1. Uwagi wstępne

Instytucja odroczenia i przerwy w wykonaniu kary jest jednym z odstępstw od zasady bezzwłocznego i ciągłego wykonania kary. Jako sytuacja szczególna wymaga, aby jej stosowanie odbywało się w granicach ściśle określonych przepisami, a zatem przesłanki odroczenia i przerwy wynikające z tych przepisów nie mogą podlegać wykładni rozszerzającej Zob. np. postanowienie SA w Krakowie z 14 marca 2001 r., II AKz 69/01, Prok. i Pr. – wkł. 2002, nr 2, poz. 33.. Z drugiej jednak strony nie można zapominać, że jedną z naczelnych zasad prawa karnego wykonawczego jest zasada humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego. Realizacją tej zasady są m.in. przepisy, które umożliwiają odroczenie i przerwę, gdyż przesłankami stosowania wymienionych instytucji są okoliczności wpisujące się w treść tej zasady, utrwalające przynależność skazanego do rodzaju ludzkiegoT. Kalisz, Zasady prawa karnego wykonawczego, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”, t. XVII, Wrocław 2005, s. 319; zob. też S. Pawela, Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu, Warszawa, Wolters Kluwer 2007, s. 66..

Przepisy o odroczeniu (a także o przerwie), szczególnie gdy jest ono fakultatywne, pozostawiają sądowi dość duży luz decyzyjny, który musi się jednak mieścić w granicach zakreślonych szczególnym charakterem tej instytucji K. Postulski, Fakultatywne odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności, „Palestra” 2013, nr 5–6, s. 51.. Poza sytuacją, gdy jest to decyzja obligatoryjna (art. 150 k.k.w.), istnieje po stronie sądu obowiązek oceny nie tylko istnienia przesłanek odroczenia (przerwy), ale też tego, na ile realne jest wykorzystywanie przez skazanego przerwy w celu, dla jakiego ma być udzielona, i przestrzeganie przez niego porządku prawnego.

Z tego wynika też wymóg stosowania się przez skazanego do rygorów związanych z udzieleniem odroczenia lub przerwy, a także wymóg kontroli przez sąd postępowania skazanego i reagowania na zachowanie, które przeczy idei odroczenia (przerwy).

Istotną kwestią jest zabezpieczenie, by skazany korzystał z odroczenia lub przerwy zgodnie z tym celem R. Skobejko, Przerwa w odbywaniu kary, NP 1970, nr 9, s. 133.. Dlatego również poza przypadkiem, o którym mowa w art. 151 § 4 k.k.w., sąd powinien okresowo sprawdzać sposób zachowania się skazanego na wolności w trybie określonym w art. 14 § 1 k.k.w. dla ustalenia, czy nie ustały przyczyny odroczenia lub przerwy, czy to odroczenie (przerwa) jest wykorzystywane zgodnie z celem deklarowanym przez skazanego i czy skazany przestrzega zasad porządku prawnego.

W zależności od wiedzy, jaką sąd uzyska na temat sposobu zachowania skazanego w okresie odroczenia (przerwy), może zaistnieć konieczność wszczęcia postępowania w przedmiocie odwołania odroczenia lub przerwy oraz podjęcia w tym przedmiocie  stosownej decyzji. W art. 156 § 1 k.k.w. określone zostały przesłanki, którymi musi kierować się sąd przy orzekaniu w tym przedmiocie.

2. Przesłanki odwołania

Zarówno odroczenie, jak i przerwa w wykonaniu kary pozbawienia wolności mogą być odwołane z jednego z następujących powodów (art. 156 § 1 k.k.w.):

a) ustania przyczyny, dla której nastąpiło odroczenie lub przerwa;
b) niewykorzystywania przez skazanego odroczenia lub przerwy dla celu, dla którego zostały one udzielone;
c) rażącego naruszenia przez skazanego porządku prawnego w okresie odroczenia lub przerwy;
d) niewykonywania obowiązków określonych w art. 151 § 4 k.k.w.

Ponadto art. 336 § 2 k.k. przewiduje „zarządzenie wykonania odroczonej kary”, będące w istocie odwołaniem odroczenia w rozumieniu art. 156 § 1 k.k.w., jeżeli skazany w okresie odroczenia rażąco narusza porządek prawny lub zasady dyscypliny wojskowej (chodzi o skazanego, który w okresie odroczenia wykonywania kary, udzielonego na podstawie art. 336 § 1 k.k., odbywa zasadniczą służbę wojskową).

Podobnie jak w przypadku udzielenia odroczenia lub przerwy, tak przy podejmowaniu postanowienia o jej odwołaniu nie można zapominać o zasadzie humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego. Wymaga to każdorazowej oceny przez sąd rangi sytuacji, która jest wymieniona w art. 156 § 1 k.k.w. jako przesłanka tej decyzji, w tym także w kontekście tego, co składa się na tę zasadę. Będzie o tym nieco szczegółowiej mowa w kolejnej części artykułu.

Teraz należy zastanowić się pokrótce nad istotą każdej z przesłanek odwołania lub przerwy w wykonaniu kary, które wymienia art. 156 § 1 k.k.w.

Pierwsza z nich (ustanie przyczyny, dla której nastąpiło odroczenie lub przerwa) nie wymaga szerszego omawiania. Przyczyna ta powinna wynikać z treści uzasadnienia postanowienia o odroczeniu (przerwie). W przypadku gdy podstawą odroczenia (przerwy) była ciężka choroba, nie jest wymagane wyzdrowienie, ale sytuacja, w której umieszczenie skazanego w zakładzie karnym nie stwarza już zagrożenia dla jego życia i zdrowia. Przez zakład karny należy również rozumieć podmiot leczniczy dla osób pozbawionych wolności, jak też możliwość udzielania skazanemu pozbawionemu wolności świadczeń zdrowotnych przez inne podmioty lecznicze, przy uwzględnieniu tych wszystkich możliwości, które wynikają z art. 115 k.k.w.

W innych przypadkach ustanie przyczyn może mieć miejsce w szczególności z uwagi na wcześniejsze zrealizowanie celu, który był podstawą odroczenia lub przerwy (przeprowadzona odbudowa lub remont domu, ukończenie prac polowych). Może to być też – na przykład – śmierć osoby, nad którą skazany sprawował opiekę, czy też zaistnienie możliwości sprawowania tej opieki przez inną osobę.

Ustanie przyczyny oznacza więc istotną zmianę sytuacji, która uprzednio dała podstawę do oceny, że wykonywanie kary powodowałoby dla skazanego lub jego rodziny skutki zbyt ciężkie – w przypadku odroczenia (art. 151 § 1 k.k.w.) albo ustanie ważnych względów rodzinnych lub osobistych – w przypadku przerwy (art. 153 § 2 k.k.w.).

Ustanie przyczyny odroczenia lub przerwy może wynikać zarówno z powodów obiektywnych, niezależnych od skazanego, jak też być spowodowane jego działaniami lub zaniechaniami.

Zaistnienie kolejnej przesłanki (niewykorzystywania przez skazanego odroczenia lub przerwy dla celu, dla którego została ona udzielona) jest zależne od woli skazanego. Sformułowanie art. 156 § 1 k.k.w. „nie korzysta w celu, w jakim została udzielona” oznacza, że skazany podejmuje działania sprzeczne z celem jej udzielenia bądź nie wykonuje oznaczonego przez sąd celu Postanowienie SA w Lublinie z 8 grudnia 2010 r., II AKzw 1088/10, LEX nr 785266..

Chodzi o wykorzystywanie odroczenia lub przerwy w innych celach niż deklarowane przez skazanego i podane w uzasadnieniu postanowienia sądu. Takie zachowanie się skazanego powinno być oceniane pozytywnie, zasługiwać na aprobatę, ale okazało się inne niż wskazane w postanowieniu o odroczeniu lub przerwie, stanowiące o tym, że skazany wprowadził sąd w błąd. Nie chodzi tu zatem tylko o zachowania oceniane w kategoriach naruszenia porządku prawnego. Tych dotyczy inna, kolejna przesłanka odwołania odroczenia lub przerwy. Chodzić może – przykładowo – o niepodejmowanie starań o poprawę sytuacji bytowej rodziny, niewykonywanie prac polowych, nieopiekowanie się osobą, wobec której taką opiekę deklarował itp.

Dokładnych ustaleń i ocen wymaga też, czy w okresie odroczenia lub przerwy doszło do rażącego naruszenia przez skazanego porządku prawnego (trzecia z przesłanek odwołania). I w tym przypadku ocena należy do swobody jurysdykcyjnej sądu. Jednak zgodne w tym przedmiocie orzecznictwo i piśmiennictwo wypracowały wzorce zachowań, które należy traktować jako naruszenie porządku prawnego, szczególnie na gruncie instytucji, o negatywnych dla skazanego konsekwencjach.

Wzorce te należy odnieść też do pojęcia naruszenia porządku prawnego, którym posługuje się art. 156 § 1 k.k.w., jednakże go nie definiuje.

Bez wdawania się w szczegółowe rozważaniaObszernie na ten temat zob. K. Postulski, Glosa do postanowienia SA w Krakowie z dnia 25 czerwca 2013 r., II AKzw 631/13, LEX nr 1391610. należy zgodzić się ze stanowiskiem zaprezentowanym ostatnio w orzecznictwie, że pojęcia „porządek prawny”, używanego na gruncie prawa karnego jako przesłanka nawiązująca do postawy sprawcy, nie należy sprowadzać wyłącznie do porządku w znaczeniu karnoprawnym. Popełnienie przestępstwa jest tylko jedną z form naruszenia tego porządku. Może to być również popełnienie wykroczenia, jak i zachowanie niebędące czynem zabronionym pod groźbą kary, np. naruszenie obowiązków pracownika, a także – jak w sprawie, w której wyrażano to stanowisko – niedopełnienie powinności troski o fizyczny i duchowy rozwój dzieci, zatem zapewnienie dzieciom stabilnej sytuacji rodzinnej. Wystąpienie przeciwko tej normie może polegać m.in. na niewłaściwym, zagrażającym dobru dzieci postępowaniu polegającym na destabilizowaniu ich położenia Postanowienie SA w Krakowie z 25 czerwca 2013 r., II AKzw 631/13, KZS 2013, z. 7–8, poz. 43, LEX nr 1391610.

Takie rozumienie porządku prawnego utrwalone jest od dawna w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, wskazującym konkretne zdarzenia, które należy uznawać za naruszenie porządku prawnegoZob. np.: postanowienie SN z 6 października 1970 r., Z 71/70, LEX nr 21336; postanowienie SN z 13 stycznia 1984 r., V KRN 283/83, OSNKW 1984, nr 5–6, poz. 59; postanowienie SN z 11 maja 2006 r., V KK 442/05, LEX nr 186972; postanowienia SA w Krakowie: z 23 czerwca 2006 r., II AKzw 415/06, KZS 2006, z. 6, poz. 71, LEX nr 191011 i z 11 czerwca 2007 r., II AKzw 391/07, KZS 2007, z. 7–8, poz. 61, Prok. i Pr. – wkł. 2007, nr 12, poz. 24, LEX nr 314017; postanowienie SA w Lublinie z 12 maja 2010 r., II AKzw 188/10, LEX nr 593384..

Jako trafny należy uznać wyrażany także w piśmiennictwie pogląd, że pojęcie przestrzegania porządku prawnego należy odnosić do całokształtu norm obowiązujących w prawie. Naruszeniem porządku prawnego jest zatem zachowanie się skazanego wbrew zakazom lub nakazom prawa karnego (popełnienie przestępstwa), administracyjnego (popełnienie wykroczenia), a także wbrew regułom, których przestrzeganie mieści się w granicach zadań i celów, które prawo karne wiąże z takimi instytucjami, jak: warunkowe zwolnienie, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe umorzenie postępowania karnego czy też odroczenie lub przerwa w wykonywaniu kary. Przestrzeganie porządku prawnego polega zatem nie tylko na niepopełnianiu przestępstw czy wykroczeń, ale i na nienaruszaniu norm prawa cywilnego, administracyjnego czy prawa pracy. Natomiast przypisanie naruszeniu porządku prawnego znamienia „rażące” wymaga ustalenia istnienia znacznego ładunku jego pejoratywności; „rażący” bowiem to „oczywisty, bardzo duży, rzucający się w oczy, jaskrawy”. Chodzi więc o takie naruszenie porządku prawnego, które cechuje uporczywość, duże nasilenie złej woli itp. Na ten temat zob. w szczególności: S. Strycharz, Pojęcie porządku prawnego w kodeksie karnym, NP 1970, nr 6, s. 853; K. Postulski, Glosa do uchwały SN z dnia 12 grudnia 1995 r., I KZP 35/95, „Palestra” 1996, nr 7–8, s. 271; J. Skupiński, Rażące naruszenie porządku prawnego jako podstawa odwołania środka probacyjnego, (w:) A. Michalska-Warias, I. Nowikowski, J. Piórkowska-Flieger (red.), Teoretyczne i praktyczne problemy współczesnego prawa karnego. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Bojarskiemu, Lublin 2011, s. 317, a ostatnio: K. Postulski, Glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 25 czerwca 2013 r., II AKzw 631/13, LEX nr 1391610. Nie może być przy tym pomijany stopień szkodliwości społecznej takiego zachowania się.

Odwołanie odroczenia lub przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności może nastąpić również z powodu niewykonywania obowiązków określonych w art. 151 § 4 k.k.w. W myśl znowelizowanego w 2011 r. Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 240, poz. 1431). art. 151 § 4 k.k.w. sąd może zobowiązać skazanego do podjęcia starań o znalezienie pracy zarobkowej, zgłaszania się do wskazanej jednostki Policji w określonych odstępach czasu albo poddania się odpowiedniemu leczeniu lub rehabilitacji, oddziaływaniom terapeutycznym lub uczestnictwu w programach korekcyjno-edukacyjnych.

Użycie w art. 151 § 4 k.k.w. alternatywy „lub” oznacza, że sąd może orzec wszystkie te obowiązki jednocześnie albo jeden czy też niektóre z nich. Wydaje się, że istotnym kryterium przy ocenie zasadności nałożenia obowiązku i jego rodzaju powinny być właściwości osobiste skazanego, warunki środowiskowe, w jakich będzie przebywał w okresie odroczenia (przerwy), deklarowany cel, jakiemu ma ono służyć, a także możliwość poddania się przez skazanego obowiązkowi.

Sąd zobligowany jest nadzorować wykonywanie przez skazanego nałożonych obowiązków, zarządzając okresowe zbieranie informacji w drodze wywiadu środowiskowego (art. 151 § 5 k.k.w.).

Istotne jest, że art. 151 § 4 k.k.w. nie używa pojęcia „uchyla się” (jak np. w przypadku zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej czy odwołania warunkowego  zwolnienia), ale posługuje się zwrotem „nie wykonuje”. Wynika stąd, że możliwe jest odwołanie odroczenia lub przerwy także wtedy, gdy skazanemu nie zostanie wykazane, iż niewykonanie nałożonych obowiązków nastąpiło z jego złej woli (winy), z przyczyn od niego zależnych. Mimo to przed wydaniem postanowienia o odwołaniu sąd powinien ustalić przyczynę niewykonywania przez skazanego obowiązków oraz ocenić, czy fakt ten rzeczywiście uzasadnia taką decyzję. Jest ona bowiem, co do zasady, fakultatywna, a więc jej celowość powinna być przedmiotem oceny sądu.

O niewykonywaniu obowiązków jako podstawie odwołania odroczenia lub przerwy można mówić tylko wtedy, gdy zostały one nałożone na skazanego w postanowieniu sądu.

Nie można uznać, że skazany naruszył nałożone na niego obowiązki, jeżeli było to spowodowane przyczynami od niego niezależnymi (np. zatrzymaniem przez organy ścigania) Por. postanowienie SA w Krakowie z 17 czerwca 2013 r., II AKzw 444/13, KZS 2013, z. 7–8, poz. 47.

Przesłanki odwołania odroczenia lub przerwy w wykonywaniu kary muszą zaistnieć i ujawnić się w okresie tego odroczenia lub przerwy. Jeżeli natomiast w okresie odroczenia (przerwy) ujawnią się okoliczności istniejące już w czasie orzekania o jego udzieleniu, nieznane wówczas sądowi, i są to okoliczności tego rodzaju, że spowodowałyby wówczas odmowę udzielenia odroczenia (przerwy), podstawą prawną postanowienia wzruszającego postanowienie o odroczeniu lub o przerwie w wykonywaniu kary będzie nie art. 156 § 1 k.k.w., ale art. 24 § 1 k.k.w., o ile nie upłynęło 6 miesięcy od wydania tego postanowienia. Artykuł 156 § 1 k.k.w. dotyczy tylko okoliczności, które zaistniały w okresie odroczenia lub przerwy.

3. Odwołanie fakultatywne i obligatoryjne

W aktualnym stanie prawnym, co do zasady, odwołanie odroczenia lub przerwy jest fakultatywne (zwrot „sąd może” użyty w art. 156 § 1 k.k.w.). Dlatego ustalenia sądu nie mogą ograniczać się tylko do oceny, czy miało miejsce zdarzenie, które daje podstawę do wydania takiej decyzji. Przedmiotem ustaleń i ocen muszą być także motywy i skala zachowania skazanego, które formalnie upoważnia do odwołania odroczenia (przerwy).

W tym kontekście zasadny jest pogląd, że efektywność kary jest osłabiona każdym przypadkiem oddalonego w czasie przystąpienia do jej odbycia. Pomijając odniesienia i relacje o charakterze psychologicznym, należy stwierdzić, że zawsze niepotrzebnie wydłuża to okres readaptacji społecznej, możliwość bowiem osiągnięcia stabilizacji życiowej – zwykle wbrew woli skazanego – następuje późniejG. Wiciński, Przeludnienie zakładów karnych jako przesłanka odroczenia wykonania kary (art. 151 § 1 k.k.w. in fine), „Probacja” 2011, nr II, s. 126. Słusznie zauważa się też, że odwlekanie wykonania kary bez dostatecznie poważnych powodów jest sprzeczne z zasadą osądzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) czy rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie (art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka) oraz z powinnością bezzwłocznego wykonania wyroku (art. 9 § 1 k.k.w.).  Choć zgodne z doraźnym życzeniem skazanego odwlekanie kary sprawia, że po latach staje się ona dolegliwością abstrakcyjną, odczuwaną przez skazanego i jego bliskich bardziej jako krzywda niż jako odpłata za skrzywdzenie innej osoby Postanowienie SA w Krakowie z 29 października 2004 r., II AKzw 688/04, KZS 2004, z. 11, poz. 20, LEX nr 143037.

Należy o tym pamiętać nie tylko przy podejmowaniu decyzji o odroczeniu (przerwie), ale i o jego odwołaniu.

Konieczne jest też respektowanie przez sąd faktu, że szczególny charakter omawianych instytucji wymaga bezwzględnego przestrzegania przez skazanego rygorów związanych z udzieleniem odroczenia lub przerwy, wykorzystywanie jej zgodnie z przeznaczeniem i przestrzeganie porządku prawnego.

Z drugiej strony oceniając okoliczności sprawy w aspekcie odwołania odroczenia lub przerwy, sąd nie może pomijać wspomnianej już, zaliczanej do naczelnych zasad prawa wykonawczego, zasady humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej skazanego (art. 4 k.k.w.).

Humanitarne traktowanie skazanych oznacza postępowanie respektujące minimalne potrzeby każdego człowieka, określone przez odniesienie do przeciętnych standardów, przeciętnego poziomu życia w danym społeczeństwie. Trudno jednoznacznie określić zakres potrzeb człowieka, których zaspokojenia wymaga nakaz humanitaryzmu. Może chodzić o potrzeby bytowe, ale również o akceptowane potrzeby w sferze duchowej, obejmujące m.in. wolność wyboru postępowania (wolność od przymusu i swobodę korzystania z przysługujących praw) Zob. A. Tomporek, Humanitaryzm w postępowaniu karnym wykonawczym, (w:) S. Lelental, G. B. Szczygieł (red.), X lat obowiązywania kodeksu karnego wykonawczego, Białystok 2009, s. 296. .

Jednym z przejawów tej zasady są przepisy, które umożliwiają odroczenie lub przerwę wykonania kary, gdy przesłankami stosowania tych instytucji są m.in. okoliczności wpisujące się w treść tej zasady, utrwalające przynależność skazanego do rodzaju ludzkiegoT. Kalisz, Zasady prawa karnego wykonawczego, s. 319; zob. też S. Pawela, Prawo karne wykonawcze, s. 66.. Nie można pozbawiać skazanego prawa do korzystania z tych instytucji w przypadku, gdy wprawdzie zachowanie skazanego formalnie wyczerpuje jedną z przesłanek odwołania odroczenia lub przerwy, ale z uwagi na wspomniane wyżej okoliczności istnieje pozytywna prognoza co do dalszego przebiegu zachowania i postawy skazanego na wolności.

Jednak trzeba pamiętać i o tym, że realizacja zasady humanitaryzmu nie zawsze ma sprowadzać się do odstępstwa od niezwłocznego wykonania kary. Nie bez racji podniesiono w orzecznictwie, że nadmierne odwlekanie wykonania kary, sprzeczne z powinnością niezwłocznego wykonywania kar (art. 9 § 1 k.k.w.), jest też sprzeczne z powinnością postępowania humanitarnego (art. 3 k.k. i art. 4 § 1 k.k.w.), bo sprawia, że tak traktowany skazany długo nie może się pozbyć ciężaru dawnego przestępstwa, a kara staje się nie środkiem poprawienia go, lecz abstrakcyjną dolegliwością, oderwaną od jego dawnych czynów Postanowienie SA w Krakowie z 27 czerwca 2000 r., II AKz 232/00, KZS 2000, z. 7–8, poz. 56..

Wszystkie te okoliczności sąd orzekający musi rozważyć w granicach swobodnej oceny dowodów, opierając się na całokształcie zebranych i ujawnionych w sprawie dowodów (zob. art. 92 k.p.k. w zw. z art. 1 § 2 k.k.w.). Uchybienie temu obowiązkowi naraża postanowienie sądu na zarzut obrazy art. 438 pkt 2 k.p.k.

Są jednak przypadki, gdy luz decyzyjny dany sądowi przy podejmowaniu decyzji, o których mowa, ma stosunkowo wąski zakres. W znowelizowanym w 2011 r. art. 156 § 3 k.k.w. przewidziano, że odwołanie odroczenia oraz przerwy w karze jest obligatoryjne, jeśli przesłanki odwołania nastąpią po udzieleniu pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego.

Przepis art. 156 § 3 k.k.w. koresponduje z art. 173 § 3–5 k.k.w., przewidującymi instytucję „pisemnego upomnienia” skazanego przez kuratoraObszernie na temat istoty upomnienia zob. K. Postulski, Decyzja kuratora w postępowaniu karnym wykonawczym, „Probacja” 2012, nr II, s. 69.. Jest to nowe zadanie sądowego kuratora zawodowego, materializujące się w przypadku, gdy zaistnieją podstawy do wystąpienia z wnioskiem m.in. o odwołanie udzielenia odroczenia lub przerwy w wykonaniu kary. Z art. 173 § 1 pkt 6 k.k.w. wynika prawo kuratora do składania takich wniosków. Kurator może odstąpić od złożenia wniosku, jeżeli uzna, że przemawiają za tym rodzaj i stopień naruszenia uzasadniające przekonanie, że pomimo odstąpienia od złożenia wniosku cele środka związanego z poddaniem skazanego lub sprawcy próbie zostaną osiągnięte.

Sens art. 156 § 3 k.k.w. sprowadza się do tego, że w przypadku, gdy – mimo istnienia przesłanek wymienionych w art. 156 § 1 k.k.w. – kurator nie wystąpił z wnioskiem o odwołanie odroczenia lub przerwy, a poprzestał na udzieleniu skazanemu upomnienia w trybie art. 173 § 4 k.k.w., a decyzja upominająca nie została zakwestionowana przez sąd, tylko dalsze niepoddawanie się przez skazanego rygorom wynikającym z udzielonego odroczenia (przerwy) powoduje, że kurator ma obowiązek wystąpić ze wspomnianym wnioskiem, a odwołanie takie staje się obligatoryjne.

Obligatoryjność odwołania lub przerwy w okolicznościach wskazanych w art. 156 § 3 k.k.w. ma charakter względny. Przepis ten daje bowiem sądowi prawo odstąpienia od odwołania odroczenia lub przerwy w przypadku, gdy przeciwko takiej decyzji „przemawiają szczególne względy”. Ustawodawca nie definiuje tego pojęcia, ale użyte sformułowanie wskazuje na wyjątkowość takiej sytuacji. Może ona wynikać z oceny, że dalszy pobyt skazanego na wolności jest konieczny z uwagi na wyjątkowo ciężkie konsekwencje, jakie dla niego lub rodziny spowodowałoby osadzenie go w zakładzie karnym, a jednocześnie rodzaj, stopień i przyczyny niewykonywania obowiązków nie są znaczące, ponowna poprawa zachowania skazanego rokuje zaś pozytywnie na przyszłość.

Zasadnie podkreślono w piśmiennictwie, że art. 156 § 3 k.k.w. zawiera klauzulę generalną („gdy przemawiają za tym szczególne względy”), co faktycznie znosi różnicę pomiędzy odwołaniem obligatoryjnym i fakultatywnymS. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa, C. H. Beck 2012, s. 665.

4. Przypadki szczególne

Sytuacją szczególną jest ustanie odroczenia lub przerwy z mocy samego prawa. W art. 156 § 4 k.k.w. przewidziano, że jeżeli w czasie przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności skazany został tymczasowo aresztowany, kara, której odbywanie zostało przerwane, podlega wykonaniu z mocy prawa. Natomiast w przypadku odroczenia wykonania kary pozbawienia wolności sąd bezzwłocznie kieruje orzeczenie do wykonania (art. 156 § 5 k.k.w.).

Przepis art. 156 § 4 k.k.w. uległ zmianie w wyniku wspomnianej już nowelizacji z 2011 r. Zmiana miała na celu doprowadzenie do jednoznacznego jego rozumienia. Momentem, w którym następuje ustanie z mocy prawa odroczenia lub przerwy, jest chwila rozpoczęcia wykonywania tymczasowego aresztowania w związku z podejrzeniem popełnienia nowego przestępstwa. O tym fakcie zakład karny jest obowiązany zawiadomić sąd, którego rola ogranicza się do dokonania odpowiednich adnotacji w dokumentacji biurowej (repertoriach, wykazach). Nie istnieje zatem potrzeba podejmowania w tym przedmiocie żadnych decyzji procesowych. 

Na tle rozwiązania przyjętego w art. 156 § 4 k.k.w. podniesiono w piśmiennictwie, że jest to jedna z instytucji odbiegających od standardów procesu karnego, nakazujących przestrzeganie zasady domniemania niewinności oraz gwarantujących przestrzeganie praw konstytucyjnych, w tym prawa do wolności, które może być ograniczone jedynie w przypadku wskazanym w ustawie. Poprzez wspomnianą regulację skazany zostaje pozbawiony pewności co do swojej przyszłości i stabilności prawa w przypadku zarzucenia mu popełnienia przestępstwa bądź zastosowania wobec niego tymczasowego aresztowania w okresie trwania odroczenia lub przerwy Zob. na ten temat A. Tęcza-Paciorek, Zasada domniemania niewinności a ponowne popełnienie przestępstwa przez skazanego, St. Praw. 2010, nr 2, s. 67.

Nie wydaje się, aby obawy te były zasadne. Trzeba zauważyć, że ustanie odroczenia lub przerwy z powodu tymczasowego aresztowania w innej sprawie nie ma wpływu na postępowanie toczące się w tej sprawie, a dotyczy jedynie kary pozbawienia wolności już prawomocnie orzeczonej i skierowanej do wykonania. Jest ono wprawdzie wynikiem decyzji o tymczasowym aresztowaniu, ale ma na celu jedynie stworzenie możliwości realizacji celu, jakiemu ma ono służyć, tzn. zabezpieczeniu prawidłowego biegu postępowania w sprawie, w której zostało zastosowane. Następuje to dopiero w momencie, gdy tymczasowe aresztowanie w innej sprawie zostanie zastosowane i wprowadzone do wykonania, a więc w sytuacji, w której istnieje duże prawdopodobieństwo, że dana osoba popełniła nowe przestępstwo (art. 249 § 1 k.p.k.). Fakt ustania odroczenia lub przerwy nie ingeruje więc w żaden sposób w zasadę domniemania niewinności.

Trzeba też pamiętać, że zastosowanie tymczasowego aresztowania nie przerywa wykonywania prawomocnie orzeczonej kary. Po zatrzymaniu osoba aresztowana w innej sprawie nadal odbywa karę, której dotyczyła przerwa, albo rozpoczyna odbywanie kary uprzednio odroczonej. Okres prawomocnie orzeczonej kary pozbawienia wolności, nawet jeśli zbiega się z tymczasowym aresztowaniem, nie podlega powtórnemu zaliczeniu na podstawie art. 63 § 1 k.k. na poczet innej kary, a więc orzeczonej w sprawie, w której był zastosowany ten środek Wyrok SN z 28 lutego 1996 r., III KRN 188/95, Prok. i Pr. 1996, z. 9, poz. 3, LEX nr 25570..

Są inne jeszcze przypadki szczególne, które wymagają zastanowienia się nad ich relacjami z zasadami odwołania odroczenia i przerwy przewidzianymi w art. 156 § 1 k.k.w. Te zasady z całą pewnością dotyczą odroczenia i przerwy orzeczonej odpowiednio na podstawie art. 151 i 153 k.k.w. O odroczeniu wykonania kary pozbawienia wolności lub przerwie w jej wykonywaniu mówią jednak jeszcze inne przepisy. I tak:

• stosownie do art. 150 k.k.w. wykonanie kary pozbawienia wolności w przypadku choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby uniemożliwiającej wykonywanie tej kary sąd odracza do czasu ustania przeszkody (odroczenie obligatoryjne); przepis ten stosuje się też do przerwy w wykonywaniu kary;
• stosownie do art. 336 § 1 k.k. sąd może odroczyć żołnierzowi służby zasadniczej wykonanie kary pozbawienia wolności nieprzekraczającej 6 miesięcy do czasu ukończenia służby;
• art. 73a ust. 1–4 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 124 z późn. zm.).przewiduje, że można udzielić przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności, o której mowa w art. 153 § 1 k.k.w., skazanemu uzależnionemu od środków odurzających lub substancji psychotropowych, odbywającemu karę pozbawienia wolności za przestępstwo popełnione w związku z używaniem środków odurzających lub substancji psychotropowych, jeżeli przemawiają za tym względy lecznicze i wychowawcze, ale wyłącznie w celu podjęcia leczenia lub rehabilitacji. Udzielenie przerwy w wykonywaniu kary pozbawienia wolności jest dopuszczalne, jeżeli skazanemu do końca odbycia kary pozbawienia wolności pozostało nie więcej niż 2 lata i zaistnieją inne warunki przewidziane w powołanym przepisie.

Do rozwiązania pozostaje problem, czy i ewentualnie w jakim zakresie do tych przypadków mają zastosowanie przesłanki odwołania odroczenia i przerwy, określone w art. 156 k.k.w.

Zasadne wydaje się przyjęcie, że przepisy o odwołaniu odroczenia lub przerwy mają bardzo ograniczone zastosowanie w przypadku odroczenia lub przerwy na podstawie art. 150 k.k.w. Odwołanie takie może wchodzić w rachubę tylko w zakresie, w jakim art. 156 § 1 k.k.w. przewiduje możliwość odwołania odroczenia (przerwy) z powodu ustania przyczyny, która była podstawą takiej decyzji.

Przerwa (odroczenie) w wykonaniu kary pozbawienia wolności udzielona na podstawie art. 150 § 1 k.k.w. ma trwać „do czasu ustania przeszkody”, przez co należy rozumieć postęp w leczeniu choroby lub zmianę stanu zdrowia skazanego, powodującą, że umieszczenie go w zakładzie karnym nie zagraża jego życiu ani nie ma obawy, iż może spowodować poważne niebezpieczeństwo dla jego zdrowia. Jeżeli więc z upływem czasu dojdzie do sytuacji, w której stan zdrowia skazanego pozwala na osadzenie go w zakładzie karnym, zaistnieją podstawy do odwołania odroczenia lub przerwy. Przy ocenie, czy ustała przyczyna odroczenia (przerwy) w postaci ciężkiej choroby uniemożliwiającej odbywanie kary, należy mieć na uwadze szeroki zakres możliwości leczenia skazanego w zakładzie karnym, przy uwzględnieniu tego, o czym mówi art. 115 k.k.w.

Nie wydaje się natomiast, aby art. 156 § 1 k.k.w. miał zastosowanie do decyzji podjętej na podstawie art. 150 k.k.w. w zakresie, w jakim przewiduje możliwość odwołania obligatoryjnego odroczenia lub przerwy z powodu niekorzystania z niej w celu, w jakim została udzielona, jak również z powodu rażącego naruszenia porządku prawnego. Decyzja sądu podejmowana na podstawie art. 150 k.k.w. ma charakter obligatoryjny, uzasadniony ciężką chorobą uniemożliwiającą odbywanie kary. Na przeszkodzie do jej  wydania nie może stać obawa, że skazany nie będzie poddawał się leczeniu czy też nie będzie przestrzegał porządku prawnego.

Przepisu art. 156 k.k.w. nie stosujemy do odroczenia odbywania kary udzielonego na podstawie art. 336 § 1 k.k. Przepis ten przewiduje, że sąd może odroczyć żołnierzowi służby zasadniczej wykonanie kary pozbawienia wolności nieprzekraczającej 6 miesięcy do czasu ukończenia służby. Zasadnicza służba wojskowa jest jedną z form czynnej służby wojskowej, odbywanej na skutek poboru zarówno w jednostce wojskowej, jak i w formacjach obrony cywilnej Art. 59 i 141 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 461 z późn. zm.)..

Do takiego odroczenia wykonania kary ma zastosowanie art. 336 § 2 k.k. Zgodnie z tym przepisem sąd może zarządzić wykonanie odroczonej kary, jeżeli skazany w okresie odroczenia rażąco narusza porządek prawny lub zasady dyscypliny wojskowej. Rażącym naruszeniem porządku prawnego lub zasad dyscypliny w ujęciu art. 336 § 2 k.k., stwarzającym podstawę zarządzenia wykonania odroczonej kary, jest nie tylko dopuszczenie się przez żołnierza jakiegokolwiek przestępstwa lub wykroczenia, lecz także drastyczne i uporczywe naruszanie norm innych dziedzin prawa. Naruszenie zasad dyscypliny wojskowej jest rażące wtedy, gdy stopień winy, waga popełnionego przewinienia, dotychczasowe zachowanie się żołnierza w służbie oraz pobudki jego zachowania uzasadniają wymierzenie surowej kary dyscyplinarnej W. Sieracki, Z rozważań nad przepisem art. 301 kodeksu karnego, WPP 1974, nr 4, s. 473..

Tak więc art. 336 § 2 k.k. jest przepisem szczególnym wobec art. 156 k.k.w. i wyłącza jego stosowanie.

Problematyka związana ze stosowaniem art. 336 k.k. ma obecnie charakter raczej historyczny, nie ma praktycznego zastosowania. Ostatni pobór do zasadniczej służby wojskowej miał miejsce w grudniu 2008 r., a z dniem 1 stycznia 2010 r. została ona zawieszona w związku z profesjonalizacją Sił Zbrojnych RP.

Zasady odwołania przerwy określone w art. 156 § 1 (w zw. z art. 156 § 2 k.k.w.) dotyczą natomiast w pełnym zakresie przerwy udzielonej na podstawie art. 73a ust. 1–4 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, przewidującego możliwość udzielenia przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności, o której mowa w art. 153 § 1 k.k.w., skazanemu uzależnionemu od środków odurzających lub substancji psychotropowych, odbywającemu karę pozbawienia wolności za przestępstwo popełnione w związku z używaniem środków odurzających lub substancji psychotropowych, jeżeli przemawiają za tym względy lecznicze i wychowawcze, ale wyłącznie w celu podjęcia leczenia lub rehabilitacji. W tym przypadku udzielenie przerwy jest fakultatywne, obwarowane wieloma ograniczeniami. Niestosowanie się do nich wyczerpuje zarazem przesłanki wymienione w art. 156 § 1 k.k.w.

Na przeszkodzie w stosowaniu art. 156 k.k.w. nie stoi w tym przypadku fakt, że przerwa udzielona została na podstawie innej ustawy niż Kodeks karny wykonawczy. Na stosowanie do niej art. 156 k.k.w. pozwala treść art. 1 § 1 k.k.w., który określa zakres stosowania przepisów tego kodeksu oraz fakt, że ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii nie reguluje w ogóle kwestii odwołania przerwy udzielonej na podstawie przepisów tej ustawy.