1. Wprowadzenie

Zgodnie z art. 140 Kodeksu cywilnegoTekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 459 ze zm., dalej: k.c. uprawnienie właściciela do czerpania dochodów z rzeczy obejmuje m.in. prawo do wprowadzenia opłat za korzystanie z rzeczy stanowiącej jego własność, w tym opłat za parkowanie.

Sąd Rejonowy Katowice-Wschód w Katowicach wyrokiem z 23 lutego 2017 r., I C 663/16, orzekł, że w przypadku parkowania pojazdu na cudzej nieruchomości dochodzi do zawarcia umowy najmu miejsca parkingowego zgodnie z art. 659 § 1 k.c., której stroną pozostaje korzystający z parkingu, umowa zaś zostaje zawarta z chwilą wjazdu użytkownika na teren parkingu, a kończy się z chwilą wyjazdu z terenu parkingu. Zdaniem sądu stosownie do art. 384 § 1 k.c. ustalony przez jedną ze stron umowy wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy, przy czym – zgodnie z § 2 tego artykułu – w razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennegoWyrok SR Katowice-Wschód w Katowicach z 23 lutego 2017 r., I C 663/16.. Z kolei w wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z 23 czerwca 2017 r., IV Ca 314/17, stwierdzono, że o ile korzystanie z parkingów komunalnych jest drobną sprawą życia codziennego, o tyle korzystanie z gruntów prywatnych w celach parkingowych już taką sprawą nie jest, niezależnie od częstotliwości występowania tego zjawiska.

Powyższe prowadzi do konstatacji, że nie dojdzie do zawarcia umowy najmu miejsca parkingowego poprzez sam wjazd użytkownika na teren parkingu, na postawie wzorca umowy (regulaminu korzystania z dróg wewnętrznych), karanie zaś użytkownika pojazdu poprzez unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół pozostaje w tych okolicznościach w sprzeczności z przepisami prawa powszechnie obowiązującego.

2. Pojęcie i charakter prawny wzorca umowy

Wzorzec umowy w rozumieniu art. 384 k.c. jest przygotowanym jednostronnie przez proponenta zbiorem postanowień, służącym do masowego zawierania umów z jego kontrahentami, które kształtują w sposób jednolity treść tych umów. Przedmiotem regulacji wzorcem umownym są więc wzajemne prawa i obowiązki stron umówWyrok SA w Łodzi z 24 lutego 2017 r., I ACa 1071/16, Lex/el 2017 nr 2256976..

Należy w tym miejscu wyjaśnić, że podmiot stosujący wzorzec jest określany w doktrynie i judykaturze jako proponent albo proferent, podmiot zaś, do którego wzorzec jest adresowany i który przystępuje do umowy zawieranej z użyciem wzorca (umowy adhezyjnej), jest określany jako adherentG. Karaszewski, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, wyd. 2, LexisNexis 2014, Lex/el 2017 nr 10015..

O wzorcach da się powiedzieć, że są to klauzule, które zostały opracowane przed zawarciem umowy i wprowadzone przez jedną ze stron umowy do stosunku prawnego w ten sposób, że druga strona nie miała wpływu na ich treść, jak również i to, że są one zwykle opracowane w oderwaniu od konkretnego stosunku umownego i w sposób jednolity określają treść przyszłych umów indywidualnych, ułatwiając tym samym zawarcie transakcjiK. Zagrobelny, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, wyd. 8, Warszawa 2017, Legalis..

Wzorzec umowy może przybrać różną postać, w tym ogólnych warunków umowy, wzoru umowy oraz regulaminu. Jest to wyliczenie jedynie przykładowe. Każda klauzula umowna (zespół klauzul umownych), która odpowiada definicji wzorca umowy, stanowi wzorzec, chyba że jej szczególna ustawowa regulacja wyłącza przyjęcie takiej kwalifikacjiA. Pyrzyńska, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1–44911, red. M. Gutowski, Warszawa 2016, Legalis..

Z mocy art. 384 § 1 k.c. regulamin jest jedną spośród wymienionych tym przepisem szczególnych postaci wzorca umowy, a więc – jak każdy wzorzec umowy – ustalany jest przez jedną ze stron i z tego już choćby powodu nie może być kwalifikowany jako umowa czy utożsamiany z niąWyrok SA w Warszawie z 22 stycznia 2015 r., VI ACa 238/14, LEX nr 2019919; wyrok SA w Warszawie z 7 sierpnia 2013 r., VI ACa 46/13.. O jurydycznej odrębności wzorca umowy od umowy świadczy najlepiej norma art. 385 k.c., przyznająca priorytet treści umowy w razie jej sprzeczności z postanowieniami wzorca umowyPodobny pogląd wyraziła E. Łętowska, wskazując, że wzorzec nie stanowi fragmentu treści umowy, lecz kształtuje wyłącznie treść stosunku prawnego powstałego z umowy, a czyni to według mechanizmu przewidzianego w art. 56 k.c. dla ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.. Należy nadmienić, że wzorzec umowny może mieć moc wiążącą wyłącznie wówczas, gdy umowa między stronami została ważnie zawartaA. Olejniczak, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, red. A. Kidyba, 2014, Lex/el 2017 nr 167871..

Obecność wzorców w obrocie może rodzić pewne negatywne konsekwencje i zagrożenia dla adresatów wzorców. Proponenci, którzy nadużywają swojej dominującej pozycji na rynku, mogą faktycznie narzucać kontrahentom (z reguły konsumentom lub, ogólniej, podmiotom „słabszym”) warunki umów przez formułowanie treści wzorców w sposób korzystny dla siebieP. Mikłaszewicz, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, wyd. 17, Warszawa 2017, Legalis.. W takiej sytuacji zasada swobody umów oparta na założeniu równorzędności stron obraca się przeciwko jednej z nich. Tę praktykę ułatwiają rozmaite zabiegi służące „wprowadzeniu” wzorców do umów indywidualnych, przy niewiedzy kontrahentów lub ograniczeniu ich dostępu do treści wzorcaW. Popiołek, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, red. K. Pietrzykowski, wyd. 8, Warszawa 2015, Legalis.. Niezależnie od powyższego adresaci wzorców mogą mieć również trudności z zapoznaniem się z ich treścią lub zrozumieniem ich znaczeniaP. Mikłaszewicz, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego..

Zagrożenia, o których mowa, to m.in. wprowadzanie do treści stosunku prawnego kształtowanego z użyciem wzorca postanowień krzywdzących drugą stronę, obciążanie niewspółmiernym ryzykiem transakcji strony słabszej, nierównomierne określanie praw  i obowiązków, przyznawanie proponentowi uprawnień kształtujących stosunek prawny, co obniża poziom ochrony adherenta w stosunku do tego, co wynika z postanowień przepisów, czy też fingowanie istnienia konsensu na klauzule, których kontrahent w istocie nie chciał wprowadzać do treści stosunkuK. Zagrobelny, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego.. Chodzi tu zwłaszcza o pozbawienie kontrahentów przedsiębiorców stosujących wzorce możliwości wpływu na treść zawieranych umów, co godzi w zasadę swobody umów oraz formalizuje zasadę równości stron. Nierzadkie są również zarzuty naruszenia: 

1. ogólnych zasad prawa prywatnego, a zwłaszcza zarzut naruszenia zasady słuszności (sprawiedliwości) kontraktowej, czyli zarzut nierównomiernego i nieusprawiedliwionego zarazem rozłożenia praw i obowiązków stron stosunku prawnego oraz
2. zasady lojalności i rzetelności w relacjach umownychPodobnie w wyroku TK z 26 stycznia 2005 r., P 10/2004, OTK-A 2005, nr 1, poz. 7; M. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów, (w:) Prawo zobowiązań – część ogólna, red. E. Łętowska, wyd. 2, 2013, Legalis..

Z uwagi na powyższe kwestia posługiwania się wzorcami, uznana dziś za oczywistą, wymaga przy ich regulacji rozstrzygnięcia zagadnień mających wpływ na bezpieczeństwo obrotu, by chronić stronę słabszą. Niezmiernie istotne zdaje się więc zagadnienie skonstruowania efektywnej kontroli wzorców używanych przez proponentówK. Zagrobelny, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego..

Treść wzorców podlega kontroli, czy to abstrakcyjnej (kontrola obejmuje treść wzorca w oderwaniu od konkretnej umowy), czy to incydentalnej (kontrola obejmuje treść umowy zawartej zużyciem wzorca)W. Popiołek, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego.. Postanowienia regulaminu, jako ustalonej przez jedną ze stron szczególnej postaci wzorca umowy, podlegają kontroli abstrakcyjnej w postępowaniu o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwoloneWyrok SOKiK z 31 października 2012 r., XVII AmC 2943/12..

Interpretacja treści wzorca musi następować na zasadach przewidzianych dla umów (art. 65 § 1 i 2 k.c.), przy uwzględnieniu normatywnego charakteru konsensu między stronami. Treść wzorca musi być zgodna z przepisami imperatywnymi oraz z zasadami współżycia społecznego (art. 353¹ k.c.). Może zawierać odstępstwa od przepisów dyspozytywnych, ale nie powinny one wykraczać przeciwko naturze stosunkuG. Karaszewski, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, wyd. 2, LexisNexis 2014, Lex/el 2017 nr 10015..

3. Doręczenie wzorca umowy

Artykuł 384 § 1 k.c. ustanawia zasadę, że warunkiem związania adherenta wzorcem jest doręczenie tego wzorca przed zawarciem umowyIbidem.. Wymóg ten dotyczy zarówno obrotu konsumenckiego, jak i profesjonalnego. Wzorzec powinien być doręczony przed zawarciem umowy w taki sposób, aby adresat miał realną możliwość zapoznania się z jego treściąWyrok SN z 17 grudnia 2015 r., V CSK 234/15; wyrok SA w Warszawie z 17 grudnia 2015 r., I ACa 492/15, LEX nr 1957352; P. Mikłaszewicz, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego..

Przez doręczenie należy rozumieć wręczenie adherentowi dokumentu obejmującego postanowienia wzorca w takim czasie przed zawarciem umowyG. Karaszewski, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego., który pozwoli mu na spokojne (swobodne) zapoznanie się z treścią wzorca. Spełnienie tej przesłanki trzeba oceniać w kontekście okoliczności faktycznych, w tym w kontekście obszerności wzorcaM. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów.. Dokument ten musi być czytelny i nie może zawierać odwołań do postanowień umieszczonych poza jego treściąG. Karaszewski, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego..

Ponieważ doręczenie wzorca ma zapewnić adherentowi możliwość łatwego zapoznania się z treścią wzorca, nie będzie można uznać wzorca za skutecznie doręczony, jeżeli zostanie on wręczony w postaci uniemożliwiającej lub utrudniającej zapoznanie się z jego treściąM. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów.. Nie jest możliwa konwalidacja tego uchybienia w terminie późniejszymE. Rutkowska, Moc wiążąca bankowych wzorców umownych, „Przegląd Prawa i Administracji” 2004, nr 60, s. 95–113..

Znaczenie ma także „stan techniczny” wzorca. Dotyczy to zwłaszcza małej czytelności wzorca z powodu rozmiaru czcionki, jakości druku, niekompletności wzorca bądź też jego nadmiernej obszernościM. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów.. Nieczytelny będzie wzorzec na uszkodzonym nośniku, wymagający specjalnego urządzenia dla ustalenia jego treści, czy nieodpowiednio wyeksponowany, na przykład w miejscu źle oświetlonym lub przez zbyt krótki czasA. Olejniczak, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego.. Podnosi się także, że warunki towarzyszące zapoznawaniu się przez adherenta z treścią wzorca, np. hałas, tłok, mogą wykluczać uznanie, iż adherent, mimo że otrzymał tekst wzorca, miał możliwość łatwego zapoznania się z jego treściąM. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów..

Jak słusznie zauważa M. Jagielska, oceniając, czy spełniona jest przesłanka łatwości dowiedzenia się o treści wzorca, należy uwzględniać zarówno okoliczności dotyczące wzorca, jak również jego nośnika (w tym jego stan zewnętrzny oraz dostępność). Jeśli udostępnienie wzorca jest tylko pozorne, w istocie niestwarzające sposobności poznania jego postanowień, inkorporacja postanowień wzorca nie nastąpi, chociaż zawarta umowa zwiąże kontrahentów, wszelako w czystej postaci, w której ojej treści przesądzą wyłącznie czynniki wskazane w art. 56 k.c.K. Zagrobelny, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego.

W procesie sporządzania i oceny wzorców umów należy w sposób szczególny uwzględniać możliwości percepcyjne przeciętnego adresata danego wzorca, biorąc przy tym pod uwagę, że nawet w stosunkach dwustronnie profesjonalnych adherent nie jest z reguły specjalistą w zakresie stosunku, który jest zawierany przy użyciu wzorca. W przypadku umów z udziałem konsumentów posiłkowo można odwołać się do definicji przeciętnego konsumenta, zawartej w art. 2 pkt 8 ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowymTekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2070; A. Pyrzyńska, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego..

W celu ułatwienia obrotu cywilnoprawnego, w sytuacji określonej w art. 384 § 2 k.c. ustawodawca rezygnuje z wymogu doręczenia wzorca. W ten sposób strony umowy wiążą także wzorce niedoręczone, o ile spełnione są (łącznie) szczególne warunki, określone tym przepisem:

1. posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte;
2. adherent mógł z łatwością dowiedzieć się o treści wzorca;
3. adherent nie jest konsumentem, chyba że zawarta umowa jest umową powszechnie zawieraną w drobnych, bieżących sprawach życia codziennegoA. Olejniczak, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego..

4. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół a ochrona interesów konsumentów

Artykuł 384 § 1, 2 i 4 oraz art. 384¹ k.c. normują formalne przesłanki związania wzorcem adherenta. Przepisy te adresowane są do proponentów i nakładają na nich określone obowiązki. Od ich wypełnienia uzależniona jest skuteczność wzorca wobec adherenta, a zatem możliwość kształtowania przez wzorzec treści stosunku prawnego wynikającego z umowy zawartej pomiędzy proferentem i adherentem. Do zawarcia umowy z użyciem wzorca dochodzi więc dopiero po spełnieniu przez proponenta wymagań określonych w wymienionych wyżej przepisachM. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów..

Jeżeli wzorzec umowy zostaje doręczony będącej konsumentem stronie przed zawarciem umowy, to wiąże on tę stronę, jednak jeżeli we wzorcu znajdują się nieuzgodnione z konsumentem indywidualne postanowienia, które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, to postanowienia te go nie wiążą. Ustawodawca, w imię postulatu zrozumiałości tekstu przepisu art. 385¹ § 1 k.c., posługuje się potocznym określeniem „postanowienie umowy”, obejmując nim zarówno postanowienia umowy w ścisłym znaczeniu tego terminu (czyli postanowienia treści czynności prawnej, objęte konsensem stron), jak i postanowienia wzorców, które wprawdzie „postanowieniami umowy” w ścisłym znaczeniu nie są, ale kształtują obok nich treść stosunku zobowiązaniowego. Interpretacja normy art. 384 § 1 k.c. bez powiązania jej z normą art. 385¹ § 1 k.c. prowadziłaby do praktycznego unicestwienia znaczenia instrumentu kontroli incydentalnej umów konsumenckich, gdyż z reguły jest właśnie tak, że treść stosunku zobowiązaniowego, w którym konsument uczestniczy, określona jest przez nieuzgodnione indywidualnie (co jest konieczną przesłanką zastosowania tej kontroli) postanowienia wzorców wiążących na podstawie art. 384 k.c.Wyrok SA w Katowicach z 5 lutego 2009 r., I ACa 772/08.

Klauzula generalna wyrażona w art. 385¹ § 1 k.c. uzupełniona została listą niedozwolonych postanowień umownych zamieszczoną w art. 385³ k.c. Ich wspólną cechą jest nierównomierne rozłożenie praw, obowiązków czy ryzyka między stronami prowadzące do zachwiania równowagi kontraktowej. Są to takie klauzule, które jedną ze stron (konsumenta) z góry w oderwaniu od konkretnych okoliczności stawiają w gorszym położeniu. Wyliczenie to ma charakter niepełny, przykładowy i pomocniczy. Funkcja jego polega na tym, że zastosowanie we wzorcu umowy postanowień odpowiadających wskazanym w katalogu znacząco ułatwić ma wykazanie, że spełniają one przesłanki niedozwolonych postanowień umownych objętych klauzulą generalną art. 385¹ § 1 k.c.Wyrok SOKiK z 15 czerwca 2012 r., XVII AmC 3734/11.

Stosowanie wzorców umownych w praktyce obrotu mieści się również w kręgu zainteresowania prawa antymonopolowego m.in. w aspekcie przeciwdziałania praktykom ograniczającym konkurencję. Działanie prawa antymonopolowego jest w tym wypadku nakierowane na zwalczanie nadużywania pozycji dominującej ze strony podmiotu posługującego się wzorcem (art. 9 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentówTekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 229 ze zm.; dalej: OchrKonkurU.)P. Podrecki, Porozumienia monopolistyczne i ich cywilnoprawne skutki, Kraków 2000, Wolters Kluwer Polska SA, Zeszyty Naukowe UJ, nr 74, s. 69 i 70; M. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów. .

Działania przedsiębiorcy naruszające zbiorowe interesy konsumentów są bezprawne, co, siłą rzeczy, pociąga za sobą zakaz stosowania praktyk tego rodzaju (art. 24 ust. 1 i 2 OchrKonkurU). W efekcie przyjmuje się, że zwiększył się pierwiastek etyczny w prawie cywilnym. Pogląd ten zaowocował postulatem respektowania w stosunkach umownych zasady sprawiedliwości (słuszności) kontraktowej, jak również przekonaniem o potrzebie ochrony strony słabszej na rynku i zwiększenia obowiązków strony silniejszej oraz o potrzebie słusznego wyważania interesów (praw i obowiązków) stron stosunków cywilnoprawnychM. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów..

Poglądy powyższe znalazły szerokie odzwierciedlenie w prawie konsumenckim, w tym w stosunkach zobowiązaniowych powstałych z użyciem wzorców umownych. Jednakże powinny mieć one zastosowanie również przy ocenie treści wzorców umownych, tym bardziej że w trafnym przekonaniu Trybunału Konstytucyjnego podstawowe zasady prawa obligacyjnego nakazują poszanowanie uczciwości, lojalności i dobrych obyczajów w obrocie tak na etapie nawiązywania stosunku kontraktowego, jak i w fazie jego wykonywaniaTak TK w wyroku z 26 stycznia 2005 r., P 10/04, OTK-A 2005, nr 1, poz. 7; M. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów..

Również art. 76 Konstytucji RPDz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483; zob. zwłaszcza wyrok TK z 13 września 2005 r., K 38/04, OTK-A 2005, nr 8, poz. 92; wyrok TK z 26 stycznia 2005 r., P 10/04, OTK-A 2005, nr 1, poz. 7; wyrok TK z 21 kwietnia 2004 r., K 33/03, OTK-A 2004, nr 4, poz. 31. nakazuje władzom publicznym ustanowienie ochrony konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Wspólnym mianownikiem dla wszystkich typów podmiotów wymienionych w art. 76 Konstytucji RP jest przekonanie o aksjologicznej konieczności udzielania wsparcia podmiotom „słabszym” na rynkuTak TK w wyroku z 20 kwietnia 2005 r., K 42/02, OTK-A 2005, nr 4, poz. 38.. Relacje kontraktowe między przedsiębiorcą a konsumentem powinny być uczciwe, czyli uzasadnione ekonomicznie, a nie arbitralnie wyznaczane przez przedsiębiorców, nadużywających swej faktycznej przewagi rynkowejM. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów..

W świetle założeń aksjologicznych europejskiego prawa konsumenckiego ochrona konsumenta nie jest działaniem o charakterze protekcjonistyczno-paternalistycznym, lecz zmierza do zabezpieczenia interesów słabszego uczestnika rynku, którego wiedza i orientacja na rynku są ograniczone w porównaniu z profesjonalnym partnerem kontraktowym. Z tego powodu ochrona konsumenta w prawie europejskim opiera się na paradygmacie „ochrony przez informację”Tak też R. Stefanicki, Prawo uczciwej konkurencji a ochrona konsumentów w świetle ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym, „Studia Prawa Prywatnego” 2011, nr 2, s. 38.. Działania kompensacyjne mają bowiem wyrównać faktyczny deficyt informacyjny immanentnie występujący po stronie konsumenta. Dzięki interwencji legislacyjnej konsument powinien swobodnie i w zgodzie z własnym interesem zaspokajać swoje uświadomione potrzeby, na podstawie dostarczonej mu wiedzy i informacji – tylko konsument dobrze poinformowany może działać racjonalnie i korzystać z oferty rynkowejWyrok TK z 21 kwietnia 2004 r., K 33/03, OTK-A 2004, nr 4, poz. 31; wyrok TK z 26 stycznia 2005 r., P 10/04, OTK-A 2005, nr 1, poz. 7; M. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów..

5. Umowy powszechnie zawierane w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, czyli umowy bagatelne

W odniesieniu do umów zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami wzorzec niedoręczony konsumentowi wiąże go tylko wówczas, gdy kształtuje treść zobowiązania powstałego przez zawarcie umowy powszechnie zawieranej w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (umowa bagatelna)A. Olejniczak, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego.. W każdym wypadku ocena, czy inkorporacja wzorca uzależniona jest od doręczenia, czy też od stworzenia sposobności łatwego dowiedzenia się przez konsumenta o jego treści, wymagać będzie ustalenia, iż chodzi o umowę, po pierwsze, typową, czyli często zawieraną w sprawach, które odnoszą się do życia codziennego, po drugie natomiast, dotyczącą spraw drobnych, a więc co do zasady o niewielkiej wartościK. Zagrobelny, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego..

Nie uzgodniono, jak dotychczas, poglądu, według jakich kryteriów określać kategorię „umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego”, zwanych umowami bagatelnymiA. Pyrzyńska, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego.. Według E. Łętowskiej nie są umowami bagatelnymi umowy o usługi, których wartość jest wprawdzie nieduża, lecz w ramach których konsument powierza profesjonaliście przedmioty majątkowe przewyższające cenę usługi (np. oddanie samochodu na parking strzeżony)M. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów.. W takich przypadkach przedsiębiorca powinien doręczyć wzorzec umowny, jeżeli chce sobie zapewnić moc wiążącą zawartych w nim postanowieńA. Olejniczak, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego.. Biorąc zatem pod uwagę postulat ochrony konsumenta, należy opowiedzieć się za wąskim rozumieniem pojęcia umów bagatelnychM. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów..

W opinii autora adresat wzorca powinien móc z łatwością dowiedzieć się o jego treści w każdej sytuacji, nie tylko gdy posługiwanie się wzorcem jest zwyczajowo przyjęte w stosunkach danego rodzaju oraz gdy jest konsumentem zawierającym tzw. umowę bagatelnąP. Mikłaszewicz, Komentarz do art. 384 Kodeksu cywilnego.. W razie wątpliwości, czy daną umowę zaliczyć do grupy umów bagatelnych, należy opowiedzieć się za interpretacją, zgodnie z którą trzeba będzie doręczyć wzorzec adherentowi. Takie rozwiązanie odpowiada postulatowi ochrony konsumenta, który w pierwszej kolejności ma być dobrze poinformowany o sensie i skutkach planowanej umowy, by móc po dojrzałym namyśle podjąć decyzję w sprawie jej zawarciaM. Bednarek, Rozdział VII. Wzorce umów..

Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy wskazać, że umowy, w których stosowanie wzorca nie jest zwyczajowo przyjęte, oraz umowy z udziałem konsumentów, o ile nie są one powszechnie zawierane w drobnych i bieżących sprawach życia codziennego, podlegają procedurze doręczenia przez proponenta wzorca przy zawarciu umowy, natomiast umowy powszechnie zawierane w drobnych i bieżących sprawach życia codziennego oraz inne umowy, których stroną nie jest konsument, o ile posługiwanie się wzorcem jest zwyczajowo przyjęte, podlegają procedurze stworzenia przez proponenta takiej sytuacji, by adherent mógł z łatwością dowiedzieć się o treści wzorcaF. Wejman, Wzorce umów na stronach www i w poczcie elektronicznej, TPP 2000, nr 4, s. 41–60..

Istotny z punktu widzenia dalszych rozważań jest fakt, że o ile korzystanie z parkingów komunalnych jest drobną sprawą życia codziennego, o tyle korzystanie z gruntów prywatnych w celach parkingowych już taką sprawą nie jest, niezależnie od częstotliwości występowania tego zjawiskaWyrok SO w Katowicach z 23 czerwca 2017 r., IV Ca 314/17.. Ergo, w opinii autora, uznać należy, że umowa najmu miejsca parkingowego nie zostanie zawarta na podstawie wzorca umowy (regulaminu korzystania z dróg wewnętrznych) wyłącznie poprzez sam wjazd użytkownika na teren parkingu stanowiącego grunt prywatny.

6. Forma i tryb zawarcia umowy najmu miejsca parkingowego

Stosownie do art. 659 § 1 k.c. umowa najmu obejmuje zobowiązanie się wynajmującego, że odda najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nieoznaczony, oraz zobowiązanie się najemcy do płacenia wynajmującemu umówionego czynszu oznaczonego w pieniądzach lub świadczeniach innego rodzajuJ. Panowicz-Lipska, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450–1088, red. M. Gutowski, Warszawa 2016, Legalis.. Umowa najmu należy do umów o korzystanie z rzeczy. Do jej essentialia negotii należą oznaczenie przedmiotu najmu oraz czynszu pobieranego przez wynajmującegoJ. Górecki, G. Matusik, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, wyd. 17, 2017, Legalis..

Przedmiot najmu mogą stanowić rzeczy co do zasady niezużywalne, w tym rzeczy ruchome, zbiory rzeczy, nieruchomościOrzeczenie SN z 26 lipca 2001 r., II CKN 1269/00, OSNC 2002, nr 3, poz. 42; J. Szczotka, Najem i użyczenie egzemplarzy utworu jako odrębne pola eksploatacji, Warszawa 2013, Wolters Kluwer, s. 21 i n., 207 i n.. Przedmiotem najmu mogą być również części rzeczy albo części składowe rzeczy (np. miejsce do parkowania pojazdu, nawet niezindywidualizowane)G. Kozieł, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, red. A. Kidyba, 2014, Lex/el. 2017 nr 462714..

Na podstawie umowy nawiązuje się stosunek prawny najmu, którego treść (prawa i obowiązki stron) określają postanowienia umowy, a także przepisy ustawy, zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje, w myśl ogólnej reguły art. 56 k.c. dotyczącej skutków czynności prawnejJ. Panowicz-Lipska, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego..

Z przepisów Kodeksu cywilnego o najmie nie wynika, poza art. 660 k.c., wymóg jakiejkolwiek szczególnej formy zawarcia umowy najmu. W związku z tym umowa najmu może być zawarta ustnie, a nawet per facta conludentia.G. Kozieł, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego.

Najem jest umową:

1. konsensualną, która dochodzi do skutku, gdy obie strony złożą oświadczenia woli; skuteczność najmu nie jest zależna od wydania rzeczy najemcy;
2. dwustronnie zobowiązującą i wzajemną; odpowiednikiem (ekwiwalentem) świadczenia wynajmującego, polegającego na oddaniu rzeczy do używania, jest świadczenie najemcy, polegające na płaceniu umówionego czynszu;
3. odpłatnąK. Pietrzykowski, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. T II. Komentarz. Art. 450–1088. Przepisy wprowadzające, red. K. Pietrzykowski, wyd. 8, Warszawa 2015, Legalis..

Stronami umowy najmu są wynajmujący oraz najemca. Mogą to być dowolne podmioty wyposażone w zdolność prawną i w ten sposób dopuszczone do obrotu (osoby fizyczne, osoby prawne oraz ułomne osoby prawne); osoby takie działają, zawierając umowę osobiście lub przez swoich przedstawicieli, zgodnie z zasadami ogólnymiJ. Jezioro, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, wyd. 8, Warszawa 2017, Legalis..

W judykaturze przyjmuje sięZob. wyrok SN z 13 maja 2005 r., I CK 675/04; wyrok SA w Warszawie z 10 marca 1999 r., I ACa 962/98., że umieszczenie pojazdu na parkingu samochodowym może zasadniczo prowadzić do zawarcia umowy przechowania albo umowy najmu. Jak trafnie podniesiono w literaturzeZob. M. Niedośpiał, Glosa do wyroku SA w Warszawie z 7 kwietnia 1998 r., I ACa 71/98, OSA 2001, nr 11, s. 84–85., parking płatny może być strzeżony lub niestrzeżony i w okolicznościach konkretnego przypadku trzeba rozstrzygać, która z powyższych umów została zawartaJ. Górecki, G. Matusik, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego.. Dla osoby pozostawiającej swój samochód na parkingu istotne znaczenie przy dokonywaniu oceny, jakie usługi są oferowane przez prowadzącego parking, a więc jakiej treści umowa jest z nim zawierana, czy jest to umowa przechowania, czy umowa najmu miejsca postojowego, mają widoczne oznaczenia parkingu oraz takie elementy rzeczywistości dostrzegane natychmiast przez każdego kierowcę, które pozwalają w szybkim czasie, w sposób niewątpliwy, zorientować się w charakterze parkingu i rodzaju oferowanych usługWyrok SA w Szczecinie z 9 listopada 2016 r., I ACa 707/16.. Są to najczęściej umowy mające charakter dorozumiany, stąd chodzi tu w szczególności o wyraźne napisy lub oznaczenia symboliczne (znaki), dzięki którym klient wjeżdżający samochodem na parking może stwierdzić bez wątpliwości i nieporozumień, z jakim parkingiem (strzeżonym czy niestrzeżonym) ma do czynieniaG. Kozieł, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego..

Tablica informacyjna przy wjeździe na parking, że jest on niestrzeżony, nie przesądza jeszcze o rodzaju zawartej umowy, jeśli prowadzący parking manifestuje swoimi działaniami wolę strzeżenia pojazduPor. wyrok SA w Warszawie z 10 marca 1999 r., I ACa 962/98.. Podobnie należy ocenić tablicę z informacją, że parking jest niestrzeżony, ale dozorowanyJ. Górecki, G. Matusik, Komentarz do art. 659 Kodeksu cywilnego.. Również kwestie administracyjne (wpis do ewidencji działalności gospodarczej, koncesja) mogą mieć pomocnicze znaczenie przy ustalaniu z punktu widzenia prawa cywilnego, czy jest to parking strzeżony, czy niestrzeżony, czy strony zawarły umowę przechowania, czy umowę najmuM. Niedośpiał, Glosa do wyroku SA w Warszawie z 7 kwietnia 1998 r., I ACa 71/98, s. 84–85..

7. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół jako środek represji

Dotychczasowy sposób uregulowania w ustawodawstwie kwestii zakładania blokad na koła pojazdów wskazuje na to, że tego typu rozwiązanie należy traktować jako daleko idący środek represji. Wystarczy tu wspomnieć, że w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 22 grudnia 2004 r. w sprawie środków przymusu bezpośredniego stosowanego przez funkcjonariuszy celnychDz.U. z 2004 r. nr 286, poz. 2874. i z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie środków przymusu bezpośredniego stosowanego przez inspektorów i pracowników kontroli skarbowejDz.U. z 2002 r. nr 96, poz. 845., a także w uchylonym już rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14 stycznia 2000 r. w sprawie usuwania pojazdów i blokowania ich kółDz.U. z 2000 r. nr 5, poz. 64. stosowanie blokad na koła pojazdów jest traktowane jako środek przymusu bezpośredniego. Stosowanie tego typu urządzeń, jako środka represji ograniczającego prawo własności, pozostaje tym samym w wyłącznej sferze władztwa państwa. Obecnie uprawnieniem do stosowania blokad na koła pojazdów dysponują policja i straż miejska/gminna oraz funkcjonariusze wskazani w wyżej wymienionych rozporządzeniach. K. Korzan uważał nawet, że blokowanie kół samochodowych przez straż miejską jest samowolą i jako wyraz bezprawia uzasadnia odpowiedzialność karną z powodu działania na szkodę interesu prywatnego (art. 231 § 1 Kodeksu karnego)Tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2204, dalej: k.k..K. Korzan, Znaczenie godności ludzkiej dla ochrony praw człowieka oraz wpływ roszczeniowego charakteru norm konstytucyjnych na rozszerzenie dostępu do sądu, cz. I, „Radca Prawny” 1998, nr 6, s. 3.

Zgodnie z art. 64 Konstytucji RP własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności. Środki tego typu mogą być więc stosowane wyłącznie na podstawie wyraźnego upoważnienia ustawowego niebudzącego żadnych wątpliwości. Każda ingerencja w prawo własności stanowi środek ostateczny i może być dokonywana dopiero w sytuacji, gdy inne środki zawiodą, i to tylko ze względu na ważną wartość mocniej chronioną (zasada hierarchiczności wartości chronionych przez prawo)Wyrok SA w Warszawie z 27 maja 2009 r., VI ACa 1124/08..

Żaden przepis nie daje takiego uprawnienia innym podmiotom, w szczególności uprawnienia takiego nie daje przepis art. 13 ustawy o własności lokaliTekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1892 ze zm.. Samodzielne przyznanie sobie takiego uprawnienia musi zostać zatem uznane za sprzeczne z prawem, to jest z Konstytucją RPWyrok SA w Warszawie z 27 maja 2009 r., VI ACa 1124/08..

Autor w pełni podziela stanowisko wyrażone w wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z 23 czerwca 2017 r., IV Ca 314/17, w którym stwierdzono, że zgodnie z ustawą Prawo o ruchu drogowymTekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1260 ze zm.; dalej: u.p.r.d. zakładanie blokad na koła pojazdów przez osoby utrzymujące porządek w zakresie parkowania pojazdów, działające w imieniu lub na rzecz zarządcy terenu, jest bezprawne. Nie ulega wątpliwości, że regulamin korzystania z dróg wewnętrznych wprowadzony przez zarządcę terenu (np. spółdzielnię mieszkaniową), a upoważniający do karania użytkowników pojazdów przez zakładanie blokady, pozostaje w sprzeczności z przepisami prawa powszechnie obowiązującego. Zakładanie blokad jest wręcz w takiej sytuacji środkiem represji mającym na celu wyegzekwowanie żądanej opłaty. Jest to środek ograniczający prawo własności i pozostaje tym samym w wyłącznej sferze władztwa państwa. Natomiast własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności. Środki tego typu mogą więc być stosowane wyłącznie na podstawie wyraźnego upoważnienia ustawowego niebudzącego żadnych wątpliwości. Każda ingerencja w prawo własności stanowi środek ostateczny i może być dokonywana dopiero w sytuacji, gdy inne środki zawiodą, i to tylko ze względu na ważną wartość mocniej chronioną.

8. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół, czyli uczynienie rzeczy niezdatną do użytku

Unieruchomienie pojazdu ma na celu uniemożliwienie odjechania nim, dopóki nie zostanie ustalony sprawca jego pozostawienia w miejscu, gdzie jest to zabronione, lecz nie utrudnia ruchu lub nie zagraża bezpieczeństwuR. A. Stefański, Prawo o ruchu drogowym. Komentarz, wyd. 3, 2008, Lex/el. 2017 nr 7827.. Organami uprawnionymi do blokowania kół ex lege (art. 130a ust. 9 u.p.r.d.) są m.in. Policja i straż gminna (miejska). Uprawnienie to ma także Żandarmeria Wojskowa i wojskowe organy porządkowe oraz funkcjonariusze Straży Granicznej i organów celnych.

Przepis art. 288 k.k. chroni mienie, w tym przede wszystkim własność i inne prawa do rzeczy (nie tylko ruchomych) oraz posiadanie będące atrybutem własności, które może być faktycznie przekazane innemu podmiotowi, np. użytkownikowi czy najemcy, konkretnie zaś – wynikającą z tych praw majątkowych nienaruszalność, integralność i zdatność do zgodnego z przeznaczeniem użytkowania rzeczy i korzystania z nichL. Wilk, Komentarz do art. 288 Kodeksu karnego, (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz. Art. 222–316, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, wyd. 4, Warszawa 2017, Legalis.. Celem prawnokarnej ochrony własności mienia, wskazanym w tym konkretnym przepisie, jest zachowanie wartości i użyteczności rzeczy dla jej właścicielaM. Kulik, J. Piskorski, Rozdział VI. Inne przestępstwa przeciwko mieniu, (w:) Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, red. R. Zawłocki, wyd. 2, 2015, Legalis.. Chroniona jest nie tylko substancja rzeczy, ale i jej użyteczność, a w szczególności okoliczność, że właściciel lub posiadacz rzeczy w wyniku zachowania sprawcy nie mógł jej używać zgodnie z przeznaczeniem, choćby tylko przez krótki czasW. Kotowski, Kodeks wykroczeń. Komentarz, wyd. 3, Oficyna 2009, Lex/el. 2017 nr 7979..

Uczynienie rzeczy niezdatną do użytku w rozumieniu przepisów art. 288 k.k. i art. 124 Kodeksu wykroczeńTekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1094 ze zm. następuje wtedy, gdy sprawca uniemożliwia lub znacząco utrudnia normalne korzystanie z niej, nie naruszając wszakże jej substancji (np. poprzez bezprawne unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół)M. Kulik, Z prawnokarnej problematyki graffiti, „Prokuratura i Prawo” 2001, z. 2, s. 78–101.. Chodzi o niezdatność rzeczy do użytku zarówno zgodnego z jej normalnym (typowym) przeznaczeniem, jak i z przeznaczeniem, jakie nadał jej pokrzywdzony. Relewantne jest spowodowanie zarówno całkowitej, jak i częściowej bezużyteczności rzeczyM. Kulik, Komentarz aktualizowany do art. 288 Kodeksu karnego, (w:) Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, red. M. Mozgawa, 2017, Lex/el. 2017 nr 534613.. Trafnie podkreśla się przy tym, że rzecz niezdatna do użytku to zasadniczo rzecz, która zewnętrznie nie wykazuje cech ingerencji sprawcy, ale która jednak z uwagi na jego czyn nie nadaje się całkowicie lub częściowo do użytkuT. Oczkowski, Komentarz do art. 288 Kodeksu karnego, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. R. A. Stefański, wyd. 3, Warszawa 2017, Legalis..

Mając na uwadze powyższe, w opinii autora za całkowicie bezprawne należy uznać unieruchamianie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół przez osoby (np. utrzymujące porządek w zakresie parkowania pojazdów) nielegitymowane przepisami prawa powszechnie obowiązującego do wykonywania takich czynności.

9. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół a naruszenie posiadania

Prawo germańskie przyznawało podstawową rolę posiadaniu. Posiadanie świadczyło o własności (posiadanie rozumiano jako uprawnienie do rzeczy). Tak rozumiany właściciel rzeczy mógł się bronić oraz bronić swego prawa do rzeczy przed naruszeniami ze strony innych osób pośrednio za pomocą żądania ochrony Gewere, gdyż spór o Gewere świadczył o sporze o stojące za nim prawo. Dopiero recepcja prawa rzymskiego doprowadziła do przyjęcia koncepcji skargi windykacyjnej i skargi negatoryjnejK. Królikowska, Komentarz do art. 222 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, wyd. 17, 2017, Legalis..

Zgodnie ze stanowiskiem przyjętym w orzecznictwie samowolne naruszenie posiadania może być uznane za czyn niedozwolonyTak uchwała SN z 15 listopada 1968 r., III CZP 101/68, OSNCP 1969, nr 9, poz. 153; wyrok SN z 9 października 1970 r., III CRN 264/70; B. Lackoroński, Komentarz do art. 342 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, wyd. 17, 2017, Legalis., natomiast zakaz samowolnego naruszania spokojnego posiadania, czyli obowiązek adresowany erga omnes, stanowi jeden z podstawowych elementów ochrony posiadania obok roszczeń posesoryjnychT. Sokołowski, Komentarz do art. 342 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1–44911, red. M. Gutowski, Warszawa 2016, Legalis..

Naruszeniem posiadania jest wkroczenie przez jakikolwiek podmiot prawa cywilnego w sferę faktycznego władztwa nad rzeczą sprawowanego przez posiadacza w taki sposób, że władztwo to nie może być sprawowane przez posiadacza w dotychczasowym zakresie. Wkroczenie w sferę faktycznego władztwa nad rzeczą, w wyniku którego dochodzi do naruszenia posiadania, może odbywać się w trojaki sposób: poprzez uzyskanie faktycznego władztwa nad rzeczą, poprzez zmianę zakresu dotychczas sprawowanego faktycznego władztwa nad rzeczą (corpus) albo poprzez zmianę interesu, którego realizacja jest celem sprawowanego faktycznego władztwa nad rzeczą (animus )B. Lackoroński, Komentarz do art. 342 Kodeksu cywilnego.. W rachubę wchodzi także oddziaływanie psychiczne, wywoływanie poczucia zagrożenia, naruszanie czci itd., choćby realne bezpośrednie zagrożenie naruszenia władztwa faktycznego nie miało nastąpićE. Skowrońska-Bocian, M. Warciński, Komentarz do art. 342 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, red. K. Pietrzykowski, wyd. 8, Warszawa 2015, Legalis..

W świetle powyższego należy uznać, że karanie użytkownika pojazdu korzystającego z gruntów prywatnych w celach parkingowych poprzez unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół pozostaje w sprzeczności z przepisami prawa powszechnie obowiązującego oraz stanowi samowolne i poważne naruszenie i ingerencję w sferę faktycznego władztwa nad rzeczą sprawowanego przez posiadacza.

Należy w tym miejscu również przywołać treść uzasadnienia wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z 23 czerwca 2017 r., IV Ca 314/17, które autor w pełni podziela, a w którym sąd orzekł, że: „Zakładanie blokad na koła jest niedopuszczalne również z punktu widzenia przepisów art. 343 k.c. statuującego środki służące ochronie zagrożonego lub naruszonego posiadania, tj. obronę konieczną (§ 1) oraz tzw. samopomoc dozwoloną (§ 2)” oraz że: „Założenie blokady na koła pojazdu, którym naruszono władztwo posiadacza danej nieruchomości, nie może być zakwalifikowane jako działanie przywracające stan sprzed naruszenia. Jego istotą jest wyłącznie wyegzekwowanie opłaty, która została ustalona arbitralnie przez właściciela nieruchomości”. Zgodnie zaś z treścią uzasadnienia wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z 24 sierpnia 2011 r., II SA/Łd 825/11, „brak jest podstaw prawnych do żądania opłaty za bezumowne przechowywanie rzeczy, do którego doszło w wyniku niezgodnego z prawem naruszenia posiadania”.

10. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół a naruszenie prawa własności

M. Friedman pisał: „Instytucja własności towarzyszy nam od wieków i jest jednoznacznie definiowana w naszych systemach prawnych – być może dlatego wydaje nam się czymś tak oczywistym, że w ogóle nie wyobrażamy sobie, by mogła nie istnieć. Właśnie dlatego rzadko uświadamiamy sobie, że fundamentem instytucji własności i prawa do niej jest niezwykle skomplikowana konstrukcja społeczna”M. Friedman, Kapitalizm i wolność, Warszawa 2008, s. 70–71; M. Orlicki, Komentarz do art. 140 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1–44911, red. M. Gutowski, Warszawa 2016, Legalis. .

Według pierwszej definicji własności (dominium), sformułowanej w połowie XIV w. przez Bartolusa de Saxoferrato, własność to prawo dowolnego dysponowania rzeczą materialnąZob. A. Brzozowski, W. J. Kocot, E. Skowrońska-Bocian, Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 2013, s. 131–134., chyba że zabrania tego ustawa (ius de re corporali perfecte disponendi nisi lex prohibeat)Tak T. Giaro, (w:) W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, s. 371.. Pojęcie własności, jej przedmiot oraz granice ochrony prawnej wynikają jednak w znacznej mierze z założeń ustrojowych każdego państwaR. Strzelczyk, Prawo nieruchomości, wyd. 5, 2017, Legalis..

Zgodnie ze Słownikiem języka polskiegoSłownik języka polskiego [online], www.sjp.pwn.pl [dostęp: 1 stycznia 2012 r.]. za własność uważa się „to, co ktoś posiada”, „prawo do rozporządzania rzeczą z wyłączeniem innych osób, w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego”. Znaczenie nadane terminowi „własność” nie różni się od uregulowań wprowadzonych w tym zakresie przez Kodeks cywilnyE. Bobrus, Opodatkowanie przeniesienia własności nieruchomości, Wolters Kluwer Polska 2012, Lex/el. 2017 nr 149241..

Definicję ustawową prawa własności zamieszczono w art. 140 k.c., który stanowi, że w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzecząA. Maziarz, Obrót prawny nieruchomościami, Wolters Kluwer Polska 2011, Lex/el. 2017 nr 136376..

Treścią prawa własności w ujęciu szerszym są nie tylko uprawnienia określone w art. 140 k.c., ale także gwarantowana przez Konstytucję RP wolność nabywania własności, zachowania jej i rozporządzania nią. Konstytucyjna ochrona własności w rozumieniu art. 21 i 64 wyraża się w ustanowieniu zasady, że własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własnościJ. Gudowski, J. Rudnicka, G. Rudnicki, S. Rudnicki, Komentarz do art. 140 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Własność i inne prawa rzeczowe, red. J. Gudowski, wyd. 2, Wolters Kluwer 2016, Lex/el. 2017 nr 10392. .

Przywołana wolność prawnie chroniona właściciela powstaje ze względu na normę prawną zakazującą wszystkim innym podmiotom realizowania działań ingerujących w sferę jego możliwych zachowań w stosunku do przedmiotu własności, jak korzystanie, posiadanie i rozporządzanie. Dlatego też w przypadku prawa własności wszystkie podmioty tego prawa, inne niż właściciel, zobowiązane są do szczególnego rodzaju świadczeń w stosunku do właściciela, polegających na powstrzymywaniu się od ingerencji w sferę jego zachowań, skoro to właściciel, z wyłączeniem innych osób, może korzystać z rzeczy i rozporządzać nią0 M. Szydło, Komentarz do art. 140 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, wyd. 8, Warszawa 2017, Legalis. . Te dwa uprawnienia stanowią istotę prawa własności, wynika bowiem z tego, że właściciel może rzecz posiadać, używać jej, czerpać z niej pożytki i korzyści, przetworzyć ją, względnie zużyćUchwała SN z 16 lipca 1980 r., III CZP 45/80, OSNCP 1981, nr 2–3, poz. 25; J. Gudowski, J. Rudnicka, G. Rudnicki, S. Rudnicki, Komentarz do art. 140 Kodeksu cywilnego.. Do używania rzeczy (ius utendi) przykładowo można zaliczyć korzystanie na potrzeby osobiste z samochoduJ. Ciszewski, Komentarz do art. 140 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, wyd. 2, LexisNexis 2014, Lex/el. 2017 nr 10015..

Szczególna waga prawa własności znalazła swoje odzwierciedlenie również w treści fundamentalnych aktów prawa międzynarodowego dotyczących praw człowieka. Artykuł 17 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka stanowi, że „każdy człowiek, zarówno sam, jak i wespół z innymi, ma prawo do posiadania własności” (ust. 1) i że „nie wolno nikogo samowolnie pozbawiać jego własności” (ust. 2). Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolnościDz.U. z 1995 r. nr 36, poz. 175. stanowi: „Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z podstawowymi zasadami prawa międzynarodowego. Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa Państwa do wydawania takich ustaw, jakie uzna za konieczne dla uregulowania sposobu korzystania z własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zapewnienia uiszczania podatków bądź innych należności lub kar pieniężnych”. Wynikającą z Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności zasadą jest więc poszanowanie prawa własności osób fizycznych i osób prawnych oraz ograniczenie możliwości pozbawiania własności – zarówno w aspekcie formalnym (tylko poprzez ustawę i na warunkach przez nią przewidzianych), jak i w aspekcie materialnymM. Orlicki, Komentarz do art. 140 Kodeksu cywilnego..

11. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół a ochrona prawa własności

Artykuł 140 k.c. stanowi, że właściciel może, w granicach określonych w tym przepisie, korzystać z rzeczy z wyłączeniem innych osób. Oznacza to, że inne osoby obowiązane są powstrzymać się od wszelkiej ingerencji w sferę uprawnień właścicielaS. Rudnicki, Własność, (w:) Nieruchomości. Problematyka prawna, red. G. Bieniek, M. Gdesz, S. Rudnicki, LexisNexis 2013, Lex/el. 2017 nr 203644.. Prawo własności należy tym samym zaliczyć do kategorii praw podmiotowych bezwzględnych, skutecznych erga omnes, których korelatem jest ciążący na nieograniczonej liczbie osób obowiązek biernego zachowania się, tj. nieingerowania w nie oraz nieprzeszkadzania uprawnionemu w jego wykonywaniu, a więc obowiązek cudzego zaniechania (non facere), chyba że zezwala na to konkretny przepis ustawy lub treść istniejącego stosunku prawnegoM. Szydło, Komentarz do art. 140 Kodeksu cywilnego..

Prawo podmiotowe własności, jako prawo o charakterze bezwzględnym, skierowane jest przeciwko wszystkim (erga omnes), gdyż na każdym podmiocie, różnym od właściciela, spoczywa obowiązek polegający na znoszeniu tego, że właściciel zachowuje się w sposób dozwolony ze względu na daną rzecz, dokonując działań przybierających postać zarówno czynności prawnych, jak i faktycznych, odpowiadających prawu własności. Stosunek prawny dwustronnie zindywidualizowany powstanie zaś dopiero wówczas, gdy ktoś naruszy obowiązek nieingerowania w wykonywanie prawa przez właściciela, przez co nastąpi konkretyzacja i indywidualizacja korelatywnego obowiązku, skutkiem czego uprawnionemu podmiotowi przysługiwać będzie roszczenie mające na celu ochronę naruszonego prawaIbidem.. Naruszenie prawa własności jest w pierwszej kolejności naruszeniem prawa majątkowego, choć oczywiście nie można wyłączyć, że z takim naruszeniem będą też łączyły się negatywne doznania psychiczne o charakterze niemajątkowymPostanowienie SN z 9 września 2009 r., V CZ 39/09, LEX nr 738141..

Szczególna waga i wyjątkowe znaczenie własności w systemie prawnym, społecznym i gospodarczym Rzeczypospolitej Polskiej znalazły swe odzwierciedlenie również w przepisach Konstytucji RP. Artykuł 21 Konstytucji RP stanowi, że Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia (ust. 1), wywłaszczenie jest zaś dopuszczalne tylko wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem (ust. 2). Z kolei w art. 64 ust. 1 Konstytucji RP mowa jest o tym, że każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. Własność, inne prawa majątkowe i prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej (art. 64 ust. 2 Konstytucji RP)M. Orlicki, Komentarz do art. 140 Kodeksu cywilnego.. Ponadto własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza to istoty prawa własności (art. 64 ust. 3 Konstytucji RP)E. Gniewek, Rozdział X. Ochrona własności, (w:) Prawo rzeczowe, red. E. Gniewek, wyd. 3, 2013, Legalis. .

Ochrona własności jest zagwarantowana nie tylko w Konstytucji RP, ale również w systemie roszczeń cywilnoprawnych, które przysługują właścicielowi w razie naruszenia jego prawa. W tym sensie przepisy konstytucyjne uzupełniają system ochrony cywilistycznej, wpływając bezpośrednio na wykładnię przepisów kodeksowych. Podstawowymi roszczeniami składającymi się na tę ochronę, przysługującymi właścicielowi, są roszczenie windykacyjne (art. 222 § 1 k.c.), które powstaje w razie bezprawnego pozbawienia właściciela posiadania rzeczy, i negatoryjne (art. 222 § 2 k.c.), które powstaje w razie innego bezprawnego wkroczenia w sferę uprawnień właścicielaJ. Ciszewski, Komentarz do art. 222 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, wyd. 2, LexisNexis 2014, Lex/el. 2017 nr 10015..

Przedmiotem roszczenia windykacyjnego jest rzecz w rozumieniu art. 45 k.c.J. Gudowski, J. Rudnicka, G. Rudnicki, S. Rudnicki, Komentarz do art. 222, art. 223 Kodeksu cywilnego. Treścią roszczenia windykacyjnego jest przyznane właścicielowi żądanie wydania oznaczonej rzeczy przez osobę, która włada jego rzeczą. Służy ono przywróceniu właścicielowi władztwa nad rzeczą, a więc ochronie jednego z podstawowych atrybutów prawa własności. Koniecznymi przesłankami roszczenia windykacyjnego są status właściciela, fakt, że nie włada on swoją rzeczą, oraz fakt, że rzeczą włada osoba do tego nieuprawnionaJ. Ciszewski, Komentarz do art. 222 Kodeksu cywilnego..

Z kolei roszczenie negatoryjne stanowi, obok windykacyjnego, drugi ze środków petytoryjnej ochrony własności. Zgodnie z treścią art. 222 § 2 k.c. jest to roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń skierowane przez właściciela przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Powinny być to zdarzenia oddziałujące fizycznie na rzecz albo na jej właściciela w taki sposób, że utrudniają lub uniemożliwiają wykonywanie władztwa nad rzecząK. Górska, Komentarz do art. 222 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, wyd. 8, Warszawa 2017, Legalis..

Roszczenie negatoryjne przysługuje z uwagi na sam fakt oddziaływania, bez wnikania w przyczynę tej ingerencji ze strony innego podmiotu, a więc bez dalszego wyjaśniania wiedzy, woli, postawy, działania lub zaniechania czy winy innego podmiotuK. Królikowska, Komentarz do art. 222 Kodeksu cywilnego..

Przywrócenie stanu zgodnego z prawem polega na doprowadzeniu do sytuacji, w której właścicielowi zostaje przywrócona możliwość niezakłóconego korzystania ze swojego prawa, w granicach przewidzianych w art. 140 k.c. Chodzi zatem o usunięcie bezprawnych wpływów na sferę wyłącznych uprawnień właścicielaZob. wyrok SN z 30 stycznia 2009 r., II CSK 461/08; K. Górska, Komentarz do art. 222 Kodeksu cywilnego..

12. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół a bezpodstawne wzbogacenie i nienależne świadczenie

Szczególnego rodzaju sytuacją, w której dany podmiot bezpodstawnie bogaci się kosztem jakiegoś innego podmiotu, jest otrzymanie przez wzbogaconego nienależnego świadczeniaWyrok SA w Łodzi z 12 lipca 2013 r., IACa 182/13; K. Mularski, Komentarz do art. 410 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1–44911, red. M. Gutowski, Warszawa 2016, Legalis.. Uzyskanie nienależnego świadczenia zgodnie z przeważającymi poglądami jest szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia. Przypadki nienależnego świadczenia stanowią więc podgrupę sytuacji bezpodstawnego wzbogacenia, która charakteryzuje się sprecyzowaniem wymagania braku podstawy prawnej jako nienależności, zdefiniowanej przez ustawodawcę w art. 410 § 2 k.c., a ponadto zawężeniem stanów wzbogacenia do uzyskania świadczeniaP. Mostowik, Rozdział II. Bezpodstawne wzbogacenie, (w:) Prawo zobowiązań – część ogólna, red. A. Olejniczak, wyd. 2, 2014, Legalis..

Przepisy poświęcone konstrukcji nienależnego świadczenia mają w praktyce zastosowanie najczęściej do dobrowolnego działania zubożonego, a więc cechę bezpodstawności wzbogacenia da się precyzyjniej sformułować jako brak podstawy prawnej świadczeniaWyrok SA w Białymstoku z 4 marca 2015 r., I ACa 1065/14; P. Mostowik, Rozdział II. Bezpodstawne wzbogacenie.. Brak podstawy prawnej oznacza tu brak causa świadczenia lub jej wadliwość. Jeżeli natomiast określone przesunięcie majątkowe nie jest wynikiem świadczenia, nie może powstać roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia, lecz jedynie roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia na zasadach ogólnychWyrok SN z 11 września 1997 r., III CKN 162/97, OSN 1998, nr 2, poz. 31.. Poszczególne sytuacje, w których świadczenie jest nienależne, zostały wyczerpująco przedstawione w art. 410 § 2 k.c. Odpowiadają one w zasadzie znanym w prawie rzymskim szczególnego rodzaju skargom, tzw. kondykcjom (condictiones)K. Pietrzykowski, Komentarz do art. 410 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, red. K. Pietrzykowski, wyd. 8, Warszawa 2015, Legalis.. Chodzi o sytuacje, w których zubożony (solvens) spełnił określone świadczenie na rzecz wzbogaconego (accipiensa) w błędnym przekonaniu, że spełnia świadczenie w ramach istniejącego albo mającego powstać stosunku zobowiązaniowegoK. Mularski, Komentarz do art. 410 Kodeksu cywilnego.. A. Ohanowicz błąd po stronie świadczącego co do istnienia długu definiuje jako „przekonanie świadczącego, że spełnia świadczenie należne, które to przekonanie pozbawione jest istotnych przesłanek lub oparte na mylnym wyobrażeniu”. Zauważa jednak, że nie chodzi o błąd w znaczeniu subiektywnym (jak np. rozumiany jest przy składaniu oświadczenia woli), ponieważ takie ujęcie jest obce omawianej instytucji, opartej na obiektywnym stanie przesunięcia korzyści majątkowejP. Mostowik, Rozdział II. Bezpodstawne wzbogacenie..

W opinii autora już sam fakt spełnienia nienależnego świadczenia uzasadnia roszczenie o jego zwrot. W takim też przypadku nie zachodzi potrzeba badania, czy i w jakim zakresie spełnione świadczenie wzbogaciło osobę, na rzecz której świadczenie zostało spełnione, jak również czy majątek spełniającego świadczenie uległ zmniejszeniu. Uzyskanie nienależnego świadczenia wypełnia bowiem przesłankę powstania wzbogacenia, a spełnienie tego świadczenia – przesłankę zubożeniaWyrok SA w Szczecinie z 7 maja 2015 r., I ACa 1010/14; wyrok SN z 24 listopada 2011 r., I CSK 66/11..

Z art. 410 § 2 k.c. wynika, że z nienależnym świadczeniem mamy do czynienia m.in. w przypadku:

1. gdy spełniający świadczenie w rzeczywistości wcale nie był zobowiązany (czyli wystąpił brak zobowiązania zwany w języku łacińskim – condictio indebiti); chodzi więc o sytuację, gdy brak było ważnego zobowiązania, a świadczący był w przekonaniu, że ono istnieje;
2. gdy czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była i jest nieważna (conditio sine causa) – nie ma tu znaczenia, z jakiego powodu czynność jest nieważna, może być to sprzeczność z ustawą, zasadami współżycia społecznego, niezachowanie formy (i inne).

Powszechnie oznacza się trzy przesłanki powstania condictio indebiti, a mianowicie:

1. spełnienie świadczenia;
2. nieistnienie zobowiązania w chwili dokonania świadczenia;
3. błędne mniemanie świadczącego o istnieniu zobowiązaniaW. Dubis, Komentarz do art. 410 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, wyd. 8, Warszawa 2017, Legalis..

Z kolei do najważniejszych przypadków, w których przysługuje condictio sine causa dla odzyskania świadczenia, należą:

1. brak formy zastrzeżonej pod rygorem nieważności – art. 73 § 2 zd. 1 k.c.Por. np. wyrok SN z 7 listopada 2007 r., II CSK 344/07; wyrok SN z 1 grudnia 2010 r., I CSK 64/10; wyrok SN z 2 lutego 2011 r., II CSK 414/10.;
2. sprzeczność z prawem lub zasadami współżycia społecznego treści lub celu czynności prawnej (art. 58 i 353¹ k.c.). Jednak w wypadku świadczenia niegodziwego roszczenie może być wyłączone przez zasadę nemo turpitudinem suam allegans auditur (art. 5 k.c.), może wejść w grę również przepadek;
3. brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli (art. 82 k.c.);
4. pozorność (art. 83 k.c.)P. Księżak, Komentarz do art. 410 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, wyd. 17, Legalis.

Zgodnie z treścią art. 411 pkt 1 k.c.: „Nie można żądać zwrotu świadczenia: jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej”, ergo uznać należy, że zwrotu świadczenia można żądać, jeżeli spełnienie świadczenia nastąpiło w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej. Co więcej, zgodnie z treścią wyroku Sądu Najwyższego z 11 maja 2017 r., II CSK 541/16: „Pojęcie przymusu, o jakim mowa w art. 411 pkt 1 k.c., nie może być interpretowane w sposób zawężający. Odnosi się ono nie tylko do sytuacji, w których zubożony spełnił świadczenie w poczuciu zagrożenia, ale także do innych sytuacji, w których działał on w celu uniknięcia ujemnych dla niego konsekwencji mających wymiar ekonomiczny”.

Ponadto autor pragnie zauważyć, że zgodnie z treścią art. 130a ust. 8 i 9 u.p.r.d. pojazd może być unieruchomiony przez zastosowanie urządzenia do blokowania kół w przypadku pozostawienia go w miejscu, gdzie jest to zabronione, lecz nieutrudniającego ruchu lub niezagrażającego bezpieczeństwu. Co więcej, pojazd unieruchamia Policja lub straż gminna (miejska). Uznać zatem należy, że w przypadku unieruchomienia pojazdu za pomocą urządzenia do blokowania kół przez podmiot nieupoważniony do tego na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego żądanie jakiejkolwiek opłaty parkingowej przez ten podmiot za zdjęcie przedmiotowego urządzenia będzie bezzasadne i bezprawne.

Należy również nadmienić, że uchylenie się od skutków wadliwego oświadczenia woli na skutek błędu, podstępu lub groźby (art. 84–86 k.c.) rodzi condictio causa finita (odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia) bez względu na to, czy oświadczenie o uchyleniu się zostanie złożone przez świadczącego, czy przez odbiorcę świadczeniaWyrok SN z 9 października 1997 r., I CKN 263/97.. Zwrot będzie dopuszczalny, nawet jeśli solvens wiedział o możliwości wzruszenia czynności prawnejP. Księżak, Komentarz do art. 410 Kodeksu cywilnego..

13. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół a utracone korzyści

W opinii autora bezprawne unieruchamianie pojazdu przez zastosowanie urządzenia do blokowania kół jest nie tylko środkiem represji mającym na celu wyegzekwowanie żądanej opłaty, ale co ważniejsze, środkiem ograniczającym prawo własności, albowiem władanie cudzą rzeczą bez zgody właściciela jest ingerencją w prawo właściciela do posiadania rzeczy i korzystania z niej z wyłączeniem osób trzecich (art. 140 k.c.). Jest to zatem naruszenie normy bezwzględnie wiążącej (ius cogens).

Jeżeli osoba władająca rzeczą bez zgody właściciela nie korzysta z rzeczy, a właściciel ponosi stratę (damnum emergens), ponieważ, będąc pozbawiony posiadania rzeczy, musi np. wynajmować inny pojazd lub nie osiąga korzyści (lucrum cessans), ponieważ nie może zrealizować umowy, świadczyć usług, wykonywać pracy, na której osiągnąłby zarobek przy użyciu rzeczy (np. taksówkarz), to właściciel może od bezprawnego posiadacza dochodzić naprawienia wynikłej stąd szkody (art. 415 k.c.), o ile bezprawności (władaniu bez zgody) towarzyszy wina władającegoP. Laskowski, Glosa do wyroku SN z dnia 18 marca 2008 r., IV CSK 529/07, „Radca Prawny” 2010, nr 1, s. 73–79..

Lucrum cessans nie ma charakteru hipotetycznego, lecz faktycznie (efektywnie) wpływa na wartość majątkuE. Hryniewicz-Lach, Utracone korzyści (lucrum cessans) jako szkoda w prawie karnym, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2015, nr 12, s. 15–21..

14. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół a naruszenie wolności, czyli dobra osobistego

Dobra osobiste są ściśle związane z człowiekiem. Są jego atrybutami, nie istnieją w oderwaniu od podmiotu, któremu przysługują. Pojawiają się wraz z powstaniem człowieka i w zasadzie wygasają w chwili jego śmierci. Jako atrybuty osoby ludzkiej dobra osobiste nie mogą być odłączone od ich podmiotu, nie da się ich zrzec ani przekazać drugiemuP. Machnikowski, Komentarz do art. 23 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, wyd. 8, Warszawa 2017, Legalis..

Pod pojęciem dóbr osobistych należy rozumieć indywidualne wartości świata uczuć oraz stanu psychicznego człowieka, będące wyrazem odrębności fizycznej lub psychicznej jednostki, powszechnie akceptowane w społeczeństwiePor. wyrok SN z 6 maja 2010 r., II CSK 640/09.. Dobra osobiste mają charakter przyrodzony i przysługują na równi wszystkim ludziom, bez względu na ich cechy osobisteP. Sobolewski, Komentarz do art. 23 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, wyd. 17, 2017, Legalis..

W art. 23 k.c. wśród dóbr osobistych została wymieniona wolność. Według panującego zapatrywania pojęcie wolności na gruncie tego przepisu powinno być rozumiane szeroko, z uwzględnieniem zarówno fizycznej swobody poruszania się, jak i swobody decydowania przez człowieka o swoich sprawach, wolności od obawy, strachu, przymusu psychicznegoJ. Panowicz-Lipska, Komentarz do art. 23 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 450–1088, red. M. Gutowski, Warszawa 2016, Legalis.. Naruszenie wolności może wynikać z zastosowania przymusu fizycznego lub psychicznego, a także podjęcia decyzji za zainteresowanegoP. Sobolewski, Komentarz do art. 23 Kodeksu cywilnego.(np. poprzez unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół). Przepis art. 23 k.c. chroni uprawnionego także przed niedozwolonymi naciskami, które krępują swobodne dysponowanie wartościami osobistymiP. Pogłódek, Majątkowa ochrona dóbr osobistych w Kodeksie cywilnym – cz. II, „Monitor Prawniczy” 2004, nr 14, Legalis. .

Podobnie orzekł Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 5 listopada 2015 r., VI ACa 1506/14. W ocenie sądu przez wolność w rozumieniu art. 23 k.c. należy rozumieć możność wyboru bez bezprawnych nacisków i ograniczeń. Dobro to obejmuje nie tylko swobodę poruszania się, ale i wolność od obawy, groźby, przymusu. Naruszenie wolności może polegać przede wszystkim na ograniczeniu możliwości poruszania się przez użycie siły fizycznej, przymusu psychicznego, podstępu itp. Naruszenie wolności może przyjąć postać zmuszania do określonego zachowania w jakikolwiek bezprawny sposób (fizyczny lub psychiczny), również poprzez oddziaływanie na rzecz.

W związku z takim pojmowaniem wolności do jej zakresu należy szereg wartości, które są uznawane za odrębne dobra osobiste. Stanowią one przejawy wolności sensu largo,J. Panowicz-Lipska, Komentarz do art. 23 Kodeksu cywilnego. co znalazło swoje odzwierciedlenie również w judykaturzePor. wyrok SA w Białymstoku z 1 marca 1994 r., III APR 10/94; wyrok SA w Katowicach z 28 listopada 1996 r., III APR 36/96, OSA 1998, nr 7, poz. 28; J. Panowicz-Lipska, Komentarz do art. 23 Kodeksu cywilnego..

W wypowiedziach na temat pojęcia wolności jako dobra osobistego zwraca się uwagę, że ochronę wolności w szerokim rozumieniu przewidują przepisy art. 189 i n. k.k. Szerokie pojmowanie wolności jest uzasadnione również w świetle przepisów Konstytucji RPM. Safjan, Refleksje wokół konstytucyjnych uwarunkowań rozwoju ochrony dóbr osobistych, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2002, nr 1, s. 228–229.. Wolność podlega ochronie także na podstawie umów międzynarodowych: art. 5 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz art. 9 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i PolitycznychDz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167; P. Sobolewski, Komentarz do art. 23 Kodeksu cywilnego..

W świetle powyższego należy uznać, że każde bezprawne unieruchomienie pojazdu za pomocą urządzenia do blokowania kół przez podmiot nieuprawniony na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego może być zakwalifikowane jako naruszenie dobra osobistego właściciela lub posiadacza pojazdu w postaci wolności rozumianej jako swoboda decydowania przez człowieka o swoich sprawach, wolności od obawy, strachu, przymusu psychicznego.

15. Unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół a problematyka zastawu na rzeczy ruchomej

Zastaw powstaje w wyniku czynności prawnej przysparzającej, gdyż jej celem i bezpośrednim skutkiem jest przysporzenie korzyści majątkowej osobie, na rzecz której czynność jest dokonywana. Zastaw ma służyć zabezpieczeniu wierzytelności, co ma się realizować w ten sposób, że w przypadku braku dobrowolnej spłaty wierzytelności wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy będącej przedmiotem zastawu bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, wyjąwszy tych, którym z mocy ustawy przysługuje pierwszeństwo szczególne (art. 306 § 1 k.c.). Tym samym skoro ustanowienie zastawu na rzeczy może skutkować uzyskaniem z niej zaspokojenia wierzytelności, oczywiste jest, że nie może go ustanowić osoba niebędąca właścicielem pojazdu. W przeciwnym wypadku stanowiłoby to niedopuszczalne rozporządzenie majątkiem przez osobę niebędącą jego właścicielem. Takie rozporządzenie byłoby z oczywistych względów bezskuteczne wobec właściciela pojazdu i tym samym pozbawiałoby wierzyciela możliwości uzyskania zaspokojenia w trybie art. 306 § 1 k.c.

Zawarcie umowy zastawu bez realnego przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu powoduje, że umowa taka jest bezskuteczna. Zgodnie z art. 348 k.c. przeniesienie posiadania następuje przez wydanie rzeczy. Wydanie rzeczy musi nastąpić w taki sposób, aby wierzyciel mógł przejąć nad nią faktyczne władztwo. Jedynie w przypadku jeśli rzecz już znajduje się we władaniu wierzyciela, do ustanowienia zastawu wystarczy sama umowa. Wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzenie rzeczą, jak również wydanie środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą, jest jednoznaczne z wydaniem samej rzeczy.

W opinii autora samo zablokowanie koła, czyli uniemożliwienie poruszania się pojazdem, nie jest równoznaczne z wydaniem rzeczy, nie daje bowiem faktycznego władztwa nad nią. Wierzyciel w takim przypadku nie ma możliwości swobodnego korzystania z przedmiotu zastawu. Nie dysponuje kluczykami ani dokumentami pojazdu. W dodatku trudno byłoby tu mówić o dobrowolnym oddaniu władztwa, blokada koła ze swej istoty ma bowiem cechy przymusu.

Z uwagi na powyższe autor stoi na stanowisku, że nie jest możliwe ustanowienie zastawu na pojeździe poprzez sam wjazd nim na teren prywatnej nieruchomości oraz założenie blokady na koło, albowiem zastaw zwykły powstaje w drodze realnej czynności prawnej, a do jego ustanowienia niezbędne jest wydanie rzeczy wierzycielowi.

16. Podsumowanie

Rekapitulując, należy stwierdzić, że karanie użytkownika pojazdu korzystającego z gruntów prywatnych w celach parkingowych poprzez unieruchomienie pojazdu przez zastosowanie urządzeń do blokowania kół pozostaje w sprzeczności z przepisami prawa powszechnie obowiązującego oraz stanowi samowolne i poważne naruszenie sfery faktycznego władztwa nad rzeczą sprawowanego przez posiadacza. Nie ulega ponadto wątpliwości, że regulamin korzystania z dróg wewnętrznych wprowadzony przez zarządcę terenu (np. spółdzielnię mieszkaniową), a upoważniający do karania użytkowników pojazdów przez zakładanie blokady, również pozostaje w sprzeczności z przepisami prawa powszechnie obowiązującego. Zakładanie blokad jest wręcz w takiej sytuacji środkiem represji mającym na celu wyegzekwowanie żądanej opłaty. Jest to środek ograniczający prawo własności i pozostaje tym samym w wyłącznej sferze władztwa państwa.

Zgodnie z treścią art. 130a ust. 8 i 9 u.p.r.d. pojazd może być unieruchomiony przez zastosowanie urządzenia do blokowania kół w przypadku pozostawienia go w miejscu, gdzie jest to zabronione, lecz nieutrudniającego ruchu lub niezagrażającego bezpieczeństwu. Pojazd taki unieruchamia Policja lub straż gminna (miejska). Uznać zatem należy, że w przypadku unieruchomienia pojazdu za pomocą urządzenia do blokowania kół przez podmiot nieupoważniony do tego na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego żądanie jakiejkolwiek opłaty parkingowej przez ten podmiot za zdjęcie przedmiotowego urządzenia będzie bezzasadne i bezprawne. Zakładanie blokad na koła pojazdu jest niedopuszczalne również z punktu widzenia przepisów art. 343 k.c. statuującego środki służące ochronie zagrożonego lub naruszonego posiadania, tj. obronę konieczną (§ 1) oraz tzw. samopomoc dozwoloną (§ 2). Co więcej, założenie blokady na koła pojazdu, którym naruszono władztwo posiadacza danej nieruchomości, nie może być zakwalifikowane jako działanie przywracające stan sprzed naruszenia, albowiem jego istotą jest wyłącznie wyegzekwowanie opłaty, która została ustalona arbitralnie przez właściciela nieruchomości.

Ponadto każde bezprawne unieruchomienie pojazdu za pomocą urządzenia do blokowania kół przez podmiot nieuprawniony do tego na podstawie przepisów prawa powszechnie obowiązującego może być zakwalifikowane jako naruszenie dobra osobistego właściciela lub posiadacza pojazdu w postaci wolności rozumianej jako swoboda decydowania przez człowieka o swoich sprawach, wolności od obawy, strachu, przymusu psychicznego.

Autor podziela pogląd wyrażony w wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach z 23 czerwca 2017 r., IV Ca 314/17, w którym sąd orzekł, że o ile korzystanie z parkingów komunalnych jest drobną sprawą życia codziennego, o tyle korzystanie z gruntów prywatnych w celach parkingowych już taką sprawą nie jest, niezależnie od częstotliwości występowania tego zjawiska. Ergo, w opinii autora, uznać należy, że sam wjazd użytkownika na teren parkingu nie będzie skutkował zawarciem umowy najmu miejsca parkingowego, na podstawie wzorca umowy (regulaminu korzystania z dróg wewnętrznych). To z kolei w opinii autora sprawia, że użytkownik może na podstawie art. 384 § 2 k.c. kwestionować nałożone na niego opłaty parkingowe. Zgodnie bowiem z treścią przywołanego przepisu: „W razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego”. Nie jest również możliwe ustanowienie zastawu na pojeździe poprzez sam jego wjazd na teren prywatny oraz założenie blokady na koło, albowiem zastaw zwykły powstaje w drodze realnej czynności prawnej, a do jego ustanowienia niezbędne jest wydanie rzeczy wierzycielowi.