W ejście w życie Protokołu nr 14 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej: Konwencja lub EKPC) wiązało się z pojawieniem się w jej treści nowego kryterium dopuszczalności skargi indywidualnej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: Trybunał lub ETPCz). Kryterium to – wystąpienie po stronie skarżącego znaczącego uszczerbku – budziło jeszcze przed wprowadzeniem wiele kontrowersji, pomimo konsensusu odnośnie do celu stojącego u jego podstaw – usprawnienia pracy TrybunałuPor. M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, wyd. VII, LEX 2015, s. 57; Annual Report 2010 of the European Court of Human Rights, Strasbourg 2011, http://www.echr.coe.int/ documents/annual_report_2010_eng.pdf [2017.1.16], s. 79..

Uzasadniona jest obserwacja, że nowe kryterium dopuszczalności skargi wpisuje się w szerszą ideę reformy ETPCz opartej na zasadzie subsydiarnej roli tego organu, docenieniu znaczenia suwerenności państw-stron Konwencji (między innymi przez konwencyjne ugruntowanie doktryny „marginesu uznania”)A. Morawa, The European Court of Human Rights’ Rejection of Petitions where the Applicant Has Not Suffered a Significant Disadvantage: A Discussion of Desirable and Undesirable Efforts to Safeguard the Operability of the Court, „Journal of Transnational Legal Issues”, vol. 1, issue 1, December 2012, s. 6; L. Caflisch, The Reform of the European Court of Human Rights: Protocol no. 14 and Beyond, „Human Rights Law Review”, 2006, vol. 6, s. 414. czy porzucenia tendencji, która stawiała Trybunał w roli sądu konstytucyjnego bądź sądu IV instancji. Wyrazem tej idei są także postanowienia Protokołu nr 15 do KonwencjiPor. A. Wiśniewski, Protokół 15 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2014, tom XXXII, s. 403–414..

W orzecznictwie dotyczącym art. 9 EKPC Trybunał wielokrotnie – już w początkach swojej działalnościWyrok ETPCz z 20 września 1994 r. w sprawie Otto Preminger Institut p. Austrii, skarga nr 13470/87, § 50.– podkreślał, że nie da się wśród państw europejskich odnaleźć jednego standardu roli religii w życiu społecznym, co mogło wpływać na przyznanie pozwanym państwom znacznego marginesu uznania w tym zakresie. Równocześnie Trybunał wskazywał istotne znaczenie wolności religijnej jako fundamentu społeczeństw demokratycznych, jak i wagę samej religii dla tożsamości człowiekaWyrok ETPCz z 25 maja 1993 r. w sprawie Kokkinakis p. Grecji, skarga nr 14307/88, § 31..

W tym kontekście – z jednej strony zasadniczego znaczenia wolności religijnej, z drugiej strony generalnej tendencji odciążania Trybunału i uznania państwa za lepiej osadzonych w lokalnych realiach arbitrów – zasadne wydaje się postawienie pytania o rolę funkcjonującego od 1 czerwca 2010 r. kryterium „znaczącego uszczerbku” w kontekście art. 9 Konwencji. Artykuł ma na celu ocenę przydatności tego kryterium w perspektywie celów przyświecających autorom nowelizacji oraz ocenę słuszności jego wprowadzenia z uwzględnieniem specyfiki wolności religijnej i dotychczasowego orzecznictwa Trybunału dotyczącego pozostałych merytorycznych kryteriów dopuszczalności skargi. Oparcie na strasburskiej kazuistyce pozwala przypisać artykułowi walor praktyczny.

I. Merytoryczne kryteria dopuszczalności skargi w kontekście art. 9 Konwencji

Nauka prawa wyróżnia trzy grupy kryteriów dopuszczalności skargi indywidualnej do ETPCz – kryteria jurysdykcyjne, kryteria proceduralne i kryteria merytorycznePor. European Court of Human Rights Practical Guide on Admissibility Criteria, Strasbourg 2014, http://www.echr.coe. int/Documents/Admissibility_guide_ENG.pdf [2017.1.16].. Znaczący uszczerbek należy do tych ostatnich, uzależniających dopuszczalność skargi od materialnej oceny okoliczności w niej przedstawionych. W tej grupie znajdują się też przesłanki opisane w art. 35 § 3 lit. a Konwencji (niezgodność z postanowieniami Konwencji, oczywista bezzasadność, nadużycie prawa do skargi) oraz – w mojej ocenie – przesłanka bycia ofiarą zarzucanego naruszenia (art. 34 EKPC). Dla uzasadnienia tego poglądu warto przywołać chociażby wyrok ETPCz w sprawie Sinak Isik p. Turcji z 2 lutego 2010 r.Skarga nr 21924/05. Sprawa dotyczyła żądanej przez skarżącego zmiany wyznania wskazanego w jego dowodzie osobistym z islamu na alewizm, który skarżący uznawał za odrębną od islamu religię. Rząd sprzeciwiał się zmianie, argumentując, że alewizm jest odłamem islamu, oraz podnosząc, że możliwa była całkowita rezygnacja z deklarowania wyznania w dowodzie osobistym. Skarga została uznana za dopuszczalną. Por. również European Court of Human Rights Practical Guide on Admissibility Criteria, s. 14 i przywołane tam orzeczenia., w którym podniesiony przez rząd zarzut braku po stronie skarżącego statusu ofiary Trybunał postanowił rozpatrzyć łącznie z merytorycznymi aspektami sprawy, z uwagi na ich głęboki substancjalny związek.

Kwalifikacja przesłanek dopuszczalności jest kwestią umowną, za zasadne uważam natomiast oparte na orzecznictwie skomentowanie kilku z nich – statusu ofiary, niezgodności z postanowieniami Konwencji, oczywistej bezzasadności oraz nadużycia prawa. Instrumenty te służyły bowiem Trybunałowi, a wcześniej Komisji, do załatwiania spraw trywialnych czy błahych bez ich merytorycznego rozstrzygania, czyli celowi, dla którego zostało wprowadzone kryterium znaczącego uszczerbku. W orzecznictwie, zdaniach odrębnych sędziów i stanowiskach rządów, budowanych na podstawie tych przesłanek, pojawiał się też argument de minimis non curat praetor,Por. European Court of Human Rights Practical Guide on Admissibility Criteria, s. 89 i przywołane tam orzeczenia; B. Gronowska, „Znaczący uszczerbek” na interesach pokrzywdzonego jako warunek dopuszczalności skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka – dostępność a skuteczność ochrony praw jednostki, „Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” 2015, nr 6, s. 34–35. W sprawie Murphy p. Irlandii, która dotyczyła wstrzymania wykupionej przez lokalnego pastora radiowej emisji reklamy Irlandzkiego Centrum Wiary, rząd argumentował, że „limitation on the applicant’s rights guaranteed by Articles 9 and 10 was so minimal as not to constitute an interference within the meaning of those Articles”, wnioskując o uznanie skargi za niedopuszczalną z uwagi na oczywistą bezzasadność (decyzja ETPCz o dopuszczalności z 9 lipca 2002 r., skarga nr 44179/98). przywoływany obecnie w kontekście przesłanki z art. 35 § 3 lit. b KonwencjiPor. np. wyrok ETPCz z 21 czerwca 2011 r. w sprawie Giuran v. Romania, skarga nr 24360/04, § 18..

Zacznijmy od przesłanki z art. 34 EKPC. Wyżej wskazałem, że jej ocena często wiąże się z merytoryczną oceną samej sprawy. Spostrzeżenie to warto uzupełnić uwagą, że Trybunał, rozpatrując formalny zarzut niespełnienia przez skarżącego kryterium „bycia ofiarą naruszenia”, może prowadzić postępowanie dowodowe zmierzające do ustalenia statusu skarżącego. Miało to miejsce np. w sprawie Karaahmed p. Bułgarii, w której rząd kwestionował obecność skarżącego w meczecie zaatakowanym przez przedstawicieli antyislamskiej partii „Ataka”, który to zarzut został przez Trybunał odrzucony w oparciu o nagranie z taśmy wideo obrazującej zajścieWyrok ETPCz z 24 lutego 2015 r., skarga nr 30587/13, § 64..

Podkreślenia wymaga, że pojęcie „ofiara” ma na gruncie Konwencji znaczenie autonomiczne, niezależne od jego rozumienia w prawie krajowym pozwanego państwaPor. np. wyrok ETPCz z 14 czerwca 2007 r. w sprawie Svyato-Mykhaylivska Parafiya p. Ukrainie, skarga nr 77703/01, § 102.. Ofiarą w rozumieniu art. 34 Konwencji jest osoba, która w sposób bezpośredni bądź pośredni została dotknięta naruszeniem lub chociażby mogła zostać nim dotknięta (potential victim).M. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej, s. 67; European Court of Human Rights Practical Guide on Admissibility Criteria, s. 14. Istotne jest, by skarżący rzeczywiście mógł doznać negatywnych konsekwencji działań lub zaniechań rządu i to wykazał. W pojęciu ofiary potencjalnej mieściła się np. muzułmanka objęta wprowadzonym we Francji całkowitym zakazem noszenia w miejscach publicznych chust islamskich zakrywających twarz, mimo że nie została nigdy ukarana za noszenie chusty, nie było przeciw niej prowadzone postępowanie karne, a chustę nosiła nieregularnie. Trybunał nie uznał trafności podnoszonego przez rząd zarzutu, że takie pojmowanie ofiary zbliża instytucję skargi indywidualnej do actio popularis.Por. wyrok ETPCz z 1 lipca 2014 r. w sprawie S.A.S. p. Francji, skarga nr 43835/11, § 53. Szeroka wykładnia pojęcia ofiary jako kryterium dopuszczalności skargi nie zwalnia skarżącego z wykazania chociażby ewentualnych negatywnych następstw wynikających z naruszenia. Stąd skarga, w której nie wskazano, że jej autor w jakikolwiek sposób ucierpiał lub mógł ucierpieć na skutek umieszczenia w polskich świadectwach szkolnych rubryki „religia/etyka”, została uznana za niedopuszczalnąDecyzja ETPCz o dopuszczalności skargi nr 40319/98 w sprawie Saniewski p. Polsce – jako powód odrzucenia została jednak wskazana oczywista bezzasadność. Zauważyć trzeba, że kolejna skarga, u podstaw której stał zbliżony stan faktyczny, jednak skarżący wykazali szereg negatywnych dla nich następstw, okazała się skuteczna – por. wyrok ETPCz z 15 lipca 2010 r. w sprawie Grzelak p. Polsce, skarga nr 7710/02..

Potwierdzenie tych reguł znajdziemy także w orzeczeniu Church of Scientology Moscow p. Rosji, w którym Trybunał stwierdził, że nawet brak po stronie skarżącego stowarzyszenia szkód materialnych nie pozbawia go statusu ofiary, jeśli na skutek zmiany prawa wyznaniowego miało ono problemy z ponowną rejestracją, co rzutowało na jego sytuację prawnąWyrok ETPCz z 5 kwietnia 2007 r., skarga nr 18147/02.. W innym orzeczeniu dotyczącym zmiany przepisów odnoszących się do rejestracji związków wyznaniowych Trybunał stwierdził, że korzystna dla skarżącego zmiana prawa nie przekreśla statusu ofiary w rozumieniu art. 34 EKPC, jeśli pozwane państwo nie zadośćuczyniło za poprzednie naruszenia KonwencjiWyrok ETPCz z 17 lipca 2012 r. w sprawie Fusu Arcadie p. Mołdawii, skarga nr 22218/06..

Interesujące, że skargi dotyczące wprowadzonej do szwajcarskiej konstytucji poprawki zakazującej budowy minaretów, wniesione przez byłego rzecznika genewskiego meczetu oraz stowarzyszenie zrzeszające muzułmanów, zostały uznane za niedopuszczalne z uwagi na brak statusu ofiaryDecyzje ETPCz z 28 czerwca 2011 r. w sprawach Ouardiri p. Szwajcarii, skarga nr 65840/09 oraz Ligue des musulmans de Suisse and Others p. Szwajcarii, skarga nr 66274/09.. Ukazuje to, że nawet pojęcie ofiary potencjalnej nie jest nieograniczone.

W pewnych okolicznościach za ofiarę mogą zostać uznani krewni czy osoby najbliższe faktycznie poszkodowanego na skutek naruszenia Konwencji. Nie zostali natomiast uznani za ofiary w rozumieniu art. 34 EKPC córka i zarządcy majątku ewangelika, który przez dwadzieścia lat głosił publicznie kazania, korzystając z transparentów o treści np. „Stop niemoralności”, „Stop homoseksualizmowi”, za co był aresztowany i sądzonyDecyzja ETPCz z 8 marca 2005 r. w sprawie Fairfield p. Wielkiej Brytanii, skarga nr 24790/04..

Przyjrzyjmy się teraz kilku sprawom, w których Trybunał orzekał o dopuszczalności skargi w oparciu o kryterium oczywistej bezzasadności. Zaznaczyć trzeba, że jest to najpopularniejsza podstawa stwierdzenia niedopuszczalności skargiEuropean Court of Human Rights Practical Guide on Admissibility Criteria, s. 82.. Na tej podstawie odrzucane były między innymi sprawy, w których skarżący zarzucali pozwanym państwom naruszenie art. 9 Konwencji oraz art. 1 Protokołu nr 1 (ochrona prawa własności) na skutek braku zwrotu skonfiskowanych w czasach ZSRR nieruchomości o przeznaczeniu kultowym bądź ingerencję w prawo własności polegającą na udostępnianiu spornej nieruchomości przedstawicielom dwóch wyznańPor. decyzje ETPCz z 3 maja 2016 r. w sprawie Gromada Ukrayinskoyi Greko-Katolytskoyi Tserkvy Korshiv p. Ukrainie, skarga nr 9557/04 oraz w sprawie Rymsko-Katolytska Gromada Svyatogo Klymentiya v Misti Sevastopoli p. Ukrainie, skarga nr 22607/02.. Trybunał uzasadniał, że nie jest możliwe wydedukowanie z Konwencji gwarancji zapewnienia przez władze publiczne miejsca kultu, jego niezapewnienie zaś nie wiąże się wprost z ograniczeniem przez państwo prawa do manifestacji religii. Z miejscem kultu religijnego oraz uzewnętrznianiem przekonań wiązała się też skarga w sprawie Schilder p. Holandii, w której zarzucono, że zakaz używania dzwonów kościelnych przed godziną 7:30 rano narusza prawa proboszcza parafii gwarantowane art. 9 Konwencji. Skarga została odrzucona jako oczywiście bezzasadnaDecyzja z 16 października 2012 r., skarga nr 2158/12..

Oczywista bezzasadność była też przyczyną niedopuszczalności skargi holenderskiej wyznaniowej partii politycznej, która zarzucała, że m.in. na skutek pozbawienia dotacji z budżetu państwa dla niej i nakazu umożliwienia kobietom kandydowania do parlamentu z ramienia partii jej członkowie stali się ofiarami naruszeń art. 9, 10 i 11 Konwencji. Podstawą odebrania dotacji były dyskryminacyjne, religijnie motywowane postanowienia aktów wewnętrznych partii, wskazujące odmienną rolę kobiet i mężczyzn w społeczeństwie, oraz odmowa przyznania kobietom biernego prawa wyborczego ze strony partiiDecyzja ETPCz z 10 lipca 2012 r. w sprawie Staatkundig Gereformeerde Partij p. Holandii, skarga nr 58369/10..

Za dopuszczalną, mimo zgłaszania przez rząd zarzutu z art. 35 § 3 EKPC, została z kolei uznana skarga irlandzkiego pastora, który w zakazie radiowej emisji reklamy wykładów na temat historycznych aspektów życia Jezusa Chrystusa dostrzegł naruszenie art. 9 i 10 Konwencji. Trybunał uznał, że skarga nie była oczywiście bezzasadna i pojawił się w niej istotny problem interpretacyjnyDecyzja ETPCz z 9 lipca 2002 r. w sprawie Murphy p. Irlandii, skarga nr 44179/98.. Do podobnej konkluzji doszli strasburscy sędziowie w sprawie Sabanchiyeva i inni przeciwko Rosji, w której skarżący zarzucali pozwanemu państwu, że odmowa wydania zwłok ich krewnych, którzy zginęli w wyniku zajść w mieście Nalczyk, doprowadziła do naruszenia art. 3, 8 i 9 Konwencji, rozpatrywanych niezależnie oraz w związku z art. 13 i 14 KonwencjiDecyzja ETPCz o dopuszczalności z 6 listopada 2008 r., w sprawie Sabanchiyeva i inni p. Rosji, skarga nr 38450/05..

Często podnoszonym przez pozwane państwa argumentem przeciw dopuszczalności skargi jest nadużycie prawa do skargi (art. 35 § 3 lit. a Konwencji) bądź nadużycie przez skarżącego prawa w rozumieniu art. 17 Konwencji. Podstawą tego zarzutu może być na przykład twierdzenie, że skarga została złożona w innym celu niż ochrona praw skarżącego. Było tak w sprawie Sidiropoulos i inni p. Grecji, w której pozwany rząd argumentował, że stowarzyszenie skarżących („Dom macedońskiej cywilizacji”) nie zostało faktycznie założone w celu deklarowanego promowania kultury macedońskiej, skarga zmierza zaś do przeniesienia na grunt instytucji Rady Europy konfliktu grecko-macedońskiego. Trybunał, polegając na postanowieniach statutu stowarzyszenia, nie podzielił obiekcji rząduWyrok ETPCz z 10 lipca 1998 r. w sprawie Sidiropoulos i inni p. Grecji, skarga nr 57/1997/841/1047, § 28.. Przyczyną stwierdzenia nadużycia prawa do skargi może być zatajenie przez skarżącego istotnych faktów, jednakże od przeprowadzonej ad casu oceny Trybunału zależy, czy postępowanie skarżącego dyskwalifikuje skargę, czy nie. Mimo stwierdzenia pewnych niedopowiedzeń faktycznych ze strony skarżącego Trybunał rozpatrzył skargę uznawanego przez bułgarski rząd za islamskiego terrorystę i deportowanego z Bułgarii Daruisha Auni Al-NashifaWyrok ETPCz z 20 czerwca 2002 r. w sprawie Al-Nashif p. Bułgarii, skarga nr 50963/99, § 89..

W przypadku dojścia przez Trybunał do przekonania, że skarżący jest zaangażowany w działalność terrorystyczną, skarga również może zostać uznana za niedopuszczalną na podstawie komentowanych przesłanek. Było tak m.in. w sprawach z udziałem Hizb Ut‑Tahrir al-Islami, międzynarodowej organizacji stawiającej sobie za cel obalenie rządów demokratycznych i ustanowienie kalifatu – wyznaniowych rządów muzułmańskich. W uzasadnieniu orzeczeń związanych z organizacją możemy przeczytać, że jej cele trudno pogodzić z wartościami Konwencji, w tym obowiązkiem pokojowego rozstrzygania konfliktów międzynarodowych i świętością życia ludzkiegoWyrok ETPCz z 14 czerwca 2013 r. w sprawie Kasymakhunov and Saybatalov p. Rosji, skargi nr 26261/05 i 26377/06 i wcześniejsza decyzja ETPCz z 12 czerwca 2012 r. w sprawie Hizb Ut-Tahrir i inni p. Niemcom, skarga nr 31098/08..

W mojej ocenie już pobieżna analiza judykatów ETPCz prowadzi do wniosku, że przed wprowadzeniem kryterium znaczącego uszczerbku jego sędziowie dysponowali potencjalnie skutecznymi instrumentami pozwalającymi uznawać za niedopuszczalne skargi błahe, sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem czy intuicjami moralnymi. Sędziowie korzystali z tych instrumentówPor. B. Gronowska, „Znaczący uszczerbek” na interesach pokrzywdzonego, s. 43.. Warto również zauważyć, że kryteria dopuszczalności skargi w wielu przypadkach mogły zostać wykorzystane „kumulatywnie” bądź w inny sposób, niż uczynił to Trybunał. Powodem tego jest oczywiście charakter zapisów Konwencji ujmowanych jako klauzule generalne. W świetle tych spostrzeżeń warto poddać refleksji nowe kryterium dopuszczalności – znaczący uszczerbek.

II. Znaczący uszczerbek – uwagi ogólne

Nazwanie sytuacji będących podstawą skarg opisanych wyżej błahymi może budzić sprzeciw. Zauważyć trzeba jednak, że nowe kryterium dopuszczalności skargi wprowadza właśnie element wartościowania „ciężaru” spraw. Nie jest to oczywiście nowe zjawisko w kontekście systemu Konwencji – sam akt dzieli chronione nim prawa na derogowalne i niederogowalne (art. 15 EKPC), regulamin funkcjonowania ETPCz przewiduje mechanizm ustalania kolejności spraw w zależności od wagi naruszenia czy skutków dla skarżącychM. A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej, s. 96–97.. Niemniej posłużenie się terminem wartościującym może prowadzić do wielu trudności interpretacyjnych. Przed Trybunałem rozpatrywane będą sytuacje, które w oczywisty sposób będą wiązały się ze znaczącym uszczerbkiem po stronie skarżących (sfera pewności pozytywnej) – taką jest np. drastyczny stan faktyczny w sprawie 97 Members of the Glandi Congregation of Jehovah’s Witnesses and 4 Others p. Gruzji, która dotyczyła opieszałości władz w reakcji na przemoc fizyczną na tle religijnymWyrok ETPCz z 3 maja 2007 r., skarga nr 71156/01; podstawą skargi była napaść, jakiej dopuszczono się na zgromadzenie Świadków Jehowy, w wyniku której ok. 100 osób zostało brutalnie pobitych z pobudek religijnych, przy czym działania miejscowej policji nie doprowadziły do ujęcia sprawców, mimo że całe zajście zostało sfilmowane, osoby sprawców były zaś powszechnie znane.. Ważeniu poddawane będą sytuacje w oczywisty sposób trywialne, w których chodziło o jednorazowe naruszenie bez trwałych następstw dla skarżącego (sfera pewności negatywnej). Najbardziej kontrowersyjne będą oczywiście sprawy mieszczące się – by posłużyć się terminem Herberta Harta – w sferze cienia semantycznegoPor. L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń: Dom Organizatora 2012, s. 136..

Wprowadzenie kryterium znaczącego uszczerbku nie było jedyną propozycją reformy Trybunału i Konwencji. Rozważano trzy konkurencyjne propozycje:

1. pozostawienie EKPC bez zmian,
2. wprowadzenie mechanizmu odrzucania skargi, jeśli sprawa została rozstrzygnięta przez lokalne władze zgodnie z orzecznictwem Trybunału, chyba że pojawiło się nowe zagadnienie prawne,
3. wprowadzenie kryterium dopuszczalności skargi odnoszącego się do wagi naruszeniaPor. L. Caflisch, The Reform of the European Court of Human Rights, s. 409–410..

Po wyborze trzeciego modelu pozostała kwestia doprecyzowania jego zapisu. Według pierwotnych zamierzeń kryterium to miało opierać się na przesłance substantial issue, którą – po uznaniu jej za przyznającą zbyt dużą władzę dyskrecjonalną stosującym Konwencję – zmieniono na substantial harm, by wreszcie wypracować formułę significant disadvantage, tłumaczoną jako znaczący uszczerbekA. Morawa, The European Court of Human Rights’ Rejection of Petitions, s. 5–6.. W doktrynie zauważa się, że kryterium to – w przeciwieństwie do pozostałych wynikających z Konwencji – jest unikalne w kontekście instrumentów międzynarodowej ochrony praw człowieka oraz przyznaje ono strasburskim sędziom prawo selekcji spraw podobne do tego, jakie przysługuje sędziom Sądu Najwyższego Stanów ZjednoczonychL. Caflisch, The Reform of the European Court of Human Rights, s. 409, 414..

Ratio legis kryterium znaczącego uszczerbku zostało wskazane we wcześniejszej części artykułu. Przypomnijmy, że było nim zwiększenie efektywności ochrony praw człowieka kosztem drobnych, trywialnych spraw poprzez ich szybkie załatwianie, niewymagające merytorycznego rozpoznawania. U podstaw tych założeń stał topos de minimis non curat praetor. Istotne znaczenie miała także wola podkreślenia subsydiarnej roli Trybunału w ochronie praw człowieka względem instrumentów wewnętrznych państw-stron Konwencji.

Obecnie ewentualna dolegliwość komentowanego kryterium łagodzona jest za pomocą dwóch wyjątków. Skarga może zostać przyjęta, gdy nie została spełniona przesłanka znaczącego uszczerbku, jeśli wymaga tego poszanowanie praw człowieka wynikających z Konwencji i protokołów ze względu na jej przedmiot, bądź sprawa nie została należycie rozpatrzona przez sąd krajowy. Ten ostatni element zabezpieczający zostanie z Konwencji wyeliminowany po wejściu w życie Protokołu nr 15Por. A. Wiśniewski, Protokół 15 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, s. 408..

Zgodnie z wypracowanym do tej pory orzecznictwem, oceniając obecność znaczącego uszczerbku, Trybunał bierze pod uwagę zarówno elementy obiektywne stanu faktycznego, jak i subiektywne odczucia skarżącego znajdujące potwierdzenie w aspektach obiektywnychPor. B. Gronowska, „Znaczący uszczerbek” na interesach pokrzywdzonego, s. 36; A. Morawa, The European Court of Human Rights’ Rejection of Petitions, s. 11–16..

W mojej ocenie istotnym rozróżnieniem w kontekście znaczącego uszczerbku jest to na szkodę – uszczerbek majątkowy i niemajątkowy. W zakresie szkód majątkowych Trybunał ustalił zobiektywizowaną granicę 500 euro, traktowaną jako dolny pułap szkody przemawiającej za przyjęciem skargi. Stąd uznawane za niedopuszczalne były skargi dotyczące niewielkiej wysokości mandatów za wykroczenia drogowe, zwrotu kosztów procesu wygranego przez skarżącego czy zwrotu kosztów suplementów diety przez państwoPor. European Court of Human Rights, Research Report The new admissibility criterion under Article 35 § 3 (b) of the Convention: case-law principles two years on, Strasbourg 2012, http://www.echr.coe.int/Documents/Research_report_ admissibility_criterion_ENG.pdf [2017.1.16], s. 5–6.. (Zadziwiające, że skarżący zadawali sobie trud inicjowania postępowania przed ETPCz w sytuacji, gdy naruszenie dotyczyło kwot nawet poniżej 1 euro). W sprawach związanych z uszczerbkiem niemajątkowym trudniej o tego typu generalizacje. Często powtarzającymi się sprawami na tej płaszczyźnie są te dotyczące wykonywania orzeczeń sądów cywilnych, przewlekłości postępowania bądź związane z pozbawieniem wolności, czyli wskazujące naruszenie art. 6 KonwencjiTamże, s. 6–7.. Odzwierciedla to zresztą generalną tendencję zarzucanych przed ETPCz naruszeń. W dotychczasowej praktyce Trybunał musiał ustosunkować się do zarzutu braku znaczącego uszczerbku w sprawach dotyczących niemal wszystkich praw chronionych Konwencją.

Niedopuszczalność skargi z uwagi na brak znaczącego uszczerbku Trybunał może orzec na wniosek pozwanego państwa oraz „z urzędu”. Warunkiem badania kryterium znaczącego uszczerbku jest uprzednie stwierdzenie, że w ogóle doszło do naruszenia prawa chronionego EKPC.

W pierwszej sprawie przeciwko Polsce, w której Trybunał uznał skargę za niedopuszczalną w oparciu o brak znaczącego uszczerbku, skarżący zarzucał naruszenie art. 10 Konwencji (wolność ekspresji) poprzez warunkowe zawieszenie postępowania przeciwko niemu i obciążenie go kosztami wysokości ok. 150 euro. Podstawą postępowania karnego przeciwko skarżącemu była sytuacja, w której po zatrzymaniu przez policję z powodu prowadzenia samochodu bez zapiętych pasów bezpieczeństwa skarżący powiedział do policjanta, że „nie będzie się zniżał do jego poziomu”. Trybunał uznał, że kryterium znaczącego uszczerbku nie ogranicza swojego zastosowania do konkretnych uprawnień gwarantowanych Konwencją, jednakże należy przy jego ocenie brać pod uwagę istotę i rolę poszczególnych uprawnieńDecyzja ETPCz z 3 czerwca 2014 r. w sprawie Sylka p. Polsce, skarga nr 19219/07.. Jest to cenna w kontekście tematu artykułu teza.

III. Znaczący uszczerbek w kontekście art. 9 Konwencji

Brak znaczącego uszczerbku po stronie skarżącego nie jest zarzutem często stawianym przez pozwane państwa w sprawach dotyczących naruszeń wolności religijnej. W zasadzie jedyną sprawą, w której dotychczas podniesiono niespełnienie przesłanki z art. 35 § 3 lit. b Konwencji, była ta ze skargi Ghennadia Vartica p. Rumunii.Wyrok ETPCz z 17 grudnia 2013 r., skarga nr 14150/08.

Skarżący w sprawie był więźniem skazanym na karę pozbawienia wolności w wymiarze 25 lat. Skarżący cierpiał na wirusowe zapalenie wątroby typu C, w związku z czym zalecona mu została specjalna dieta. Był on też wierzącym buddystą i podnosił, że wyznanie nakazuje mu zachowanie diety wegetariańskiej. W toku pobytu skarżącego w więzieniu doszło do zmiany przepisów dotyczących możliwości zaopatrywania więźniów w jedzenie w paczkach pocztowych – zostało to zabronione. Pierwotnie z uwagi na wegetariańskie wymogi diety buddyjskiej skarżący był zaopatrywany w jedzenie (uzupełniająco w stosunku do niewegetariańskiej diety zapewnianej przez władze więzienia) przez bliskich w trakcie widzeń oraz za pośrednictwem paczekPor. A. Pachciarz, Religijnie motywowana dieta więźniów: refleksje na tle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie „Vartic przeciwko Rumunii”, „Polski Rocznik Praw Człowieka i Prawa Humanitarnego” 2014, nr 5, s. 57..

Pozwany rząd podniósł dwa zarzuty dotyczące dopuszczalności skargi – niepodleganie kwestii diety religijnej normie z art. 9 Konwencji (incompatibile ratione materiae application) oraz brak znaczącego uszczerbku po stronie skarżącego. Pierwszy zarzut mógł budzić zdziwienie z uwagi na to, że w momencie rozpatrywania skargi prawomocne były orzeczenia, w których Trybunał uznawał kwestie diety religijnej za mieszczące się w pojęciu manifestacji religiiWyrok ETPCz z 27 czerwca 2000 r. w sprawie Cha’are Shalom Ve Tsedek p. Francji, skarga nr 27417/95. oraz wprost dotyczące diety buddyjskiej w sytuacji osadzonychWyrok ETPCz z 7 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbski p. Polsce, skarga nr 18429/06..

Co ciekawe, polski rząd w rozstrzygniętej wcześniej sprawie o analogicznych okolicznościach faktycznych – Jakóbski p. Polsce – nie podnosił żadnych zarzutów dotyczących merytorycznych kryteriów dopuszczalności skargi. Zarzucił natomiast – nieskutecznie – że skarżący nie wyczerpał krajowej drogi sądowej. Mogło to budzić zdziwienie, ponieważ skarżący w polskiej sprawie dokonał konwersji dopiero w trakcie pobytu w więzieniu, pierwotnie przysługiwała mu dieta z uwagi na schorzenia dermatologiczne, przyznana na wniosek lekarza. Po jej wstrzymaniu skarżący wystąpił do władz więzienia o zapewnienie diety wegetariańskiej, otrzymując wsparcie od wspólnoty buddyjskiej. Skarżący odbywał wyrok 8 lat pozbawienia wolności za zgwałcenie. W literaturze przedmiotu powszechne są opinie, że więźniowie-neofici często instrumentalnie traktują żądania zapewnienia diety religijnej, w celu otrzymania lepszej jakości jedzenia bądź dokuczenia władzom więziennymPor. J. Nikołajew, Prawo osób pozbawionych wolności do wyżywienia przygotowywanego według wymogów religijnych. Regulacje normatywne a trudności praktyczne, „Kościół i Prawo” 4(17), 2015, nr 2, s. 157–158.. W razie potwierdzenia w przedmiotowym stanie faktycznym mogło to uzasadniać postawienie zarzutu nadużycia prawa do skargi, oczywistej bezzasadności bądź nawet braku statusu ofiary po stronie skarżącego więźnia.

Wróćmy teraz do sprawy Vartic p. Rumunii. Trybunał, cytując wskazane wyżej orzeczenia, nie uznał zasadności pierwszego zarzutu, pochylił się jednak nad zarzutem braku znaczącego uszczerbku po stronie skarżącego więźnia. W uzasadnieniu wyroku ETPCz odwołał się do wcześniejszych judykatów dotyczących interpretacji kryterium znaczącego uszczerbku, komentujących cel tej regulacji i inspirację zasadą de minimis non curat praetor. Wskazał, że ocena uszczerbku zależna jest od konkretnych okoliczności sprawy i powinna brać pod uwagę subiektywne odczucia skarżącego i obiektywne aspekty naruszenia. Przenosząc te normy na stan faktyczny sprawy, Trybunał zauważył, że skarżący wykazał wagę diety religijnej w jego życiu, chociażby ponawiając skargi do różnych instytucji i wnioski o jej zapewnienie. Trybunał podważył zasadność porównania sprawy z rozstrzygnięciem w decyzji Ionescu p. Rumunii, gdzie chodziło o finansowy uszczerbek w wysokości 90 euroDecyzja ETPCz z 1 czerwca 2010 r. w sprawie Ionescu p. Rumunii, skarga nr 36659/04.. W konkludującym wątek dopuszczalności skargi paragrafie wyroku stwierdzono, że skarga nie jest oczywiście bezzasadna i nie zachodzą inne przyczyny niedopuszczalności, zatem należy ją uznać za dopuszczalną. Rozstrzygając merytorycznie sprawę, sędziowie podążyli drogą wytyczoną przez wyrok w sprawie Jakóbski p. Polsce i uznali naruszenie art. 9 Konwencji.

IV. Konkluzje

Mając na uwadze, że dotychczas istniejące instrumenty umożliwiały strasburskim sędziom osiąganie efektów, którym służyć ma kryterium znaczącego uszczerbku, postawić trzeba pytanie o zasadność jego wprowadzenia. Prima facie podzielić można wyrażany w doktrynie sceptycyzm względem podstawowej zmiany wprowadzonej Protokołem nr 14 do Konwencji. W mojej ocenie wprowadzenie kryterium znaczącego uszczerbku było jednak słusznym rozwiązaniem.

Po pierwsze, stanowi ono wyraźny, „legislacyjny” bodziec dla stosujących Konwencję, by interpretowali ją w sposób służący ochronie przed realnymi naruszeniami praw człowieka. Może to zapobiegać niebezpiecznej w mojej ocenie tendencji ubierania wszelkich niezgodnych z interesem ewentualnego skarżącego rozstrzygnięć państwa w garnitur „naruszenia praw człowieka”. Ocena, że wprowadzenie przesłanki znaczącego uszczerbku podważa osiągnięcie systemu Rady Europy, jakim jest powszechna dostępność indywidualnej skargi, jest zupełnie oderwana od faktu, że odrodzenie idei praw człowieka, jakie miało miejsce po II wojnie światowej, było reakcją na jej bezprecedensowe okrucieństwa. U podstaw tego renesansu – w toku którego powstały mechanizmy ochronne KonwencjiIndywidualna skarga do Trybunału została oczywiście wprowadzona później – w 1998 r. na mocy Protokołu nr 11 do Konwencji.– nie stała z pewnością wola państw-stron przekazywania organom międzynarodowym np. sporów sąsiedzkich, jak w niedopuszczalnej właśnie na podstawie art. 35 § 3 lit. b EKPC skardze Jančev p. byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii.Decyzja ETPCz z 4 października 2011 r., skarga nr 18716/09.

Po drugie, kryterium znaczącego uszczerbku może rzutować na interpretację pozostałych kryteriów dopuszczalności skargi. Jeśli odniesienie uszczerbku jest warunkiem skutecznej skargi, uznane za niedopuszczalne winny być te pochodzące od potencjalnych ofiar naruszeń. Potential victims – chociażby skarżąca w sprawie S.A.S. p. Francji – często nie doznają żadnej dolegliwości związanej z zarzucanym naruszeniem. W tym zakresie zastosowanie ma powyższa argumentacja na temat konieczności interwencji Trybunału jedynie w przypadku realnych naruszeń praw człowieka.

Na płaszczyźnie religijnej, z pewnej perspektywy, również dostrzec można pozytywne skutki pojawienia się kryterium znaczącego uszczerbku i innych nowelizacji EKPC związanych z tendencją do podkreślania subsydiarnej roli Trybunału. Do wspomnianej na wstępie obserwacji Trybunału na temat braku jednolitej wizji roli religii w europejskich społeczeństwach dodać można wniosek Roberta C. Posta na temat tego, że każdy z typów prawa – nastawiony asymilacyjnie, pluralistycznie czy indywidualistycznie – będzie posługiwał się inną koncepcją uszczerbkuPor. R. C. Post, Blasphemy, the First Amendment and the Concept of Intrinsic Harm, „Tel Aviv University Studies in Law” 1988, nr 8, s. 293–324.. Z perspektywy krajów, w których religia odgrywa znaczącą rolę, związana jest tradycyjnie z tożsamością narodową – czyli tych, które często posługują się instrumentami asymilacjonistycznymi – kryterium znaczącego uszczerbku może okazać się skuteczną obroną przed skargami wymierzonymi w ten stan rzeczy. Skargami, które w razie skuteczności mogą same powodować skutek w postaci naruszenia wolności religijnej innych obywateli, pojmowanej jako prawo zbiorowe. Mam tu na myśli chociażby skargę w sprawie Lautsi p. Włochom, w której skarżąca – ateistyczna aktywistka – domagała się usunięcia z włoskich szkół publicznych symbolu krzyża. W sprawie, która podlegała merytorycznemu rozpatrzeniu, skarżąca w żaden sposób nie wykazała, by obecność religijnego symbolu w jakikolwiek sposób ograniczała ją w prawach i wolnościach, rzutowała na jej życiePor. wyrok Wielkiej Izby ETPCz z 18 marca 2011 r., skarga nr 30814/06. Inaczej było np. w równie słynnej sprawie państwa Seler p. Bawarii, rozstrzygniętej przez niemiecki Trybunał Konstytucyjny, w której skarżący wskazywali, że ich dziecko zmuszone było patrzeć na „80-cio centymetrową rzeźbę nagiego pokrytego krwią mężczyzny”, por. J. Col­lings, Democracy’s Guardians. A History of the German Federal Constitutional Court 1951–2001, Oxford 2015, s. 260.. Mimo to powodzenie skargi mogłoby w istotny sposób, negatywnie, rzutować na życie znacznej części włoskiego społeczeństwa, powodując „uszczerbek”. Skarga została oddalona głównie z uwagi na przyznanie Włochom dużego marginesu uznania. Okoliczności sprawy badane obecnie uzasadniałyby odwołanie się do braku znaczącego uszczerbku.