rodziców o sprawowanie opieki nad małoletnim dzieckiem. Ponieważ głównym narzędziem pomiaru dyspozycji psychicznych badanych był test Rorschacha, do zasad jego interpretacji (w systemie Exnera) dostosowany został zarówno model struktury osobowości, jak i rozumienie wpływu poszczególnych dyspozycji i zespołów dyspozycji psychicznych na zachowanie człowieka. Trzeba w tym miejscu przypomnieć, że test plam atramentowych Rorschacha nie odwołuje się do żadnej teorii osobowości, wywodzi się natomiast z badań empirycznych, i to one są podstawą do wnioskowania o strukturze i dynamice osobowości oraz przypisywania poszczególnym zmiennym określonych znaczeń. Powyższe postępowanie badawcze pozwoliło przezwyciężyć te trudności i problemy metodologiczne, które związane są z kwestią eklektyczności modelu (a więc jego wewnętrznej spójności i teoretycznej jednolitości), niosło jednak i pewne ograniczenia. Związane są one z dość oczywistym pytaniem o to, czy rzeczywiście wyniki testu Rorschacha pozwalają na pełny, wieloaspektowy opis struktury i funkcji osobowości. Satysfakcjonująca i przekonywająca odpowiedź na powyższe pytanie zawarta jest w tej części pracy, w której Autorka omawia użyte przez siebie narzędzia badawcze. Trzeba w tym miejscu dodać, że jest ona jedną z nielicznych w Polsce znawczyń exnerowskiej wersji testu, a kilka lat temu wydała obszerną i unikalną monografię pt. Test Rorschacha w psychologicznej ekspertyzie sądowej. Wykorzystanie systemu Exnera (Wydawnictwo IES, Kraków 2006). Jej kompetencje w zakresie znajomości testu i zasad posługiwania się nim są więc poza dyskusją. Przekonują także jej argumenty przemawiające za przydatnością metody do realizacji podjętych badań.

Ze względu na fakt, że wyniki testu Rorschacha nie informują o wymiarach behawioralnych, a jedynie o mechanizmach psychologicznych prowadzących do nich, stworzono, na potrzeby planowanych badań, specjalną, autorską skalę służącą do pomiaru behawioralnych wskaźników kompetencji wychowawczych. Uwzględnia ona 17 zmiennych opisujących kompetencje wychowawcze ujęte w czterech podkategoriach: wykorzystania przez rodziców własnych obiektywnych możliwości wychowawczych, stymulowania rozwoju dziecka w poszczególnych obszarach funkcjonowania, sposobów realizowania celów wychowawczych oraz kształtowania relacji dziecka z drugim opiekunem. To stosunkowo proste narzędzie, któremu wróżyć można duże powodzenie i przydatność w opiniowaniu sądowo-psychologicznym w sprawach rodzinnych. Wymaga tylko szerszej normalizacji.

Z uwagi na, w przeważającej mierze, eksploracyjny charakter badań hipotezy sformułowane zostały w sposób dość ogólny (dwie hipotezy ogólne i 10 szczegółowych). Jest to postępowanie słuszne i naukowo uzasadnione, zwłaszcza wtedy, gdy analizie poddaje się bardzo dużą grupę czynników czy zmiennych (z pobieżnych szacunków wynika, że jest ich dobrze ponad 100). Tak rozbudowany pod względem liczby analizowanych zmiennych model badawczy niesie zawsze niebezpieczeństwo utraty kontroli nad uzyskanymi wynikami, zagubienia się w licznych zależnościach, niemożności pełnego wykorzystania bardzo obszernego materiału empirycznego. I te trudności udało się jednak Autorce przezwyciężyć, między innymi dzięki zastosowaniu analizy skupień, pozwalającej na wyodrębnienie homogenicznych podgrup i dokonanie pomiaru specyfiki ujawnianych podobieństw pod względem wyróżnionych zmiennych. Najmniejszych zastrzeżeń nie nasuwa także dobór osób do grupy badawczej. Stanowiło ją 154 rodziców (77 par), którzy ubiegali się na drodze prawnej o przejęcie opieki nad dzieckiem lub o rozszerzenie zakresu własnego udziału w opiece przy jednoczesnym dążeniu do zmniejszenia udziału byłego partnera. To unikalna pod względem liczebności grupa badawcza, niespotykana w literaturze przedmiotu. Nic więc dziwnego, że kompletowanie jej zajęło Autorce niemal 20 lat.

Uzyskane przez Autorkę wyniki poszerzają istotnie wiedzę o relacjach, jakie zachodzą pomiędzy osobowościowymi dyspozycjami a kompetencjami wychowawczymi rodziców w tej specyficznej sytuacji, jaką jest rozwód i spór o sprawowanie opieki nad dziećmi. Fakt, że nie wszystkie z założonych hipotez w pełni potwierdziły się, w niczym nie podważa wartości recenzowanej pracy. Eksploracyjny charakter badań wraz z dużą liczbą uwzględnionych zmiennych stwarza niemal zawsze realne niebezpieczeństwo zagubienia się czytelnika w olbrzymiej ilości wyników i uzyskanych zależności. Wyjątkowo konsekwentna i uporządkowana redakcja tej części pracy, a także bardzo starannie opracowane ryciny, wykresy i tabelki zapobiegają znużeniu podczas lektury książki. Szczególnie wartościowe są dwa ostatnie rozdziały rozprawy. I tak w doskonale zredagowanym dziewiątym rozdziale pracy, zawierającym dyskusje na temat uzyskanych wyników w świetle postawionych hipotez, Autorka jasno, wnikliwie, ostrożnie, a zarazem syntetycznie interpretuje uzyskane prawidłowości, wyjaśnia pozorne sprzeczności pomiędzy poszczególnymi wynikami, umiejętnie odnosi je do danych literaturowych. Percepcję tekstu ułatwia także wyraźne wyeksponowanie tych wyników i prawidłowości, które mają charakter pierwszoplanowy. Podobne, jednoznacznie pozytywne uwagi nasuwa lektura rozdziału dziesiątego książki, tj. wniosków końcowych. Są one wyważone, dojrzałe, dobrze osadzone w literaturze przedmiotu, potwierdzają olbrzymią złożoność badanego zjawiska, rekomendują też dalsze kierunki badań, analizują przydatność uzyskanych wyników w codziennej praktyce opiniodawczej psychologa sądowego oraz w oddziaływaniach profilaktycznych i interwencyjno-kryzysowych. Oba ostatnie rozdziały rozprawy stanowią próbkę wnikliwości psychologicznej Alicji Czeredereckiej, jej kompetencji naukowych, umiejętności analitycznych. Ważny jest też praktyczny czy też aplikacyjny wątek dostrzegalny przez czytelnika pracy we wszystkich stadiach czy etapach realizowania tematu badawczego: w części teoretycznej książki, podczas dokonywanych przez Autorkę wyborów dotyczących przyjętych założeń i rozwiązań teoretycznych, czy też w części empirycznej, kiedy to przychodzi jej zinterpretować uzyskane wyniki, rozważyć ich praktyczną wartość, czy też zasugerować potrzebę prowadzenia dalszych badań i wskazać ich kierunek.

Na zakończenie trzeba podkreślić, że recenzowana praca jest nowatorskim i wartościowym opracowaniem, pozwalającym lepiej zrozumieć złożoność psychologicznych mechanizmów leżących u podstaw tych zachowań uczestników rozwodu, którzy w sporze z partnerem w niewystarczający sposób chronią dobro i zdrowie psychiczne  swoich dzieci, wikłając je w spór i rywalizując o opiekę nad nimi. Badania nie wyjaśniają jednoznacznie kwestii sytuacyjnych czy też osobowościowych uwarunkowań takich szkodliwych zachowań. Wiele wskazuje na to, że mamy do czynienia z nadzwyczaj złożonym i skomplikowanym zjawiskiem, w genezie którego ważne są zarówno zmienne i dyspozycje psychiczne, jak i okoliczności zewnętrzne, mające charakter głębokiego kryzysu sytuacyjnego. W książce przedstawiono informacje na temat specyfiki kryzysu, jakim jest rozwód, zaburzeń ujawnianych przez dzieci i rodziców w relacjach między nimi. Rywalizacja rodziców o uczestnictwo w opiece nad dziećmi po rozbiciu rodziny prowadzi często do angażowania dzieci w konflikt, a wszystkim jego uczestnikom utrudnia adaptację do nowej, niełatwej psychologicznie sytuacji. Opisane mechanizmy przedstawione zostały w kontekście opiniowania psychologicznego w sprawach rozwodowych oraz ustaleń dotyczących władzy rodzicielskiej i uregulowania kontaktów z dzieckiem. Uwzględnione zostały też konsekwencje, jakie wynikają z nowelizacji Kodeksu rodzinnego opiekuńczego, które weszły w życie 13 czerwca 2009 r. Książka zawiera wiele praktycznych wskazówek dla sędziów rozstrzygających w sprawach rodzinnych, biegłych wydających opinie w tym zakresie, będzie też pomocą dla specjalistów zajmujących się pomocą rodzinie: kuratorów, pracowników socjalnych czy psychologów zajmujących się poradnictwem, mediacjami czy terapią. Z lektury książki skorzystają też być może rodzice zaangażowani w procesy sądowe dotyczące uregulowania opieki nad dziećmi. Zawarte w pracy Pani Czeredereckiej uwagi mogą im pomóc w uzyskaniu dystansu do popełnionych błędów i poszukiwaniu konstruktywnych rozwiązań.

Monografia Alicji Czeredereckiej pt. Rozwód a rywalizacja o opiekę nad dziećmi zasługuje na zdecydowanie pozytywną i bardzo wysoką ocenę, stanowi istotny wkład w rozwój psychologii sądowej, w tym przede wszystkim proces konceptualizacji prawnych przesłanek sprawowania opieki nad dziećmi w sytuacji rozbicia rodziny i ich psychologicznej operacjonalizacji.