I. Charakter powództwa przewidzianego w art. 189 k.p.c. i jego przesłanki

1. Zadaniem sądów powszechnych w postępowaniu cywilnym jest wprawdzie udzielanie zwracającym się o to podmiotom ochrony polegającej na rozstrzyganiu sporów powstających na tle stosunków prawnych łączących je z innymi uczestnikami obrotu prawnego, ale kompetencje do ukształtowania tych stosunków (ich wykreowania, rozwiązania, modyfikacji ich treści) przysługują sądom zupełnie wyjątkowo. Ochrona udzielana przez sądy powszechne zwracającym się o to podmiotom polega bowiem na wskazaniu, jakie konsekwencje dla określonego zespołu okoliczności faktycznych przewidział ustawodawca w obrębie przepisów prawa mających zastosowanie do ich oceny oraz jakie konsekwencje z tymi okolicznościami powiązały strony umowy.

Rozstrzygnięcie sporu przez sąd powinno polegać na jego definitywnym zażegnaniu przez sformułowanie wypowiedzi o tym, jakiego zachowania pozwanego może oczekiwać powód z uwagi na łączący te osoby stosunek prawny. Obowiązywanie w procesie cywilnym zasady dyspozycyjności sprawia, że sąd w swoim rozstrzygnięciu odnosi się do żądania sformułowanego przez powoda, którym pozostaje związany (art. 321 § 1 k.p.c.). Żądanie to musi być przedstawione w postaci wskazania obowiązku określonego zachowania się pozwanego, mającego prowadzić do zaspokojenia chronionego prawnie interesu powoda (art. 187 § 1 k.p.c.). Wyrok jest wypowiedzią o tym, czy powód w ustalonych okolicznościach faktycznych i w świetle przepisów prawa materialnego może domagać się od pozwanego takiego zachowania się, o nakazanie którego wnosił. Z wyjątkiem przypadków, w których powód może żądać, by sąd wykorzystał ustanowione dla niego kompetencje do ukształtowania spornego stosunku prawnego, wyrok nie kreuje praw i obowiązków stron, lecz deklaratywnie stwierdza te prawa i odpowiadające im obowiązkiZ uwagami tymi pozostaje w związku podział wyroków wydawanych przez sądy w sprawach cywilnych, dokonywany na podstawie kryterium jurysdykcyjnej formy ochrony prawnej udzielanej powodowi przez ich wydanie i wyróżnienie wyroków zasądzających, ustalających i kształtujących prawo lub stosunek prawny. Tak samo prezentuje się podział wyroków z uwagi na ich treść. Por. E. Wengerek, Powództwo o ustalenie, RPiE 1959, nr 1, s. 3; K. Piasecki, Wyrok pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 1981, s. 140 i 142..

2. W szczególnych okolicznościach sądy powszechne uprawnione są do wydawania orzeczeń, w których brak jest wypowiedzi o powinnym zachowaniu pozwanego wobec powoda, z uwagi na poprzestanie na samym tylko ustaleniu, jakiego rodzaju stosunek prawny łączy strony lub jakiego rodzaju prawo przysługuje powodowi względem pozwanegoK. Piasecki (Wyrok, s. 150) ochronę udzielaną powodowi na podstawie art. 189 k.p.c. nazywa subsydiarną.. Podstawą do wydania takich orzeczeń był art. 3 d.k.p.cRozporządzenie Prezydenta RP z 29 listopada 1930 r. – Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. nr 1932, nr 112, poz. 934 ze zm.; tekst jedn. Dz.U. z 1950 r. nr 43, poz. 394 ze zm., dalej: d.k.p.c.., a aktualnie jest nią art. 189 k.p.c. W art. 3 d.k.p.c. w okresie jego obowiązywania dostrzegano upoważnienie do ubiegania się o udzielenie powodowi tzw. ochrony prewencyjnej, gdyż przesłanką wystąpienia z przewidzianym nim żądaniem było dążenie do zapobieżenia naruszeniu prawaSzeroko na ten temat – ze wskazaniem, że jeszcze na gruncie d.k.p.c. w orzecznictwie zaczęto szerzej wykładać przesłanki powództwa z art. 3 d.k.p.c., niżby na to wskazywał prewencyjny charakter ochrony udzielanej na jego podstawie – E. Wengerek, Powództwo, s. 5–13.. Brzmienie art. 189 k.p.c. nie akcentuje prewencyjnego charakteru powództwa o ustalenie, gdyż ustawodawca nie sformułował w nim warunku, by powód, wytaczając powództwo o ustalenie, działał w celu zapobieżenia naruszeniu jego prawa.

Zarówno art. 3 d.k.p.c., jak i art. 189 k.p.c. umieszczone zostały przez ustawodawcę w ustawach regulujących procedurę stosowaną przez sądy w sprawach cywilnych, a zatem w otoczeniu przepisów o charakterze procesowym. Skoro jednak charakter materialny przypisuje się normom, które sąd stosuje do ustalonego stanu faktycznego dla rozstrzygnięcia o prawach i obowiązkach stron spornego stosunku prawnego określających istotę sprawy, niezależnie od tego, w jakim akcie prawnym zostały zamieszczone, to zarówno art. 3 d.k.p.c., jak i art. 189 k.p.c. nie mają procesowego charakteru, lecz materialnoprawny, gdyż ustanawiają materialnoprawne przesłanki uzyskania rozstrzygnięcia ustalającego prawo lub stosunek prawnyTaka ocena charakteru tych norm jest powszechna w doktrynie [np. M. Jędrzejewska, (w:) Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, t. 1, Warszawa 2004, s. 402; T. Żyznowski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, t. I, Warszawa 2011, s. 693–694] i w orzecznictwie (por. wyroki SN z 14 lipca 1999 r., II CKN 422/98, LEX nr 528143; z 21 maja 1997 r., II CKN 144/97, OSNC 1997, nr 11, poz. 177; z 27 czerwca 2001 r., II CKN 898/00, LEX nr 52613; wyrok SA w Katowicach z 24 marca 2011 r., I ACa 74/11, LEX nr 1001347)..

Skoro art. 189 k.p.c. tworzy podstawę do zgłoszenia żądania ustalenia prawa lub stosunku prawnego, to wystąpienie z takim żądaniem jest dopuszczalne zawsze, gdy powód twierdzi, że łączy go z pozwanym cywilny stosunek prawny lub przysługuje mu w stosunku do pozwanego cywilne prawo, wymagające ustalenia przez sądO dopuszczalności powództwa decyduje samo powołanie się przez powoda na okoliczności faktyczne, które mogą stanowić źródło stosunków cywilnoprawnych. Szerzej na temat formalnej koncepcji „sprawy cywilnej” stającej się przedmiotem rozpoznania w procesie J. Gudowski, Wpływ Konstytucji i orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego na pojęcie dopuszczalności drogi sądowej, (w:) Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a Kodeks postępowania cywilnego. Materiały Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Postępowania Cywilnego, Warszawa 2010, s. 410 i n. Gdyby jednak wyłączona była droga sądowa dla dochodzenia zasądzenia świadczenia z określonego stosunku prawnego, to i jego ustalenie na tej drodze nie będzie dopuszczalne. . Przesłankami materialnymi opartego na art. 189 k.p.c. powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego są:

1. interes prawny powoda w dokonaniu żądanego ustalenia,
2. legitymacja procesowa,
3. istnienie prawa, którego powództwo dotyczyW orzecznictwie wskazuje się czasami konieczność rozróżnienia skuteczności i zasadności, jako przesłanek merytorycznych powództwa o ustalenie. Przesłankami skuteczności tego powództwa nazywa się okoliczności decydujące o dopuszczalności badania i ustalania prawdziwości twierdzeń powoda, że istnieje dane prawo lub stosunek prawny. Należą do nich interes prawny i – pozostająca z nim w związku – legitymacja procesowa. Po ich zweryfikowaniu można dopiero przystąpić do badania prawdziwości twierdzeń powoda o podlegającym ustaleniu prawie lub stosunku prawnym. Zgodność twierdzeń powoda ze stanem rzeczy jest w tym ujęciu przesłanką zasadności powództwa. Por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z 8 listopada 1956 r., I CO 20/56, OSNCiK 1957, nr 3, poz. 64 i uchwały SN z 25 stycznia 1995 r., III CZP 176/94, OSNC 1995, nr 12, poz. 247..

Niewykazanie którejś z nich przez powoda, zgodnie z regułą ustaloną w art. 6 k.c., uzasadnia oddalenie powództwaWyroki SN z 12 kwietnia 2012 r., II CSK 474/11, LEX nr 1254654; z 9 grudnia 2011 r., III CSK 138/11, LEX nr 1109267; z 21 marca 2006 r., V CSK 188/05, LEX nr 1104890; z 27 czerwca 2001 r., II CKN 898/00, LEX nr 52613; z 30 listopada 2000 r., I CKN 903/00, LEX nr 512061; z 14 lipca 1999 r., II CKN 422/98, LEX nr 528143.. Interes prawny powoda w ubieganiu się o wydanie rozstrzygnięcia ustalającego prawo lub stosunek prawny powinien być badany w granicach wyznaczonych potrzebą udzielenia mu żądanej ochrony i wyprzedzać badanie istnienia prawa (stosunku prawnego) objętego jego twierdzeniami o podstawie faktycznej powództwa. Stwierdzenie, że powód ma ten interes, nie decyduje wprost o zasadności powództwa, a jedynie warunkuje możliwość badania i weryfikowania prawdziwości jego twierdzeń, że dany stosunek prawny lub prawo istniejeWyrok SN z 18 czerwca 2009 r., II CSK 33/09, LEX nr 515730.. O ile powód nie dochodzi ustalenia, że będący przedmiotem sporu stosunek prawny istniał, a prawo przysługiwało mu w określonej, wcześniejszej chwili, o tyle obie te przesłanki powinny być spełnione w dacie zamknięcia rozprawy przez sąd i podlegają ocenie według ich stanu w tej dacie (art. 316 § 1 k.p.c.).

3. Z art. 189 k.p.c. (tak samo jak poprzednio z art. 3 d.k.p.c.) wynika, że przedmiotem żądania powoda, a w konsekwencji także przedmiotem rozstrzygnięcia sądu wydanego po rozpoznaniu powództwa wniesionego na podstawie tego przepisu, powinno być określone prawo lub stosunek prawny, dla ustalenia których właściwa jest droga procesu cywilnegoPor. np. wyrok SN z 16 lipca 2003 r., V CK 37/02, LEX nr 602321. Zdarza się, że ustawodawca niedbale identyfikuje rodzaj roszczenia, z jakim w określonej, spornej sytuacji może wystąpić strona konkretnego stosunku prawnego, a jeśli odwołuje się przy tym do pojęcia „ustalenie”, to powstają wątpliwości, czy to wykreowane roszczenie ma cechy roszczenia z art. 189 k.p.c. Szerzej o takich wątpliwościach w związku z postępowaniem „o ustalenie, że aktualizacja opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste jest nieuzasadniona albo jest uzasadniona w innej wysokości” – M. Romańska, Wybrane zagadnienia materialne i procesowe z problematyki opłat rocznych za użytkowanie wieczyste gruntu, Sam. Ter. 2000, nr 11, s. 13–20. Na temat znaczenia redakcji żądania pozwu dla możliwości zakwalifikowania zgłoszonego w nim powództwa do konkretnej kategorii por. E. Wengerek, Powództwo, s. 4–5.. Zdaniem K. Piaseckiego różnice między przedmiotem powództwa o ustalenie a innymi rodzajami powództw wyrażają się w tym, że „o ile przedmiotem powództwa o zasądzenie mogą być tylko roszczenia, a przedmiotem powództwa o ukształtowanie – tylko prawa potestatywne, o tyle przedmiotem powództwa o ustalenie mogą być wszelkie prawa cywilnoprawne i stosunki cywilnoprawne”K. Piasecki, Wyrok, s. 152. . Przepis art. 189 k.p.c. nie jest podstawą do wydania orzeczenia kształtującego nowy stan prawny, a zatem wyrok wydany w uwzględnieniu powództwa wniesionego na jego podstawie ma charakter deklaratoryjny.

Skoro przedmiotem ustalenia sądu w następstwie rozpoznania powództwa mającego oparcie w art. 189 k.p.c. jest prawo lub stosunek prawny, to za pomocą tego powództwa nie można żądać ustalenia faktu lub stanu faktycznego, związku przyczynowego między faktamiOrzeczenie SN z 21 lutego 1938 r., III C 3303/37, OSNC 1939, nr 1, poz. 21., właściwości rzeczy ani też oczekiwać odpowiedzi na pytanie, czy pewne okoliczności faktyczne wystąpiłyPor. orzeczenia SN z 22 maja 1953 r., I C 22/53, OSN 1954, nr 3, poz. 58; z 22 maja 1953 r., I C 26/53, PiP 1953, z. 12, s. 905; wyroki SN: z 17 grudnia 1997 r., I PKN 434/97, OSNP 1998, nr 21, poz. 627; z 5 października 1982 r., III CRN 244/82, LEX nr 8469.. W nauce i w orzecznictwie dopuszcza się jednak możliwość ustalenia na podstawie art. 189 k.p.c. faktu prawotwórczegoE. Wengerek, Powództwo, s. 18; K. Piasecki, Wyrok, s. 142 („fakty prawnie relewantne”); T. Rowiński, Interes prawny w procesie cywilnym i w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 1971, s. 93; por. też orzeczenia SN: z 8 października 1952 r., C 1514/52, PiP 1953, z. 8–9, s. 369; z 11 września 1953 r., I C 581/53, OSN 1954, nr 3, poz. 65; wyrok SN z 13 października 2000 r., II CKN 297/00, LEX nr 536785., ale i wówczas żądanie pozwu nawiązujące do tego faktu powinno być zredagowane w sposób wskazujący na oczekiwanie ustalenia stosunku prawnego będącego konsekwencją jego wystąpienia, nie zaś na oczekiwanie stwierdzenia, że fakt miał miejscePrzykładowo, w orzecznictwie przyjęto (wyrok SN z 10 czerwca 2011 r., II CSK 568/10, Biul. SN 2011, nr 9, s. 11), że żądanie ustalenia, iż pozwany dokonał wypowiedzenia umowy, nie jest żądaniem ustalenia faktu prawotwórczego, nie zmierza bowiem do ustalenia stosunku prawnego lub prawa. Powód nie ma interesu prawnego w samym ustaleniu, że pozwany dokonał wypowiedzenia umowy, takie bowiem ustalenie nie uczyni zadość potrzebie ochrony jego sfery prawnej. Zdarzenie w postaci dokonanego wypowiedzenia umowy, jako niemające charakteru prawotwórczego, podlega badaniu wyłącznie jako przesłanka powództwa o zasądzenie świadczenia lub powództwa o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Jeśli jednak powód zażądał ustalenia, że dokonane wypowiedzenie umowy jest nieważne, ewentualnie – bezskuteczne, to przyjąć należy, iż przedmiotem żądania jest ustalenie faktu prawotwórczego, w istocie bowiem zmierza ono do usunięcia niepewnego stanu prawnego powstałego wskutek dokonanego wypowiedzenia oraz ma na celu ochronę sfery prawnej powoda powstałej w następstwie zawarcia umowy z pozwanym.. Fakt może być uznany za „ prawotwórczy”, jeżeli – w świetle obowiązującego prawa – jego zaistnienie mogło spowodować powstanie, zmianę, ustanie pewnego stosunku prawnego. Taki charakter mają fakty, z których bezpośrednio wynika istnienie (nieistnienie) stosunku prawnego lub prawa albo określona treść tego stosunku prawnego lub prawa.

E. Wengerek, za L. Rosenbergiem, wyliczył, że przedmiotem ustalenia może być: a) konkretny stosunek prawny wynikający ze stanu faktycznego, b) poszczególne prawne skutki takiego stosunku, c) samodzielna ilościowa część takiego stosunku, d) istota prawna (natura) umownego stosunku prawnegoE. Wengerek, Powództwo, s. 18..

4. W każdej sprawie przedstawionej mu do rozstrzygnięcia sąd zajmuje się ustaleniem faktów i wyłonieniem z nich faktów prawotwórczych, bo jest to wstępny warunek do udzielenia odpowiedzi na pytanie o treść łączących strony stosunków prawnych i praw przysługujących im w związku z tymi stosunkami. Od wyniku tych ustaleń zależy rozstrzygnięcie o zasadności roszczeń o zasądzenie świadczenia albo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa. Oznacza to, że każde żądanie zasądzenia świadczenia albo ukształtowania prawa lub stosunku prawnego mieści w sobie implicite żądanie ustalenia tego stosunku prawnego, który ma upoważniać do zażądania świadczenia albo ustalenia stosunku prawnego, który ma być ukształtowany orzeczeniem sądu. W sprawie o zasądzenie świadczenia lub ukształtowanie prawa do ustalenia prawa lub stosunku prawnego dochodzi jednak przesłankowo, w toku procesu, w celu sformułowania wypowiedzi o dalej idącym żądaniu pozwu.

Skoro tak, to kolejną wymagającą rozważania kwestią jest pytanie o relacje, w jakich pozostają powództwo o ustalenie prawa lub stosunku prawnego do powództwa o zasądzenie świadczenia mającego podstawę w tym samym prawie lub stosunku prawnym. Może się bowiem zdarzyć, że jedna z pozostających w sporze stron stosunku umownego wystąpi z roszczeniem o zasądzenie świadczenia, o którym twierdzi, że jest jej należne od przeciwnika, a w tym samym czasie jej przeciwnik wystąpi z żądaniem ustalenia prawa lub stosunku prawnego w odniesieniu do tego samego stosunku prawnego.

W orzecznictwie ujawniła się rozbieżność poglądów co do tego, jak należy kwalifikować powyższą sytuację. Jeden jego nurt zakłada, że sprawy o ustalenie prawa i o zasądzenie świadczeń należnych w związku z jego naruszeniem nie są sprawami o to samo roszczenie. Tożsamość roszczeń, także w znaczeniu doniosłym dla stosowania art. 199 § 2 k.p.c., ma miejsce tylko wówczas, gdy identyczne są zarówno przedmiot żądania, jak i podstawa sporuPor. wyrok SN z 4 grudnia 1998 r., III CKN 56/98, Biul. SN 1999, nr 4, s. 9; postanowienie SN z 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71, OSNC 1971, nr 12, poz. 226; orzeczenie SN z 22 kwietnia 1967 r., I CR 570/66, OSPiKA 1968, nr 7–8, poz. 158.. Co prawda żądanie zasądzenia mieści w sobie implicite żądanie ustalenia, jednak to ostatnie rozstrzygane jest tylko przesłankowo i nie znajduje wyrazu w sentencji wyroku. Dlatego w sprawie o zasądzenie pozwany może bronić się zarzutem np. nieważności umowy, na podstawie której dochodzone jest roszczenie, a podjęcie takiej obrony, w świetle art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., nie wyklucza wytoczenia powództwa o ustalenie np. nieważności umowy. W sentencji wyroku wydanego po rozpoznaniu sprawy o świadczenie, w której pozwany zgłosił zarzut nieważności umowy, nie ma miejsca na rozstrzygnięcie kwestii ważności umowy, co wyklucza możliwość uznania obu spraw za tożsame, ze skutkiem w postaci odrzucenia pozwu we wszczętej później sprawie o ustalenieW postanowieniu z 7 grudnia 2005 r., V CK 277/05, SN zakwestionował możliwość odrzucenia pozwu w sytuacji, gdy pomiędzy stronami umowy zawisł spór o roszczenia z niej wynikające i wówczas pozwany ze sprawy o świadczenie wystąpił z pozwem o ustalenie nieważności umowy, chociaż już wcześniej w sprawie o świadczenie zgłosił zarzut nieważności umowy i zarzut ten stał się przedmiotem rozpoznania. W ocenie Sądu Najwyższego nie zachodzi tożsamość roszczeń, uzasadniająca odrzucenie pozwu w sprawie wniesionej później, niezależnie od tego, że w obu sprawach przedmiotem rozważań jest kwestia ważności tej samej umowy. O braku interesu prawnego w zgłoszeniu w takiej sytuacji żądania ustalenia prawa lub stosunku prawnego wypowiedział się też SN w wyroku z 21 marca 2006 r., V CSK 188/05, LEX nr 1104890, natomiast w wyroku z 29 lutego 1972 r., I CR 388/71, LEX nr 7066, SN przyjął, że dłużnik dopóty ma interes prawny w ustaleniu rozmiaru swego obowiązku, dopóki nie został przez wierzyciela pozwany o świadczenie..

Nie oznacza to jednak, że w takiej sytuacji powód uzyska satysfakcjonujące go rozstrzygnięcie w sprawie o ustalenie. Materialną przesłanką decydującą o możliwości uwzględnienia tego powództwa jest bowiem wykazanie interesu prawnego, w rozumieniu art. 189 k.p.c., w jego wytoczeniu. Interesu takiego nie ma, gdy między stronami toczy się już sprawa o świadczenie, w toku której nie tylko może, ale nawet musi być zbadany stosunek prawny, na podstawie którego powód dochodzi świadczenia. Interes, który legł u podstaw wystąpienia z żądaniem ustalenia prawa lub stosunku prawnego, może być w takiej sytuacji zaspokojony w procesie o świadczenie, a zatem brak jest go w sprawie o ustalenie. Nie jest to jednak przesłanka formalna, lecz materialnoprawna i prowadzi do oddalenia powództwa w sprawie o ustalenie. Pozew o ustalenie, gdy toczy się już między tymi samymi stronami proces o świadczenie, nie podlega zatem odrzuceniu z powodu zawisłości sporu, lecz powództwo wniesione w takiej sprawie podlega oddaleniu ze względu na brak interesu prawnego w ustaleniu prawa, gdy druga ze stron stosunku prawnego dochodzi dalej idącego żądania, a u podstaw orzeczenia o nim musi leżeć uprzednie ustalenie stosunku prawnegoPor. orzeczenie SN z 29 kwietnia 1949 r., WaC 13/49, DPP 1950, nr 7, poz. 56..

Skoro o interesie prawnym powoda warunkującym udzielenie mu ochrony w związku ze zgłoszeniem żądania ustalenia prawa lub stosunku prawnego decyduje stan istniejący w dacie zamknięcia rozprawy, to tak samo należałoby ocenić sytuację, gdy w pierwszej kolejności zgłoszone zostało powództwo o ustalenie prawa lub stosunku prawnego, a następnie doszło do wszczęcia postępowania o zasądzenie świadczenia, które – według twierdzeń powoda – ma mieć podstawę w tym samym stosunku prawnym, co objęty żądaniem ustalenia. Żądanie zasądzenia świadczenia jest oczywiście dalej idące niż żądanie ustalenia prawa lub stosunku prawnego, z którego to świadczenie ma wynikać, a to oznacza, że w analizowanym przypadku nie sposób jest nawet rozważać możliwości odrzucenia pozwu w sprawie o świadczenie z uwagi na stan zawisłości sporu. W praktyce zdarza się, że w takiej sytuacji sąd zawiesza postępowanie w sprawie o zasądzenie świadczenia na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. do czasu zakończenia wszczętej wcześniej między tymi samymi stronami sprawy o ustalenie prawa lub stosunku prawnego. Nie jest to jednak praktyka powszechnie aprobowana. W związku z wykładnią art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c. dominuje bowiem stanowisko, że stosowanie tego przepisu nie jest uzasadnione wówczas, gdy sąd może samodzielnie dokonać potrzebnych ustaleń w sprawie, dla rozstrzygnięcia której znaczenie może mieć wynik innego postępowaniaPor. uchwałę SN z 17 maja 1985 r., III CZP 69/84, OSNCP 1986, nr 3, poz. 24..

Argumentacja przytoczona wyżej jest wystarczająca dla uzasadnienia poglądu, że jeżeli powództwo o świadczenie zostało już między stronami prawomocnie rozstrzygnięte wyrokiem, to powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego, z którego wynika tytuł do żądanego już wcześniej świadczenia, jest wprawdzie dopuszczalne i nieobjęte powagą rzeczy osądzonej, ale nie może być uwzględnione z powodu braku po stronie powoda interesu prawnego do uzyskania rozstrzygnięcia na podstawie art. 189 k.p.c.Por. wyrok SN z 19 lipca 2000 r., II CKN 278/00, LEX nr 453593; postanowienie SN z 11 stycznia 1972 r., I CR 388/71, PUG 1974, nr 12, s. 41; orzeczenia SN: z 23 maja 1938 r., C III 895/36, OSP 1939, nr 1, poz. 27; z 29 kwietnia 1949 r., Wa.C. 13/49, „Demokratyczny Przegląd Prawniczy” 1950, nr 7, s. 56. Wydanie takiego orzeczenia nie miałoby bowiem żadnego znaczenia dla bytu wcześniejszego wyroku w sprawie o świadczenie. Wprawdzie powaga rzeczy osądzonej i moc wiążąca przysługuje rozstrzygnięciu zawartemu w prawomocnym wyroku, nie zaś ujawnionym w uzasadnieniu przesłankom, które do jego wydania doprowadziły, ale trudno byłoby akceptować ujawnienie się ewentualnej rozbieżności pomiędzy wypowiedzią na temat tych przesłanek sformułowaną w uzasadnieniu wyroku zasądzającego świadczenie a sentencją późniejszego wyroku odmiennie ustalającego prawo lub stosunek prawny, na tle którego orzeczono o tym świadczeniu.

Brak interesu prawnego w zgłoszeniu żądania ustalenia prawa lub stosunku prawnego ma miejsce także wtedy, gdy przeciwko powodowi występującemu z takim żądaniem toczy się już egzekucja długu ze stosunku prawnego, którego ono dotyczyPor. wyrok SN z 5 maja 2000 r., II CKN 261/00, LEX nr 477583.. Powód powinien wówczas podjąć obronę przed egzekucją przez zgłoszenie powództwa, które jej zapobiegnie (art. 840 k.p.c.), o ile jest w stanie powołać się na którąś z przesłanek uzasadniających jego wniesienie.

Nurt orzecznictwa przeciwny do przedstawionego wyżej zakłada, że jeżeli zostało wniesione powództwo o świadczenie, to wystąpienie z powództwem o ustalenie prawa lub stosunku prawnego jest niedopuszczalne ze względu na stan zawisłości sporu. Jego przyjęciu nie stoi bowiem na przeszkodzie okoliczność, że jedna ze spraw dotyczy powództwa o świadczenie, a druga o ustalenie, jeżeli tylko w obydwu sprawach w rzeczywistości zachodzi identyczność roszczeń, jak i stron, chociażby występowały w odwrotnych rolach procesowychPor. postanowienie SN z 9 listopada 1962 r., II CR 897/62, OSNC 1963, nr 10, poz. 231.. W wyroku z 9 grudnia 2011 r.III CSK 138/11, LEX nr 1109267. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że gdy wystąpiono wcześniej z powództwem o świadczenie, to niedopuszczalne jest późniejsze powództwo o ustalenie, jako dotyczące żądania nie innego, lecz tylko węższego co do zakresu. Zasądzenie świadczenia wymaga bowiem uprzedniego przesądzenia zasady jego istnienia, tj. bytu stosunku prawnego, z którego ono wynika. Zawisłość sporu w sprawie późniejszej o ustalenie występuje jednak w takim wypadku, gdy ze stosunku prawnego, który ma być ustalony, wypływa tylko jedno, już wymagalne i dochodzone roszczenie o świadczenie. Gdy wypływają różne roszczenia, zawisłość sporu nie występuje. Pogląd taki prezentowany bywa też w sytuacji, gdy powództwo o ustalenie zostanie wniesione już po zakończeniu sporu o świadczenie. W takim przypadku za jego niedopuszczalnością ma przemawiać powaga rzeczy osądzonejW orzeczeniu z 23 maja 1938 r., C. III 895/36, OSP 1939, nr 1, poz. 27, wśród przesłanek mających decydować o niedopuszczalności powództwa ustalającego Sąd Najwyższy wymienił zarówno powagę rzeczy osądzonej, jak i brak interesu prawnego w wystąpieniu z żądaniem ustalenia stosunku prawnego..

W powyższym sporze trzeba się opowiedzieć za pierwszym stanowiskiem, a o jego zasadności decyduje argumentacja przytoczona przy referowaniu tego poglądu.

II. Interes prawny jako przesłanka powództwa z art. 189 k.p.c.

5. Przesłanką merytoryczną decydującą o zasadności powództwa o ustalenie jest „ interes prawny” w uzyskaniu takiego rozstrzygnięcia. Do tego pojęcia ustawodawca odwołuje się w systemie prawnym po wielokroć, ale nie istnieje jego jedna, legalna i uniwersalna dla całego systemu prawnego definicja; wymaga ono dookreślenia w obrębie każdej instytucji, dla konstrukcji której ma znaczenieA. Wilczyńska, Interes prawny i jego granice w postępowaniu cywilnym, „Palestra” 2010, nr 9–10, s. 33, po przeanalizowaniu różnych przypadków, gdy ustawodawca odwołuje się do tego pojęcia w systemie prawnym, zakłada, że jego niezdefiniowanie jest zamierzonym działaniem ustawodawcy..

Na gruncie art. 189 k.p.c. interes prawny rozumiany jest jako wykazanie potrzeby udzielenia ochrony sferze prawnej powoda, którą to ochronę może on uzyskać przez samo ustalenie stosunku prawnego lub prawaWyrok SN z 10 czerwca 2011 r., II CSK 568/10, LEX nr 932343.. Dla przyjęcia, że powód ma interes prawny w uzyskaniu takiego rozstrzygnięcia, nie wystarczy odwołanie się do jego subiektywnych odczuć. Interes prawny, o którym mowa w art. 189 k.p.c., powinien być ustalany obiektywnie, tj. na podstawie rozumnej oceny sytuacji, w której powód się znajdujePor. T. Rowiński, Interes prawny, s. 22; K. Piasecki, Wyrok, s. 150; A. Wilczyńska, Interes prawny, s. 35; i np. wyrok SN z 29 marca 2012 r., I CSK 325/11, LEX nr 1171285., a przy tym musi on być zgodny z prawem i zasadami współżycia społecznego, jak również z celem, któremu służy art. 189 k.p.c.Por. starsze orzecznictwo przytoczone przez E. Wengerka, Powództwo, s. 15 oraz wyroki SN: z 28 listopada 2002 r., II CKN 1047/00, LEX nr 75344; z 27 czerwca 2001 r., II CKN 898/00, LEX nr 52613; z 20 grudnia 1979 r., III PR 78/79, OSPiKA 1980, nr 11, poz. 196.

W wyroku z 10 czerwca 2011 r., II CSK 568/10Biul. SN 2011, nr 9, s. 11., Sąd Najwyższy podkreślił, że ocena w zakresie istnienia bądź nieistnienia interesu prawnego jako przesłanki powództwa przewidzianego w art. 189 k.p.c. nie może być dokonywana w sposób schematyczny, lecz zawsze z uwzględnieniem konkretnych okoliczności sprawy; należy ją zatem indywidualizować.

6. Pewne wnioski na temat tego, w jaki sposób należy rozumieć „interes prawny” w wystąpieniu z żądaniem ustalenia prawa lub stosunku prawnego, mogą być wyprowadzone z uwag poczynionych w pkt I. Skuteczne powołanie się na interes prawny w wystąpieniu z żądaniem ustalenia prawa lub stosunku prawnego wymaga wykazania, że oczekiwane rozstrzygnięcie wywoła takie skutki w stosunkach między stronami, w następstwie których ich sytuacja prawna zostanie określona jednoznacznie i tym samym wyeliminowane zostanie, wynikające z błędnego przekonania co do przysługiwania powodowi określonych uprawnień, ryzyko naruszenia w przyszłości jego praw. Niewątpliwie jednak legitymowanie się interesem prawnym w zgłoszeniu żądania opartego na podstawie art. 189 k.p.c. nie jest ograniczone do przypadków, gdy powód dąży do wyeliminowania sytuacji zagrażającej naruszeniem przysługujących mu uprawnień bądź też do wyjaśnienia wątpliwości co do ich istnienia czy realnej możliwości realizacji, powództwo z art. 189 k.p.c. przestało bowiem pełnić wyłącznie funkcję prewencyjną.

Brak interesu prawnego jako przesłanki powództwa z art. 189 k.p.c. zachodzi wtedy, gdy powód nie ma jakiejkolwiek potrzeby ustalania stosunku prawnego lub prawa, gdyż jego sfera prawna nie została ani naruszona, ani zagrożona przez pozwanegoWyrok SN z 15 października 2002 r., II CKN 833/00, LEX nr 483288., lecz także wówczas, gdy może on osiągnąć w pełni ochronę swych praw w sposób prostszy i łatwiejszy, np. w procesie o świadczenie albo ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego, gdyż jego prawo zostało już naruszone albo na tle łączącego go z pozwanym stosunku prawnego powstały już określone roszczenia, co oznacza, że może on dochodzić już zobowiązania pozwanego do określonego zachowania się wobec niego jako roszczenia o świadczenie (danie, czynienie, zaniechanie, znoszenie)Orzeczenie SN z 13 kwietnia 1965 r., II CR 266/64, OSPiKA 1966, nr 7–8, poz. 166; uchwała składu 7 sędziów SN – zasada prawna – z 30 grudnia 1968 r., III CZP 103/68, OSNC 1969, nr 5, poz. 85; wyroki SN: z 4 marca 2011 r., I CSK 351/10, LEX nr 785272; z 9 maja 2000 r., IV CKN 686/00, LEX nr 602301; z 11 lipca 1997 r., II CKN 280/97, LEX nr 255613.. To samo dotyczy sytuacji, gdy z żądaniem spełnienia świadczenia wystąpiła przeciwko powodowi ze sprawy o ustalenie prawa lub stosunku prawnego druga strona tego stosunku, gdyż w sprawie o świadczenie sfera praw i obowiązków obu jego stron może być szerzej chronionaWyrok SN z 15 marca 2002 r., II CKN 919/99, LEX nr 54376, Prok. i Pr. – wkł. 2002, z. 11, s. 40.. O braku interesu prawnego powoda w uzyskaniu wyroku ustalającego prawo lub stosunek prawny można mówić i wtedy, gdy uwzględnienie żądania pozwu nie może zapewnić powodowi ochrony w tej sytuacji faktycznej i prawnej, w jakiej znajduje się on w dacie zamknięcia rozprawy. Tak należałoby ocenić przypadek, w którym powód dochodzi ustalenia prawa lub stosunku prawnego, po tym jak pozwany uzyskał już orzeczenie zasądzające na jego rzecz świadczenia wynikające z tego stosunku prawnego, ale także taki przypadek, gdy uwzględnienie powództwa o konkretnej treści, skierowanego przeciwko konkretnej osobie lub osobom, z uwagi na granice przedmiotowe i podmiotowe powagi rzeczy osądzonej wyroku, który by je uwzględniał (art. 366 k.p.c.), nie będzie w stanie zagwarantować powodowi oczekiwanej przez niego ochrony.

W pewnych sytuacjach, na zasadzie wyjątku od reguł przytoczonych wyżej, zarówno w judykaturze, jak i w doktrynie przyjmuje się, że powód ma interes prawny w wystąpieniu z powództwem o ustalenie prawa lub stosunku prawnego, chociaż jego prawo zostało już naruszone i w ramach stosunku prawnego łączącego go z pozwanym dopuszczalne byłoby dochodzenie roszczeń o świadczenia, bo te stały się już wymagalne. W literaturze podkreśla się, że o możliwości skorzystania w takiej sytuacji z powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego decyduje wykazanie przez powoda zasadności skorzystania z tej formy ochronyM. Jędrzejewska, (w:) Komentarz, s. 403; T. Żyznowski, (w:) Kodeks, s. 694.. Jest to jednak ciągle stwierdzenie ogólne i powstaje kwestia, kiedy konkretniej można by mówić o legitymowaniu się przez powoda interesem prawnym w wytoczeniu powództwa o ustalenie stosunku prawnego lub prawa, chociaż możliwe jest już dochodzenie zasądzenia świadczenia.

W stosunkach umownych, gdy sporna stała się zasada, według której określana ma być wysokość świadczenia okresowego należnego na jej podstawie, przyjmuje się, że powód może mieć nie tylko roszczenie o zapłatę zaległego świadczenia, ale i interes w ustaleniu jego należnej wysokości na przyszłośćPor. wyrok SN z 17 maja 1966 r., I CR 109/66, OSNCP 1967, nr 3, poz. 52.. O interesie prawnym w ustaleniu prawa lub stosunku prawnego mówi się też w sytuacji, gdy z naruszenia prawa określonej osoby mogą wyniknąć dalsze jeszcze skutki, takie, których zakresu i rozmiarów nie da się przewidziećPor. orzeczenia SN: z 11 września 1953 r., I C 581/53, OSN 1954, nr III, poz. 65; z 9 marca 1960 r., I CR 642/59, OSN 1961, nr IV, poz. 110; wyroki SN: z 8 marca 2001 r., I CKN 1111/00, LEX nr 1168032; z 2 lutego 2006 r., II CK 395/05, LEX nr 192028., gdy – niezależnie od powstałego już roszczenia o świadczenie – sporna między stronami była tylko jego zasada, a nie sama wysokość, i tę zasadę należy wyjaśnić w sprawie o ustalenie.

Często pojęcie interesu prawnego w zgłoszeniu żądania ustalającego wykłada się jeszcze bardziej elastycznie. J. Krajewski przyjmuje, że powód może mieć interes prawny w zgłoszeniu żądania ustalenia prawa lub stosunku prawnego mimo istnienia warunków do dochodzenia świadczenia także wtedy, gdy „w konkretnej sprawie rozpoznanie powództwa o zasądzenie wymagałoby wyjaśnienia i rozstrzygnięcia szeregu dodatkowych zagadnień, które przy powództwie o ustalenie można pominąć, przyczyniając się do szybszego wyjaśnienia sporu” (…) oraz „jeżeli inne niedogodności wyraźnie przemawiają przeciwko powództwu o świadczenie”J. Krajewski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem, red. J. Jodłowski, K. Piasecki, Warszawa 1989, s. 304–305.. W orzecznictwie wyrażony został natomiast pogląd, że pojęcie interesu prawnego w wystąpieniu z żądaniem ustalenia prawa lub stosunku prawnego powinno być interpretowane z uwzględnieniem szeroko pojmowanego dostępu do sądów w celu zapewnienia należytej ochrony prawnej. Jeżeli powództwo o ustalenie prawa jest jedynym możliwym środkiem jego ochrony, trzeba przyjąć, że powód ma interes prawny w żądaniu ustaleniaZob. wyroki SN: z 4 lutego 1999 r., II CKN 804/98, OSNC 1999, nr 10, poz. 171; z 15 marca 2002 r., II CKN 919/99, Prok. i Pr. – wkł. 2002, z. 11, s. 40; z 27 stycznia 2004 r., II CK 387/02, LEX nr 391789; z 30 października 2008 r., II CSK 233/08, LEX nr 560543; z 18 czerwca 2009 r., II CSK 33/09, LEX nr 515730; z 27 stycznia 2011 r., I CSK 237/10, LEX nr 784978; z 9 lutego 2012 r., III CSK 181/11, OSNC 2012, nr 7–8, poz. 101; z 7 grudnia 2012 r., II CSK 143/12, LEX nr 1288628. Tak też m.in. T. Żyznowski, (w:) Kodeks, s. 694.. Przyjęcie, że powód ma interes prawny w wystąpieniu z powództwem o ustalenie, jest możliwe, gdy wynik postępowania doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości w ramach łączącego strony stosunku prawnego oraz zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, a więc definitywnie zakończy istniejący spór, a ewentualnie zapobiegnie takiemu sporowi w przyszłościPor. wyroki SN: z 2 lutego 2006 r., II CK 395/05, LEX nr 192028; z 15 października 2002 r., II CKN 833/00, LEX nr 483288; z 30 listopada 2005 r., III CK 277/05, LEX nr 346213; z 19 lutego 2002 r., IV CKN 769/00, OSNC 2003, nr 1, poz. 13..

Wyrok oddalający powództwo o ustalenie z powodu braku interesu prawnego korzysta po uprawomocnieniu się z powagi rzeczy osądzonej, która jednak obejmuje tylko ustalenie braku interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie. Nie jest nią objęte ustalenie istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, skoro ustalenia takiego sąd nie uczyniłWyrok SN z 21 czerwca 2007 r., IV CSK 63/07, LEX nr 485880.. Oddalenie powództwa z uwagi na niewykazanie tej przesłanki dochodzenia roszczenia nie pozbawia powoda uprawnienia do jego ponownego wytoczenia, jeśli tylko powód stwierdzi, że zmieniły się okoliczności decydujące o ocenie interesu prawnego w uzyskaniu orzeczenia ustalającego prawo lub stosunek prawnyM. Jędrzejewska, (w:) Komentarz, s. 403..

III. Legitymacja

7. Przesłanki interesu prawnego w uzyskaniu orzeczenia ustalającego prawo lub stosunek prawny nie można rozważać w oderwaniu od legitymacji procesowej w sprawie, w której ma nastąpić rozstrzygnięcie o nim. Obie te przesłanki mają bowiem charakter materialnoprawny i wzajemnie się warunkują.

Co do zasady, interes prawny w ustaleniu istnienia stosunku prawnego lub prawa ma osoba, która twierdzi, że przysługuje jej podlegające ustaleniu prawo lub że jest stroną spornego stosunku prawnego. Takie wyznaczenie granic legitymacji dla procesu o ustalenie prawa lub stosunku prawnego uznawane jest jednak za zbyt wąskie. W literaturze i orzecznictwie podkreśla się, że różnica między powództwem o zasądzenie a powództwem o ustalenie wyraża się m.in. w tym, że legitymacja stron procesu opartego na art. 189 k.p.c. nie musi wynikać z istniejącego między nimi stosunku prawnego lub prawa, mającego być przedmiotem ustaleniaJ. Krajewski, (w:) Kodeks, s. 308. . Z takim powództwem może zatem wystąpić osoba, „na której prawa lub obowiązki w jakimś zakresie – rozumianym szeroko – może wpłynąć istnienie lub nieistnienie prawa przysługującego innym podmiotom stosunku prawnego, łączącego inne podmioty”M. Jędrzejewska, (w:) Komentarz, s. 409. Tak też T. Rowiński, Interes prawny, s. 88–89.. Artykuł 189 k.p.c. nie tylko nie wprowadza wymogu, aby stosunek prawny lub prawo, którego proces dotyczy, istniał między powodem a pozwanym, ale także aby jeden z nich w ogóle był stroną danego stosunku prawnego. Za wystarczający dla wystąpienia z powództwem o ustalenie przez konkretną osobę przeciwko innej osobie uznaje się zatem stosunek oparty na interesie prawnym w uzyskaniu wyroku ustalającego skutecznego względem pozwanegoE. Wengerek, Powództwo, s. 18–20 i tak też np. wyrok SN z 21 marca 2013 r., II CSK 406/12, LEX nr 1341660..

Jeżeli powód jest podmiotem tego stosunku prawnego lub prawa, których dotyczy żądanie, to zawsze ma legitymację procesową w jego zgłoszeniu, ale nie oznacza to, że ma interes prawny w uzyskaniu oczekiwanego ustalenia. W takim wypadku, aby sąd przystąpił do badania zasadności żądania, powód musi nie tylko powołać się na to, że jest podmiotem spornego stosunku prawnego (i z tego wynika jego legitymacja czynna), ale także wykazać, że ma interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie przeciwko konkretnemu pozwanemuPor. uzasadnienie uchwały składu 7 sędziów SN z 8 listopada 1956 r., I CO 20/56, OSNCiK 1957, nr 3, poz. 64 i uchwały SN z 25 stycznia 1995 r., III CZP 176/94, OSNC 1995, nr 12, poz. 247.. Powód niebędący podmiotem danego stosunku lub prawa opiera legitymację procesową wyłącznie na tym, że ma interes prawny w jego ustaleniuW orzeczeniu z 15 października 1937 r., I C 855/36, OSNC 1938, nr 8, poz. 347, Sąd Najwyższy stwierdził, że przepis art. 3 k.p.c. (d.k.p.c. – M. R.) nie wymaga, aby stosunek prawny, będący przedmiotem powództwa, istniał między stronami, między którymi spór się toczy; wystarczy, aby powód wykazał swój interes prawny w ustaleniu istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego między pozwanymi. Tytułem przykładu można wskazać także stan faktyczny oceniony w sprawie zakończonej wyrokiem SN z 12 kwietnia 2000 r., IV CKN 23/00, LEX nr 151572. W uzasadnieniu wyroku wydanego w tej sprawie SN wskazał, że stosownie do art. 678 § 1 zdanie pierwsze k.c. w razie zbycia rzeczy najętej w czasie trwania najmu nabywca wstępuje w stosunek najmu na miejsce zbywcy. Zbycie rzeczy najętej nie zmienia więc sytuacji prawnej najemcy tej rzeczy. Najemca może mieć interes faktyczny w tym, kto jest wynajmującym, i w razie wątpliwości w wyjaśnieniu tego. Nie oznacza to jednak, że ma interes prawny w ustaleniu nieważności umowy zbycia rzeczy najętej. Interes prawny najemcy lokalu komunalnego w żądaniu ustalenia nieważności umowy sprzedaży lokalu przez gminę wyraża się w stwierdzeniu braku skutków prawnych umowy, która pozbawiała przysługującego temu najemcy prawa do jego nabycia, i to na uprzywilejowanych warunkach..

8. Co do zasady, żądanie ustalenia prawa lub stosunku prawnego powód zgłasza przeciwko stronie tego stosunku prawnego lub osobie, w stosunku do której przysługuje mu będące przedmiotem żądania prawo. W orzecznictwie granice legitymacji biernej w sprawie o ustalenie prawa lub stosunku prawnego wyznaczane są w nawiązaniu tylko do tych okolicznościPor. uchwałę SN z 25 stycznia 1995 r., III CZP 176/94, OSNC 1995, nr 5, poz. 74 („w procesie o ustalenie powód nie może pozwać kogokolwiek, lecz tylko podmiot, który jest prawnie zainteresowany wynikiem postępowania; o legitymacji przesądza to, że strony procesu są jednocześnie stronami spornego stosunku prawnego”); wyrok SN z 4 października 2001 r., I CKN 425/00, LEX nr 52719 („powództwo o ustalenie prawa powinno być skierowane przeciwko podmiotowi prawa, który istnienie tego prawa kwestionuje czy też narusza, albo rości sobie również własne prawa; musi to być podmiot, z którym powód pozostaje w stosunku prawnym, z którego wywodzi własne prawa”); postanowienie SN z 7 kwietnia 1995 r., I PZP 12/95, OSNP 1995, nr 19, poz. 241 („nie można skutecznie żądać na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenia istnienia stosunku prawnego, łączącego powoda z osobą nie będącą w sprawie pozwanym”)., albo szerzej, na podstawie założenia, że pozwany nie musi być jednak stroną stosunku prawnego z powodem. W tym drugim przypadku źródłem legitymacji biernej pozwanego jest twierdzenie powoda o potrzebie udzielenia mu ochrony prawnej w związku z naruszeniem lub zagrożeniem naruszenia danego prawa (stosunku prawnego), wobec istniejącej co do niego niepewności wynikającej z przyczyn faktycznych lub prawnych. Interes prawny powoda względem osoby spoza kręgu podmiotów spornego stosunku prawnego lub prawa istnieje wtedy, gdy osoba ta swoim zachowaniem bezpośrednio zagraża prawom powoda. Naruszenie albo zagrożenie określonej sfery prawnej powoda musi być rzeczywiste, i to przez ten podmiot, który dysponuje prawem nadającym się do przeciwstawienia roszczeniom powodaPostanowienie SN z 16 lutego 2001 r., I CKN 87/00, LEX nr 1167295.. W procesie o ustalenie powód musi bowiem udowodnić, że ma interes prawny w wytoczeniu powództwa przeciwko konkretnemu pozwanemu, który, przynajmniej potencjalnie, stwarza zagrożenie dla jego prawnie chronionych interesówM. Jędrzejewska, (w:) Komentarz, s. 410: „legitymacja bierna pozwanego musi wynikać z jego prawnego związku z ustalonym prawem lub stosunkiem prawnym”. Tak też T. Żyznowski, (w:) Kodeks, s. 694..

Bierną legitymację procesową w sprawie o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa (art. 189 k.p.c.) ma osoba, która zaprzecza jego istnieniu lub która pozostaje z powodem w konflikcie o treść spornego stosunku prawnego. Samo jednak zaprzeczenie przez nią prawu, którego ustalenia domaga się powód, nie wystarczy do przyjęcia, że osoba ta może być pozwaną. Zaprzeczenie to musi pozostawać w związku z interesem prawnym, który ma powód w uzyskaniu wyroku na podstawie art. 189 k.p.cWyrok SN z 16 listopada 2000 r., I CKN 853/98, LEX nr 50868.. Uprawomocnienie się wyroku ustalającego powinno przy tym zapewnić powodowi ochronę jego praw przez definitywne zakończenie istniejącego między nim i pozwanym sporu lub prewencyjnie zapobiec jego powstaniu w przyszłości, z uwagi na to, że obiektywnie odpadnie podstawa jego powstaniaWyrok SN z 18 czerwca 2009 r., II CSK 33/09, LEX nr 515730..

Nie sposób jednak przyjąć, by powód – niebędący stroną stosunku prawnego, którego dotyczy jego żądanie – mógł mieć interes prawny w wystąpieniu z powództwem o jego ustalenie przeciwko pozwanemu, który także nie należy do kręgu stron tego stosunku prawnegoPor. wyrok SN z 10 stycznia 1997 r., II CKN 59/96, LEX nr 50570: „przedmiotem żądania w ramach powództwa o ustalenie nie może być nieistnienie między innymi osobami stosunku prawnego, który nie dotyczy prawa powoda”.. Ustalenie treści stosunku prawnego lub prawa pomiędzy podmiotami, z których żaden nie jest bezpośrednio zaangażowany w ten stosunek, w świetle skutków, jakie ustawodawca przypisuje prawomocnym wyrokom, jest pozbawione wszelkich racji.

9. Osobno trzeba rozważyć, czy w sprawach o ustalenie prawa lub stosunku prawnego po stronie powodowej lub pozwanej może lub musi wystąpić któraś z kwalifikowanych form współuczestnictwa procesowegoSzerzej o rozmaitych postaciach współuczestnictwa procesowego: M. Jędrzejewska, Współuczestnictwo procesowe. Istota – zakres – rodzaje. Warszawa 1975, passim.. Co do zasady, zgłaszając takie żądanie, powód samodzielnie decyduje, czy wystąpi sam, czy wspólnie z innymi osobami i czy skieruje je przeciwko jednej osobie, czy większej grupie. W pewnych sytuacjach prawo materialne może jednak wymagać wystąpienia w sporze większej liczby osób, czy to po stronie powodowej, czy po stronie pozwanej. Artykuł 189 k.p.c., jako przepis prawa materialnego określający przesłanki skuteczności żądania ustalenia prawa lub stosunku prawnego, nie wymaga ani łącznego wystąpienia z takim żądaniem przez jakąś grupę osób, ani skierowania go łącznie przeciwko grupie osób z uwagi na inne kryterium jak tylko „interes prawny w ustaleniu”. O ewentualnym współuczestnictwie w sporze decyduje powołanie się zatem na wspólny kilku osobom interes prawny w uzyskaniu rozstrzygnięcia ustalającego konkretne prawo lub stosunek prawny, względnie na interes prawny powoda wymagający wystąpienia kilku osób w roli pozwanych w sprawieW uzasadnieniu uchwały z 7 sierpnia 1970 r., III CZP 49/70, OSNC 1971, nr 3, poz. 42, SN wyjaśnił, że na nieważność bezwzględną czynności prawnej może się powołać każda osoba zainteresowana. Legitymowanym w takich sprawach jest zatem każdy zainteresowany w ustaleniu tej nieważności, bez względu na to, czy zainteresowanymi w takim ustaleniu są w tym samym stopniu również inne osoby. Z tej przyczyny po stronie zainteresowanych w ustaleniu bezwzględnej nieważności czynności prawnej nie zachodzi współuczestnictwo konieczne. Natomiast współuczestników takich, gdy występują wspólnie w procesie, wiąże współuczestnictwo materialne jednolite. Wydany bowiem w takiej sprawie wyrok dotyczy niepodzielnie ich wszystkich. W sporze przeciwko obdarowanemu spadkobiercy o ustalenie nieważności umowy darowizny nie zachodzi po stronie powodowej współuczestnictwo konieczne pozostałych spadkobierców darczyńcy. Tak też charakteryzuje ten problem M. Jędrzejewska, która twierdzi, że „o istnieniu czynnego lub biernego współuczestnictwa w ramach procesów o ustalenie nie tyle decyduje istota spornego stosunku prawnego, ile interes prawny występujący po stronie powodowej (…)”, gdyż „w ramach tych powództw legitymacja czynna i bierna układać się może niezależnie od podmiotowego ukształtowania stosunków materialnoprawnych”.M. Jędrzejewska, Współuczestnictwo, s. 27 i 58. Podstawy do przyjęcia konstrukcji współuczestnictwa koniecznego w procesie o ustalenie prawa lub stosunku prawnego istnieją tylko wtedy, gdy ustawodawca przewidzi rozszerzoną prawomocność wydanego w nim wyrokuPor. tamże, s. 169–170 i 191..

Za koniecznością rozważania wielopodmiotowej formuły legitymacji procesowej czynnej lub biernej w sprawie o ustalenie prawa lub stosunku prawnego może jednak przemawiać oczekiwanie, że wyrok sądu wywoła skutki przewidziane przez art. 365 i art. 366 k.p.c., ze względu na które uprawnione podmioty poszukują ochrony sądowej. Skutki te mogą dotyczyć wyłącznie stron postępowania, w którym orzeczenie zapadło, a to oznacza, że ograniczenie przez powoda kręgu pozwanych spowoduje, że nawet uwzględnienie powództwa nie doprowadzi do zlikwidowania sporu między wszystkimi zaangażowanymi weń podmiotami. Osoby, które nie były stronami w sporze prawomocnie rozstrzygniętym i których nie obejmuje z mocy przepisu szczególnego rozszerzona prawomocność materialna wcześniejszego wyroku, nie są pozbawione możliwości realizowania swego prawa we własnej sprawie, także wtedy, gdy łączy się to z kwestionowaniem oceny wyrażonej w innej sprawie w zakresie przesłanek orzekaniaWyrok SN z 12 kwietnia 2012 r., II CSK 474/11, LEX nr 1254654..

IV. Przykłady z orzecznictwa dotyczące okresu przed zawarciem umowy i po jej zawarciu

10. Stosunki cywilnoprawne wynikają ze zdarzeń, którym prawo przypisuje różne skutki. Taki charakter ma także złożenie oświadczeń woli prowadzących do zawarcia umowy. W przepisach składających się na prawo zobowiązań ustawodawca nie stworzył zbyt wielu unormowań o charakterze ius cogens, co oznacza, że – co do zasady – ustalenie treści stosunku prawnego, który przez złożenie takich oświadczeń zostanie ustanowiony, pozostawione jest woli stron, a organy państwa, w tym i sądy, nie mają wpływu na ich kształt i treść. W aktualnym stanie prawnym, wobec obowiązywania zasady swobody umów, powództwo o ustalenie ma nikłe zastosowanie w stosunkach poprzedzających zawarcie umowy, w celu uzyskania orzeczenia stwierdzającego obowiązek jej zawarcia. Nie służy ono powołaniu do życia stosunku prawnego lub prawa, które przed jego wytoczeniem nie istniały, i nie może być wykorzystane do wykreowania nowego stosunku prawnego lub prawaWyrok SN z 16 grudnia 1998 r., III CKN 82/98, LEX nr 1215092..

Gdy działania stron poprzedzające złożenie oświadczeń woli prowadzących do zawarcia umowy zostaną objęte regulacją kreującą między nimi pewien rodzaj cywilnego stosunku „przedumownego”, to ze względu na ten stosunek można sobie wyobrazić poszukiwanie przez którąś z jego stron ochrony przed sądem przed naruszającymi go działaniami drugiej strony przy wykorzystaniu powództwa z art. 189 k.p.c.W uzasadnieniu uchwały z 2 sierpnia 1994 r., III CZP 96/94, OSNC 1995, nr 1, poz. 11, SN wyjaśnił, że z chwilą wszczęcia procedury przetargowej pomiędzy organizatorem przetargu a zainteresowanymi jednostkami (uczestnikami przetargu) nawiązuje się stosunek cywilnoprawny. W jego ramach organizator przetargu oraz uczestnicy przetargu występują w charakterze równorzędnych podmiotów. W nawiązaniu do tego poglądu w uzasadnieniu uchwały z 25 kwietnia 1996 r., III CZP 36/96, OSNC 1996, nr 9, poz. 115, SN przyjął, że nie może wzbudzić żadnych zastrzeżeń otwarcie drogi sądowej uczestnikowi przetargu, który zarzuca, że przetarg przeprowadzono z naruszeniem przepisów prawa. Powstaje wszakże pytanie, na jakim etapie i na jakiej podstawie prawnej uczestnik przetargu pisemnych ofert mógłby skutecznie podnosić zarzut przeprowadzenia przetargu z naruszeniem przepisów prawa. Ustalenia komisji przetargowej mogą zakończyć się wyborem oferty lub odrzuceniem wszystkich ofert. Wniosków komisji organizator przetargu może nie zatwierdzić albo nawet po ich zatwierdzeniu odstąpić od zawarcia umowy. Te etapy realizacji wyniku przetargu uzasadniają wniosek, że dopóki nie nastąpi zawarcie umowy z osobą, której oferta została wybrana, dopóty uczestnik przetargu pisemnych ofert nie ma interesu prawnego w kwestionowaniu wyniku przetargu. Ten interes prawny – w rozumieniu art. 189 k.p.c. – materializuje się z chwilą zawarcia umowy, w wyniku przetargu. Sąd w takim procesie może badać jedynie zarzuty dotyczące naruszenia przepisów prawa w przeprowadzeniu przetargu, nie jest natomiast władny dokonywać oceny merytorycznych ustaleń komisji przetargowej co do złożonych ofert.

11. W praktyce powództwo o ustalenie jest wykorzystywane najczęściej w celu zlikwidowania sporu o ważność umowy, gdy któraś z jej stron powołuje się na wady oświadczenia woli, na podstawie którego doszło do zawarcia umowy. Możliwe jest jednak także powołanie się w ramach takiego powództwa na innego rodzaju sprzeczność z prawem lub zasadami współżycia społecznego wykreowanego stosunku umownego, taką, która decyduje o zakwalifikowaniu umowy jako nieważnej (art. 58 k.c.). Z żądaniem takim wystąpić może zarówno któraś ze stron umowy, jak i osoba trzecia, mająca interes w ustaleniu jej nieważności. Podstawy dla żądania zgłoszonego na podstawie art. 189 k.p.c. nie można jednak upatrywać w art. 5 k.c. Ustalenie stosunku prawnego lub prawa odnosi się tylko do sytuacji, w której co do treści prawa lub stosunku prawnego zachodzi niepewność zagrażająca prawu powoda i uzasadniająca potrzebę udzielenia mu ochrony sądowej, a art. 5 k.c. służy zakwestionowaniu nie prawa wierzyciela, lecz tylko dopuszczalności uczynienia w danych okolicznościach użytku z tego prawa. Artykuł 189 k.p.c. nie może w takim wypadku usprawiedliwić powództwa dłużnika opartego na art. 5 k.c.Por. orzeczenie SN z 7 maja 1955 r., IV CR 395/55, OSNCK 1956, nr 2, poz. 39.

12. W orzecznictwie rozważana była też możliwość wykorzystania powództwa o ustalenie w czasie trwania stosunku prawnego nawiązanego przez złożenie oświadczeń prowadzących do zawarcia umowy, w celu wyjaśnienia wątpliwości dotyczących poszczególnych elementów jego treści.

W wyroku z 25 czerwca 1998 r., III CKN 563/97LEX nr 255611., Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zamieszczenie w umowie postanowienia określonej treści jest zdarzeniem faktycznym, które nie podlega ustaleniu na podstawie art. 189 k.p.c. Jednakże poszczególne postanowienia umowy kształtują jej treść, a zatem kształtują treść stosunku prawnego zawiązanego zawarciem umowy pomiędzy stronami. Skoro dopuszczalne jest ustalenie, że strony pozostają w stosunku prawnym wykreowanym przez umowę, to dopuszczalne jest też ustalenie treści tego stosunku, i to co do wszystkich jego elementów, niektórych z nich lub tylko jednego.

Żądanie pozwu w sprawie o ustalenie prawa lub stosunku prawnego może też zmierzać do wyjaśnienia wątpliwości w związku z przedmiotem świadczenia umówionego przez strony. Przykładowo, w orzecznictwie dopuszczono możliwość wyjaśnienia przez sąd w sprawie o ustalenie treści stosunku prawnego rzeczywistej woli kontrahentów, gdy nabywca nieruchomości powołuje się na jej omyłkowe oznaczenie w umowie sprzedażyPor. uchwałę SN z 8 marca 1986 r., III CZP 10/86, OSNC 1987, nr 1, poz. 12, w której wyjaśniono, że powód na drodze takiego powództwa może uzyskać orzeczenie ustalające, że jest właścicielem innej nieruchomości niż wymieniona w umowie notarialnej, która była przedmiotem negocjacji i przedmiotem woli zbycia i woli nabycia. Temu celowi nie może służyć powództwo oparte na przepisie art. 84 k.c., gdyż orzeczenie sądowe kontrolujące zasadność uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli może prowadzić do ustalenia nieważności czynności prawnej, lecz nie do równoczesnego ustalenia ważnego dokonania czynności o innej treści, jak to może mieć miejsce w przypadku pozorności. Jeżeli między stronami sporne jest nabycie nieruchomości w oznaczeniu ewidencyjnym działki, dopuszczalne jest ustalenie treści czynności prawnej zgodnie z wolą stron z uwzględnieniem tej właśnie spornej okoliczności. W okolicznościach sprawy powód może doznać ochrony w drodze powództwa o ustalenie stosunku prawnego na podstawie art. 189 k.p.c., w oparciu o prawnomaterialną podstawę określoną w art. 535 k.c. w związku z art. 155 k.c. Powód ma interes prawny w szczególnym ustaleniu wszystkich elementów umowy, gdyż jego prawa do nabytej i posiadanej nieruchomości mogą być zagrożone. Zgodnie bowiem z treścią aktu notarialnego powód posiada działkę należącą formalnie do osób trzecich jako następców zbywcy. W tym zagrożeniu uwidacznia się interes prawny nabywcy, czyli powoda..

Dopuszczalne jest także powództwo o ustalenie zmierzające do wyjaśnienia, czy powód wykonał zobowiązania ciążące na nim na podstawie zawartej z pozwanym umowyW orzeczeniu z 28 stycznia 1936 r., II C 2061/35, SN przyjął, że na drodze powództwa o ustalenie może być wyjaśniana kwestia, jak należy rozumieć zastrzeżenie umowne stron co do sposobu zapłaty, w szczególności czy zastrzeżenie to podpada pod pojęcie tzw. „klauzuli złota”.. Powód, jako dłużnik, dopóty ma interes prawny w ustaleniu rozmiaru swego obowiązku, dopóki nie został przez wierzyciela pozwany o świadczenie. Gdy już został pozwany, przysługuje mu już tylko obrona w takim procesieWyrok SN z 29 lutego 1972 r., I CR 388/71, LEX nr 7066. W uchwale z 7 sierpnia 1974 r., III CZP 47/74, OSNC 1975, nr 12, poz. 161, SN przyjął, że odbiorca wody może w drodze powództwa zakwestionować istnienie lub wysokość należności za wodę (ceny jej sprzedaży), dostarczoną przez przedsiębiorstwo wodociągów i kanalizacji. Por. też uwagi w pkt I..

W orzecznictwie przyjęto także, że w drodze powództwa o ustalenie może być rozstrzygnięty spór co do charakteru umowy zawartej przez stronyPostanowieniem z 19 kwietnia 1989 r., II CZ 59/89, LEX nr 8956, SN rozstrzygnął wątpliwości, w jaki sposób ma być oznaczona wartość przedmiotu sporu w sprawie o ustalenie, że strony wiązała nie umowa sprzedaży, lecz umowa o pośrednictwo przy sprzedaży (art. 734 i n. k.c.). W wyroku z 5 października 2012 r., IV CSK 244/12, OSNC 2013, nr 5, poz. 64, SN rozstrzygnął wątpliwość, czy umowa zawarta przez strony była umową dzierżawy, czy też umową nienazwaną, do której tylko odpowiednio można stosować przepisy o umowie dzierżawy..

13. Powództwo o ustalenie może być wykorzystane do rozstrzygnięcia wątpliwości co do trwania stosunku umownego w związku z powołaniem się przez którąś z jego stron na zdarzenia mogące prowadzić do jego zakończenia.

Za ustalony w orzecznictwie można uznać pogląd, że na podstawie art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia, że oświadczenie woli pozwanego o wypowiedzeniu umowy nie zostało skutecznie złożoneWyroki SN: z 10 czerwca 2011 r., II CSK 568/10, Biul. SN 2011, nr 9, s. 11; z 6 marca 2002 r., V CKN 852/00, LEX nr 56024.. Interes prawny powoda wyraża się w tym przypadku w prawie do usunięcia stanu niepewności co do tego, czy działania w postaci odstąpienia od zawartych umów (podjęte przez niego lub przez przeciwnika) odniosły skutek w postaci rozwiązania stosunku prawnego, w którym strony pozostawałyWyrok SA w Białymstoku z 9 listopada 2010 r., I ACa 497/10, OSAB 2010, nr 3, s. 29–34..

V. Problem przedawnienia a żądanie ustalenia prawa lub stosunku prawnego

14. Stosownie do art. 117 § 1 k.c., z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, przedawnieniu ulegają „roszczenia majątkowe”. Przewidziane przez art. 189 k.p.c. roszczenie o ustalenie prawa lub stosunku prawnego zwykle ma charakter majątkowy (zwłaszcza gdy dotyczy umowy), ale nie zmierza ono do zaspokojenia interesu powoda przez zasądzenie na jego rzecz świadczenia. Zgodnie z większościowym stanowiskiem nauki i orzecznictwa roszczenie to nie podlega przedawnieniuOrzeczenie SN z 1 marca 1963 r., III CR 193/62, OSNCP 1964, poz. 97. Tak też wyrok SN z 27 sierpnia 1976 r., II CR 288/76, OSNC 1977, nr 5–6, poz. 91 i wyrok SA w Warszawie z 21 czerwca 2000 r., I ACa 208/00, OSA 2001, nr 9, poz. 47, „Wokanda” 2002, nr 1, s. 31 z aprobującą glosą M. Niedośpiała.. Nie oznacza to jednak, że powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego mogą być skutecznie dochodzone bezterminowo. Skoro przesłanką ustalenia musi być interes prawny w jego uzyskaniu, to w ramach jej badania sąd ocenia, czy nie upłynął termin przedawnienia roszczeń majątkowych ze stosunku prawnego podlegającego ustaleniu, a gdyby tak było, to powództwo o ustalenie może podlegać oddaleniu z uwagi na brak interesu prawnego w jego zgłoszeniuWyrok SA w Warszawie z 21 czerwca 2000 r., I ACa 208/00, OSA 2001, nr 9, poz. 47, „Wokanda” 2002, nr 1, s. 31 z aprobującą glosą M. Niedośpiała. . Taka ocena interesu prawnego powoda w sprawie o ustalenie stosunku prawnego po upływie terminu przedawnienia roszczeń o świadczenia mających podstawę w stosunku prawnym będącym przedmiotem ustalenia nie jest przyjmowana jednolicie. W wyroku z 5 lutego 2009 r., I CSK 332/08LEX nr 500176., Sąd Najwyższy uznał bowiem, że interesu prawnego po stronie powoda nie wyłącza fakt, iż uległy przedawnieniu dochodzone w sprawie wierzytelności. Skutkiem upływu terminu przedawnienia nie jest bowiem wygaśnięcie roszczenia, ale jedynie możność uchylenia się od jego zaspokojenia przez dłużnika, chyba że zrzeka się on korzystania z zarzutu przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.).

15. Z podjęciem przed sądem działań zmierzających do udzielenia ochrony roszczeniom powoda pewne skutki wiąże także prawo materialne, w tym w szczególności art. 123 § 1 pkt 1 k.c., zaliczający do czynności przerywających bieg przedawnienia takie, których celem jest ustalenie roszczenia. Dla wywołania takiego skutku niewątpliwie konieczna jest tożsamość roszczenia ustalanego i roszczenia, co do którego biegnie przedawnienie. W nauce i orzecznictwie sporna jest kwestia, czy wystąpienie z pozwem o ustalenie prawa lub stosunku prawnego przerywa bieg terminu przedawnienia wymagalnych już roszczeń o świadczenie wynikających z tego stosunku prawnego lub prawa, które podlega ustaleniu. Część doktryny opowiada się za tym, że wystąpienie z takim żądaniem nie ma znaczenia dla biegu terminu przedawnienia roszczeń o świadczenie, a część zajmuje stanowisko przeciwneE. Wengerek, Powództwo, s. 21, formułuje taki pogląd przy założeniu, że powództwo ustalające ma prewencyjny charakter, a skoro tak, to jest składane, gdy nie doszło jeszcze do naruszenia stosunku prawnego, w którym pozostają jego strony, i dla powoda nie powstały roszczenia o świadczenie, gdyż tyko one mogą ulegać przedawnieniu, nie zaś stosunki prawne lub prawa. Jeśli jednak powództwo o ustalenie zostanie wniesione, gdy już powstały roszczenia ze stosunku prawnego lub prawa, to wystąpienie z nim może być rozważane jako zdarzenie powodujące przerwę biegu przedawnienia. Por. też K. Piasecki, Wyrok, s. 309; J. Krajewski, (w:) Kodeks, s. 309; M. Jędrzejewska, (w:) Komentarz, s. 411.. W orzecznictwie sądowym wyjaśniono, że w aktualnym stanie prawnym cechę „bezpośredniości” w dążeniu do dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia można przypisać jedynie czynnościom, które bądź dotyczą samego roszczenia, bądź stanowią krok konieczny do jego ustalenia lub zapewnienia jego realizacji. Powództwo o ustalenie dotyczące konkretnego skutku stosunku prawnego, w jakim pozostawały strony, nie wpływa na ustalenie, zabezpieczenie, zaspokojenie ani możliwość dochodzenia rozmaitych roszczeń wynikających z tego stosunku prawnego, a w konsekwencji nie powoduje przerwy biegu przedawnienia tych roszczeń na podstawie art. 123 § 1 pkt 1 k.c.Wyrok SN z 21 maja 2010 r., II CSK 614/09, LEX nr 602235 oraz obszernie przytoczone orzecznictwo w motywach tego wyroku.