I. Obecny stan polskiej polityki karnej i więziennictwa

Analizując aktualną politykę karną, nasuwają się następujące spostrzeżenia. Karą dominującą w orzecznictwie sądowym jest kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, która stanowiła w roku 2008 około 60,5% wszystkich prawomocnie orzeczonych kar.Obliczenia własne na podstawie Małego Rocznika Statystycznego Polski 2009. Wydaje się, że jest to kara dominująca w większości państw Europy Wschodniej i Centralnej. Szerzej na ten temat J. Krajewski, Nowa kodyfikacja karna a polityka karna w Polsce w latach 1990–2005, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2008, nr 1, s. 37–38. Kara ograniczenia wolności oraz samoistna kara grzywny mają znacznie mniejszy udział, który wynosi odpowiednio 11% oraz 19,5%. Około 9% kar stanowią kary bezwzględnego pozbawienia wolności.Obliczenia własne na podstawie Małego Rocznika Statystycznego Polski 2009. Pomimo tego, że sądy orzekają w ponad 90% orzeczeń kary wolnościowe, polska polityka karna nadal charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem prizonizacji, który w chwili obecnej wynosi 224,Obliczenia własne na podstawie Miesięcznej Informacji Statystycznej Ministerstwa Sprawiedliwości z lutego 2010 r. oraz Małego Rocznika Statystycznego 2009. gdy tymczasem średnia zachodnioeuropejska oscyluje w granicach liczby 100.Council of Europe Annual Penal Statistics, Space I, Survey 2007. Współczynnik ten nie uwzględnia jednak ogromnej rzeszy skazanych czekających na wykonanie kary.W dniu 28 lutego 2010 r. odnotowano 40 312 spraw, w których sąd wyznaczył termin stawienia się do odbycia kary. Dotyczyły one 34 356 osób. Z liczby tej 29 969 osób nie stawiło się do odbycia kary pomimo upływu terminu. Informacja pochodzi ze strony internetowej Centralnego Zarządu Służby Więziennej: http://www. sw.gov.pl/images/1268669192.pdf. Z drugiej strony należy podkreślić, że w badaniach porównawczych opartych na współczynniku prizonizacji bierze się pod uwagę także liczbę osób tymczasowo aresztowanych.

Wysoka liczba osób pozbawionych wolności nie jest charakterystyczna tylko dla polskiego systemu karnego, lecz zdaje się być zjawiskiem obecnym w większości państw wschodnioeuropejskich.Podobnie B. Stańdo-Kawecka, Polityka karna a populacja uwięzionych, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2002, nr 36, s. 30. Korzenie tego problemu tkwią głęboko w przeszłości i wykraczają zdecydowanie poza problematykę prawnokarną. Nie ma miejsca w niniejszym artykule na szersze omówienie przyczyn tego zjawiska, ale nie kwestionując totalitarnego spadku po czasach PRL, wysokiego stopnia punitywności części naszego społeczeństwa,Szerzej na ten temat: T. Kaczmarek, Racjonalny ustawodawca wobec opinii społecznej a populizm penalny, (w:) Populizm penalny i jego przejawy w Polsce, red. Z. Sienkiewicz, R. Kokot, Wrocław 2009, s. 42–52. wykorzystywania prawa karnego w celach politycznych (Penal populism),Szerzej na ten temat: W. Wróbel, Spór o „dostateczny poziom represyjności” prawa karnego na płaszczyźnie legislacyjnej, (w:) Represyjność polskiego prawa karnego, red. A. J. Szwarc, Poznań 2008, s. 11–24; Populizm penalny i jego przejawy w Polsce, red. Z. Sienkiewicz, R. Kokot, Wrocław 2009. nierzetelnego przedstawiania przestępczości w mediach, nieefektywności resocjalizacji w warunkach wolnościowych i izolacyjnych, przyczyn tego stanu rzeczy upatrywałbym także w pewnych rozwiązaniach prawnych, czy też – mówiąc ściślej – w ich braku.

II. Podstawowe priorytety polskiej polityki karnej

Wyraźnym priorytetem polskiej polityki karnej ostatnich lat zarówno w wymiarze normatywnym, jak i praktycznym jest ograniczanie bezwzględnej kary pozbawienia wolności. Nie kwestionując potrzeby dalszego ograniczania bezwzględnej kary pozbawienia wolności, uważam, że w kontekście relatywnie wysokiego współczynnika prizonizacji rozważenia wymagają jeszcze następujące kwestie:

1. stopniowe zastępowanie kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania przez samoistną karę grzywny i karę ograniczenia wolności,
2. poprawa efektywności wykonywania samoistnej kary grzywny i kary ograniczenia wolności.

Spośród wielu możliwych innych priorytetów polskiej polityki karnej te dwa zasługują w mojej ocenie na szczególną uwagę z następujących powodów. Zasadniczą racją pierwszego postulatu są nie tylko liczne niedoskonałości praktyki probacji w Polsce, szeroko omówione w literaturze,A. Siemaszko, Probacja a la polonaise, czyli piórko Damoklesa, (w:) Probacyjne środki polityki karnej – stan i perspektywy, Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Praw Człowieka i Praworządności 20–21 października 2000 r., Warszawa 2001, s. 66–67; Wykonywanie środków probacji i readaptacji skazanych w Polsce, red. J. Zagórski, Warszawa 2008; J. Skupiński, Warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, (w:) Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej, red. J. Jakubowska-Hara, J. Skupiński, Warszawa 2009, s. 38 i n. lecz przede wszystkim wysoka liczba zarządzeń wykonania kary pozbawienia wolności, której w kontekście wysokiego współczynnika prizonizacji nie można lekceważyć. Z opublikowanych danych wynika, że sądy częściej zarządzają wykonanie kar pozbawienia wolności, których wykonanie zostało pierwotnie zawieszone, aniżeli orzekają bezwzględne kary pozbawienia wolności. Okazuje się bowiem, że w 2007 r. aż w 50 802 sprawachWykonania orzeczeń w sprawach karnych w roku 2007, RPO http://www.rpo.gov.pl/pliki/12235575970.pdf. zarządzono wykonanie kary pozbawienia wolności, która została orzeczona z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Tymczasem w tym samym roku sądy orzekły 37 686 bezwzględnych kar pozbawienia wolności.Mały Rocznik Statystyczny 2009. Należy przy tym mieć na uwadze, że w orzecznictwie polskich sądów dominują średnioterminowe kary pozbawienia wolności w przedziale od 6 miesięcy do 2 lat,Kary w tym przedziale stanowią 63,1% kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania. J. Skupiński, Warunkowe zawieszenie, s. 43. co w przypadku zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności, której wykonanie pierwotnie warunkowo zawieszono, w znacznym stopniu przyczynia się do zwiększenia współczynnika prizonizacji.Długość kar jest jednym z podstawowych czynników wpływających na współczynnik prizonizacji. W świetle tych danych trudno oczekiwać znacznego  obniżenia tego wskaźnika bez znacznego zmniejszenia liczby zarządzeń kar pozbawienia wolności, których wykonanie pierwotnie zawieszono.Naturalnie innym rozwiązaniem problemu może być uelastycznienie zarządzania wykonania kary pozbawienia wolności, której wykonanie pierwotnie zawieszono, bądź poprawa efektywności resocjalizacyjnej w ramach systemu probacji. Jednym z możliwych sposobów redukcji tej liczby jest obniżenie liczby kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania. Problem ten został już dostrzeżony, czego wyrazem jest Rekomendacja przyjęta przez senacką Komisję Praw Człowieka i Praworządności na konferencji zorganizowanej w Popowie w dniach 27–28 października 2008 r. „Polski system probacji – stan i kierunek rozwoju w kontekście standardów europejskich”. W Rekomendacji tej znajduje się następujący, wart przytoczenia w całości, fragment:

„Istnieje konieczność szerszego stosowania kary grzywny i kary ograniczenia wolności przy jednoczesnym znacznym ograniczeniu orzekania kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, ponieważ sprzyja ona przeludnieniu zakładów karnych”.M. Lewoc, Konferencja zorganizowana przez Komisję Praw Człowieka i Praworządności nt. „Polski system probacji – stan i kierunek rozwoju w kontekście standardów europejskich” (Popowo, dnia 27–28 października 2008 r.), „Probacja” 2009, nr 1, s. 134.

By jednak skutecznie zastępować karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania innymi karami wolnościowymi, w szczególności samoistną karą grzywny, należy poprawić efektywność wykonywania tejże kary (postulat nr 2). Z opublikowanych danych wynika bowiem, że w okresie od 1996 do 2005 r. do zakładów karnych z powodu niezapłacenia samoistnej kary grzywny mogło trafić odpowiednio: 3870, 3917, 5264, 5884, 6240, 6163, 7878, 10 261 osób.J. Jakubowska-Hara, Kary grzywny jako alternatywa pozbawienia wolności, (w:) Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej, red. J. Jakubowska-Hara, J. Skupiński, Warszawa 2009, s. 90. Jeżeli do tych liczb dodamy około 50 000 osób, wobec których zarządzono wykonanie kary pozbawienia wolności w trybie art. 75 k.k., to oznacza to, że analiza wysokiego współczynnika prizonizacji nie może pomijać wysokiej liczby kar wolnościowych, które są zamieniane na etapie wykonawczym na zastępczą karę pozbawienia wolności. Te liczby sugerują, że poszerzenie stosowania samoistnej kary grzywny wymaga w pierwszej kolejności poprawy uregulowań dotyczących wykonywania tej kary. Poszerzenie jej stosowania na płaszczyźnie k.k. bez wyraźnej poprawy postępowania wykonawczego, zarówno w warstwie normatywnej, jak i praktycznej, groziłoby radykalnym wzrostem zastępczych kar pozbawienia wolności. Tym zagadnieniem zajmę się w drugiej części artykułu.

III. Propozycje reformy kary grzywny

1. Uwaga wstępna 

Kara grzywny samoistnej bez wyraźnego impulsu ze strony ustawodawcy nie ma – w mojej ocenie – szansy w najbliższej perspektywie na szersze stosowanie i zastąpienie kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.Warto w tym kontekście wspomnieć, że podawany dość często w polskiej literaturze przykład Niemiec, gdzie kara grzywny stanowi około 80% wszystkich skazań, jest dowodem na to, iż poszerzenie stosowania kary grzywny wymaga interwencji ustawodawcy. W Niemczech wzrost kary grzywny dokonał się na skutek dwóch reform, których dokonano w latach 1921–1923 oraz 1969–1970. Obie reformy skutkowały wzrostem kar grzyw­ny. Obecne miejsce kary grzywny w niemieckiej polityce karnej jest zatem efektem konsekwentnej polityki niemieckiego ustawodawcy, który od blisko 90 lat podejmuje kroki mające na celu poszerzenie stosowania kary grzywny. Bliżej na ten temat: M. Małolepszy, Geldstrafe und bedingte Freiheitsstrafe nach deutschem und polnischem Recht. Rechtshistorische Entwicklung und gegenwärtige Rechtslage im Vergleich, Berlin 2007, s. 35–56. Jak słusznie  zauważa J. Skupiński, skala dominacji kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania wśród innych środków penalnych ma w całej historii polskiej polityki karnej charakter bezprecedensowy.J. Skupiński, Warunkowe zawieszenie, s. 41. Znaczenie tej kary w praktyce sądowej jest tak duże, że trudno oczekiwać, żeby bez wyraźnych uregulowań prawnych nastąpiła samoistna istotna zmiana w strukturze orzekanych kar. Sądowy wymiar kar jest bardzo konserwatywny i niechętnie odstępuje od raz przyjętej praktyki orzeczniczej. Założenia tego nie należy traktować jako zarzutu, lecz jedynie jako przesłankę wyjściową projektu reformy kary grzywny.

2. Podstawowe założenia reformy kary grzywny w kodeksie karnym

Obecne regulacje dotyczące kary grzywny w k.k. opierają się na pewnych założeniach, które z punktu widzenia poszerzenia stosowania samoistnej kary grzywny wydają się być dość problematyczne. Pierwsze założenie dotyczy jednakowej preferencji dla wszystkich kar wolnościowych (a). Zgodnie z drugim założeniem sąd nie może orzec kary grzywny w przypadku przekonania, że sprawca grzywny nie zapłaci i nie będzie jej można ściągnąć w drodze egzekucji (b). Trzecie założenie umożliwia szerokie orzekanie kary grzywny obok innych kar (c). Te trzy założenia wymagają szerszej analizy.

a) Jednakowa preferencja kar wolnościowych

Analizując przepisy k.k. dotyczące stosowania kar wolnościowych, nasuwa się wniosek, że przepisy te w zasadzie w obrębie kar wolnościowych (samoistnej kary grzywny, kary ograniczenia wolności, kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania) nie preferują expressis verbis żadnej z wymienionych kar.Pozostawiam na boku kwestie związane z nadzwyczajnym wymiarem kary. W literaturze prezentowany jest co prawda pogląd, że układ kar wymienionych w art. 32 k.k. wyraża ustawowe priorytety w wyborze rodzaju kary,J. Majewski, (w:) Kodeks karny. Część ogólna, red. A. Zoll, Zakamycze 2004, art. 32 nr 5. ale moc tej dyrektywy jest w mojej ocenie raczej ograniczona. Naturalnie można też argumentować, że art. 31 ust. 3 Konstytucji RP nakłada na sąd obowiązek wyboru najłagodniejszego środka spośród możliwych do orzeczenia kar i środków karnych o charakterze wolnościowym.W. Wróbel, (w:) Kodeks karny. Część ogólna, red. A. Zoll, Zakamycze 2004, art. 58 nr 3. Nie jest to jednak dyrektywa wyrażona wprost w k.k. i nie przesądza ona, która z kar jest in abstracto najłagodniejsza.

Wyraźną natomiast dyrektywę wyboru kary przewiduje art. 58 § 1 k.k.Szerzej na ten temat: M. Małolepszy, Art. 58 k.k. a kara grzywny, „Palestra” 2007, nr 3–4, s. 35. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary (ultima ratio kary pozbawienia wolności). Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego w przypadku orzeczenia kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania sąd jest zobligowany do uzasadnienia, dlaczego uznał, że inne kary lub środki karne nie spełnią celów kary.Postanowienie SN z 26 lutego 2007 r., IV KK 41/07, Biul. PK 2007, nr 9, s. 19. Przepis ten preferuje jednak wszystkie kary wolnościoweZdaniem A. Marka art. 58 § 1 k.k. dotyczy wszystkich sankcji alternatywnych, w związku z czym sąd powinien w kontekście art. 58 § 1 k.k. rozważyć także zastosowanie warunkowego umorzenia postępowania i środków karnych. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, wyd. 4, 2007, art. 58 § 1 nr 1. Polemicznie V. Konarska‑Wrzosek, Dyrektywy wyboru kary w polskim ustawodawstwie karnym, Toruń 2002, s. 116. względem bezwzględnej kary pozbawienia wolności, pozostawiając sądowi wybór odpowiedniej kary wolnościowej.

Brak regulacji preferującej wprost określoną karę wolnościową nie jest jednak bez znaczenia. Jest wyborem ustawodawcy, który pociąga za sobą istotne konsekwencje kryminalnopolityczne. Każda nowa kodyfikacja karna wchodzi w życie w określonym momencie charakteryzującym się określoną strukturą kar orzekanych przez sądy. Niewprowadzenie przepisów ingerujących wprost w tę strukturę jest de facto godzeniem się na dotychczasową politykę karną. Nie jest chyba zatem całkiem przypadkowy fakt, że choć od roku 1997 nastąpił bardzo znaczny wzrost skazań i ustawodawca dokonał istotnych przesunięć kryminalizacyjnychNie ulega wątpliwości, że wprowadzenie do k.k. art. 178a w roku 2000 w istotny sposób wpłynęło na strukturę orzekanych kar. w strukturze orzekanych kar, zarówno przed wprowadzeniem k.k. z 1997 r., jak i w roku 2008, w dalszym ciągu dominuje kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, która już w roku 1997 stanowiła aż 55,2% wszystkich skazań.T. Szymanowski, Polityka karna sądów (w latach 1997 oraz 2000–2003), PiP 2005, z. 6, s. 31. W związku z faktem, że to kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania była najczęściej orzekaną karą przed wejściem w życie k.k. z 1997 r., to siłą rzeczy regulacja preferująca wszystkie kary nieizolacyjne (art. 58 § 1 k.k.) najkorzystniej wpływała i wpływa na najczęściej orzekaną karę. W przypadku wzrostu skazań należy oczekiwać, że również proporcjonalnie wzrośnie liczba kar najczęściej orzekanych. W mojej ocenie zatem dominacja kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania jest w dużym stopniu efektem decyzji niewprowadzenia do k.k. z 1997 r. regulacji preferujących samoistną karę grzywny (bądź karę ograniczenia wolności) względem kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.

Sama regulacja preferująca samoistną karę grzywny względem kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania naturalnie nie zapewni powodzenia reformy. Konieczne są jeszcze inne zmiany, ale wydaje się, że bez wyraźnej preferencji samoistnej kary grzywny bądź kary ograniczenia wolności na poziomie k.k. trudno oczekiwać wyraźnej zmiany praktyki orzeczniczej. Bez impulsu ze strony ustawodawcy jesteśmy raczej skazani w dłuższej perspektywie na politykę karną opartą na karze pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.

Ewentualna regulacja preferująca samoistną karę grzywny (bądź karę ograniczenia wolności) względem kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania byłaby dla sędziów wyraźną wskazówką, że ustawodawca preferuje samoistną karę grzywny bądź karę ograniczenia wolności. Regulacja ta nie powinna jednak „wiązać rąk” sądowi, lecz raczej skłonić go do refleksji nad wyborem odpowiedniej kary. Pewnym rozwiązaniem byłaby regulacja, która wymagałaby od sądu  uzasadnienia, dlaczego sąd w danym przypadku nie stosuje samoistnej kary grzywny bądź kary ograniczenia wolności i decyduje się na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Zapobiegałaby ona sytuacjom, gdy sąd bez głębszej analizy akceptuje wniosek prokuratury bądź skazanego o orzeczenie kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszenia jej wykonania. Ewentualna regulacja promująca samoistną karę grzywny bądź karę ograniczenia wolności uruchomiłaby dyskurs prawny, skłoniłaby sądy do wypracowania kryteriów pozwalających na orzeczenie kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Dyskurs ten nabrałby zapewne dynamiki, gdyby obrońcy skutecznie kwestionowali kryteria wypracowane przez sąd, co w dłuższej perspektywie przyniosłoby podniesienie refleksyjności i w konsekwencji zwiększenie racjonalności wyboru kary. Poza tym dzięki funkcji Sądu Najwyższego kryteria te mogłyby ujednolicić praktykę orzeczniczą w całym kraju.

Warto przypomnieć, że w polskim k.k. istniał już przepis, który preferował samoistną karę grzywny względem kary pozbawienia wolności. Zgodnie z art. 57 § 2 k.k. z 1932 r. w przypadkach, gdy ustawa dawała sądowi wybór między samoistną karą grzywny a karą pozbawienia wolności, sąd był zobligowany do wymiaru kary pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy skazanie na grzywnę nie było celowe. Według Makarewicza niecelowość mogła wynikać bądź z braku dolegliwości, bądź z przewidywanej nieściągalności kary grzywny.J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, wyd. 5, 1938, s. 212. Odstąpienie od samoistnej kary grzywny wymagało jednak uzasadnienia zgodnie z art. 379 § 2 k.p.k. z 1928 r.Tamże. Problem polegał jednak na tym, że k.k. z 1932 r. był oparty na karze pozbawienia wolności i Część szczególna tego kodeksu tylko w nielicznych przypadkach przewidywała samoistną karę grzywny w alternatywie do kary pozbawienia wolności. Samoistna kara grzywny nie miała zatem szans, by zająć znaczące miejsce w orzecznictwie sądowym.Szerzej na ten temat: M. Małolepszy, Geldstrafe und bedingte Freiheitsstrafe, s. 104–105.

Dziś sądy, w szczególności dzięki art. 58 § 3 k.k., mają bardzo szerokie możliwości orzekania samoistnej kary grzywny, ale brakuje w mojej ocenie odpowiedników art. 57 § 2 k.k. z 1932 r. oraz art. 379 § 2 k.p.k. z 1928 r., które obligowałyby sąd do głębszej refleksji nad zastosowaniem kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.

b) Zakaz orzekania kary grzywny w przypadku stwierdzenia niewypłacalności bądź nieściągalności kary grzywny

Myśl, że w przypadku przewidywanej niewypłacalności sprawcy bądź nieściągalności grzywny lepiej z niej zrezygnować już na etapie wyrokowania, tkwi głęboko w polskim myśleniu prawniczym. Reprezentował już ją przywołany powyżej J. Makarewicz. Znalazła ona jednak swój wyraz ustawowy dopiero w k.k. z 1997, w art. 58 § 2. Zgodnie z uzasadnieniem do tego rządowego projektu k.k. kodeks chce „w ten sposób unikać przerzucania obowiązku uiszczania grzywny na barki rodziny, zgodnie z zasadą, że każda kara (środek karny) powinna mieć charakter dolegliwości osobistej, oraz maksymalnie ograniczać jej wykonanie w postaci zastępczej kary pozbawienia wolności, co niestety miało dotychczas często miejsce”.Nowe kodeksy karne z 1997 r. wraz z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 138.

Wydaje się jednak, że przepis ten opiera się na problematycznych założeniach. Po pierwsze, u podłoża art. 58 § 2 k.k. leży przesłanka, że sędzia w każdym postępowaniu sądowym dysponuje danymi pozwalającymi ocenić, czy sprawca jest w stanie zapłacić karę grzywny i czy grzywna będzie ściągalna w drodze egzekucji. Założenie to w kontekście uregulowań dotyczących ustalania sytuacji majątkowej podejrzanego i oskarżonego jest raczej wątpliwe. Zgodnie z art. 213 § 1 k.p.k. sędzia ma obowiązek ustalić stosunki majątkowe oskarżonego. Żadne przepisy jednak nie precyzują, w jakim zakresie sąd ma ten obowiązek zrealizować. Artykuł 213 § 1 k.p.k. nie reguluje również sposobu zbierania danych.P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2004, art. 213 nr 5. Zarówno literatura z zakresu metodyki pracy sędziego w sprawach karnych,E. Samborski, Zarys metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Warszawa 2008, s. 208. jak i komentarze do k.p.k.T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym, wyd. 5, Warszawa 2008; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2007, art. 213 nr 1 i 2; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks, art. 213. nie przewidują szczególnych wymogów w tym zakresie. Pewne dodatkowe informacje sąd może uzyskać poprzez wywiad środowiskowy, ale jego przeprowadzenie zgodnie z art. 214 § 1 k.p.k. w zasadzie nie jest obligatoryjne. Zgodnie zatem z obowiązującymi przepisami sąd może poprzestać tylko na oświadczeniach oskarżonego co do jego sytuacji majątkowej, który w wielu przypadkach nie musi być wiarygodnym źródłem informacji.

Zasadniczą wadą art. 58 § 2 k.k. jest jednak wprowadzenie do postępowania sądowego zagadnień stricte wykonawczych. Wydaje się, że sąd orzekający powinien przy wyborze kary kierować się przede wszystkim dyrektywami określonymi w art. 53 k.k. i art. 54 § 1 k.k. Ewentualne problemy związane z wykonaniem kary grzywny powinny być rozwiązywane na płaszczyźnie wykonawczej. Przebieg postępowania wykonawczego może być bardzo różny i trudno oczekiwać od sądu orzekającego, żeby był on w stanie przewidzieć, jak potoczy się to postępowanie.

Lepszym rozwiązaniem aniżeli rezygnacja z kary grzywny w przypadkach problematycznych byłoby wprowadzenie do k.k. możliwości rozłożenia grzywny na raty bądź odroczenia płatności grzywny już w wyroku. Taka możliwość stwarza szansę na szersze wykorzystanie samoistnej kary grzywny i umożliwia dopasowanie wysokości tej kary do możliwości płatniczych oskarżonego. Jeżeli sąd ma wątpliwości, czy skazany będzie w stanie zapłacić jednorazowo samoistną karę grzywny, powinien wręcz obligatoryjnie zostać zobowiązany do rozłożenia kary grzywny na raty już w wyroku. Dzięki temu już na etapie orzekania zwiększa się prawdopodobieństwo ściągalności kary grzywny. Może to także w niektórych przypadkach zwiększać motywację skazanych do zapłacenia kary grzywny, jeżeli będą oni wiedzieli, że spłata grzywny leży w ich możliwościach. W dalszej części artykułu przedstawię inną propozycję postępowania ze sprawcami, co do których istnieje wątpliwość, czy będą oni w stanie zapłacić karę grzywny.

c) Kara grzywny obok innych kar

Pewnym zasadniczym problemem związanym z modelem kary grzywny w k.k. jest dość szeroka możliwość jej orzekania obok innych kar. Taka możliwość przewidziana jest w art. 33 § 2 k.k., art. 289 § 4 k.k. oraz w art. 71 § 1 k.k. Szczególne wątpliwości budzi  art. 71 § 1 k.k., stwarzający możliwość wymierzenia kary grzywny obok kary pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono, gdy jej wymierzenie na innej podstawie nie jest możliwe. Zgodnie z tym przepisem sąd może wymierzyć karę grzywny także obok kary ograniczenia wolności, której wykonanie warunkowo zawieszono. Konstrukcja przyjęta w art. 71 § 1 k.k. ma długą tradycję w polskim porządku prawnym. Podobny przepis, ograniczony jednak tylko do kary pozbawienia wolności, przewidywał już Kodeks karny z 1969 r. w art. 75 § 1. Celem tego przepisu było przede wszystkim zapobieganie wrażeniu bezkarności, jakie mogło powstać w przypadku skazania na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.M. Leonieni, Warunkowe zawieszenie wykonania kary w polskim prawie karnym (Analiza ustawy i praktyki sądowej), Warszawa 1974, s. 87. Także dziś grzywnę orzeczoną obok zawieszonej kary pozbawienia wolności lub kary ograniczenia wolności w trybie art. 71 § 1 k.k. postrzega się jako realną „dolegliwość, która jest nie tylko ważna z punktu widzenia celów zapobiegawczych i wychowawczych, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, ale także odgrywa istotną rolę z punktu widzenia kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa”.A. Zoll, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, red. A. Zoll, Zakamycze 2004, art. 71 nr 7.

W praktyce sądy wymierzają kary grzywny obok kary pozbawienia wolności częściej aniżeli samoistne kary grzywny. W roku 2008 sądy orzekły 128 242 kary grzywny obok kar pozbawienia wolności.Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2009, s. 186. Grzywien samoistnych orzeczono w tym czasie 82 988.Tamże. Oznacza to, że sądy wykorzystują dość szeroko karę grzywny, lecz jest to grzywna orzeczona obok kary pozbawienia wolności. Z przeprowadzonych badań wynika, że około 95% grzywien orzekanych obok kary pozbawienia wolności jest orzekane w przypadku zawieszenia wykonania tej kary.J. Jakubowska-Hara, Kary grzywny, s. 80.

Problem polega jednak na tym, że kara grzywny orzekana obok kary pozbawienia wolności traci na znaczeniu jako samodzielny środek reakcji karnej. Staje się w wielu przypadkach tylko „dodatkiem” do kary pozbawienia wolności, w szczególności orzekanej z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, która jest postrzegana jako jedyna adekwatna reakcja karna w danym przypadku. Tymczasem kara grzywny powinna mieć w k.k. autonomiczny status, podobny do tego, jaki ma kara ograniczenia wolności i kara pozbawienia wolności. Kara grzywny wymierzona we właściwej wysokości może spełniać zarówno cele sprawiedliwościowe, indywidualnoprewencyjne, jak i generalnoprewencyjne, choć dużym uproszczeniem byłoby stwierdzenie, że wszystkie te cele uda się osiągnąć w konkretnym przypadku.Szerzej na ten temat Z. Sienkiewicz, Z rozważań o celach kary grzywny i dyrektywach jej wymiaru, (w:) Przestępstwo – kara – polityka kryminalna. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Tomasza Kaczmarka, red. J. Giezek, Zakamycze 2006, s. 586. Zapewnienie karze grzywny autonomicznego statusu w k.k., niezależnego od innych sankcji, zwiększa w mojej ocenie szansę, że będzie ona mogła zastąpić karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Jeżeli zatem istnieje potrzeba wpisania w system probacji elementów represyjnych, to powinny tę funkcję spełniać inne instytucje prawne aniżeli kara grzywny.

3. Podstawowe założenia reformy kary grzywny w Kodeksie karnym wykonawczym

a) Uwaga wstępna

Kwestią podstawową dla poszerzenia stosowania samoistnej kary grzywny są przepisy wykonawcze, które należy traktować jako uzupełnienie przepisów zamieszczonych w k.k. Odgrywają one decydującą rolę w powodzeniu całej reformy kary grzywny, można wręcz powiedzieć w powodzeniu każdej reformy sankcji szeroko rozumianych. To przepisy wykonawcze decydują o tym, jak kara będzie wykonywana i jaką w konsekwencji przybierze ostateczną treść. Najlepiej przemyślane regulacje k.k. mogą okazać się nieskuteczne, jeżeli zabraknie odpowiednich regulacji wykonawczych.

b) Ocena obecnie obowiązujących uregulowań dotyczących wykonywania samoistnej kary grzywny

W ramach wykonania samoistnej kary grzywny zasadniczą rolę odgrywają przepisy zapobiegające zastępczej karze pozbawienia wolności. Obecnie obowiązujące przepisy wykonawcze zamieszczone w k.k.w. zawierają szereg możliwości chroniących skazanego przed zastępczą karą pozbawienia wolności. Rozłożenie kary grzywny na raty bądź jej odroczenie (art. 49 k.k.w.), egzekucja (art. 44 § 2 k.k.w.), zamiana kary grzywny na pracę społecznie użyteczną (art. 45 § 1 k.k.w. i art. 47 § 3 k.k.w), zawieszenie wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności (art. 46 § 3 k.k.w.) oraz umorzenie kary grzywny (art. 51 k.k.w.) stanowią istotne instrumenty służące przeciwdziałaniu zastępczym karom pozbawienia wolności. Pozytywnie należy także ocenić ustawę z 5 listopada 2009 r.,Dz.U. z 2009 r. nr 206, poz. 1589. usprawniającą w znacznym stopniu przepisy dotyczące wykonywania pracy w ramach kary ograniczenia wolności,Przepisy te (art. 35 § 1 k.k. oraz art. 53 k.k.w., art. 54–58 k.k.w., art. 60 k.k.w., art. 62 k.k.w. i art. 63 k.k.w.) znajdują, zgodnie z art. 45 § 2 k.k.w., odpowiednie zastosowanie w przypadku wykonania pracy społecznie użytecznej orzeczonej w miejsce grzywny. które dotyczą także pracy społecznie użytecznej orzeczonej w miejsce kary grzywny. Poszerzeniu uległ przede wszystkim krąg podmiotów, w których skazani mogą wykonywać pracę w ramach kary ograniczenia wolności oraz pracy społecznie użytecznej. Zdjęto także z jednostek zatrudniających skazanych wiele obowiązków, w szczególności finansowych, o co od dawna postulowano w literaturze.M. Małolepszy, Kara grzywny w projektowanych zmianach kodeksu karnego, PiP 2007, z. 6, s. 75. Zmiany te są krokiem w dobrym kierunku.

Wydaje mi się, że jednak pewien podstawowy problem dotyczący wykonania samoistnej kary grzywny nadal pozostaje nierozwiązany. Problem ten polega na tym, że wykorzystanie wszystkich wymienionych instrumentów przeciwdziałających zastępczej karze pozbawienia wolności na płaszczyźnie ustawowej zależy w dużym stopniu od inicjatywy sądu, kuratora oraz skazanego. Przepisy k.k.w. wraz z aktami wykonawczymi stwarzają możliwości, ale tylko możliwości, które w konkretnym postępowaniu wcale nie muszą zostać wykorzystane. Przepisy pozostawiają sądowi i kuratorowi w mojej ocenie zbyt dużą swobodę w tym zakresie. By zilustrować problem, skoncentruję się tylko na dwóch instytucjach: rozłożeniu grzywny na raty oraz zamianie kary grzywny na pracę społecznie użyteczną.

W obu wyżej wymienionych przypadkach sąd może wydać odpowiednie orzeczenie na wniosek strony bądź z urzędu (w przypadku art. 47 § 3 k.k.w. tylko na wniosek  strony). Żadne przepisy nie obligują jednak wprost sądu do rozważenia tych alternatyw i nie nakładają na sąd obowiązku uzasadnienia ich niezastosowania.Wyjątkiem jest sytuacja, gdy skazany składa wniosek o zamianę kary grzywny na pracę społecznie użyteczną. W postanowieniu z 19 lipca 1999 r. (II Akz 284/99) Sąd Apelacyjny w Lublinie stwierdził: „Wprawdzie zamiana grzywny na pracę społecznie użyteczną jest fakultatywna, a więc sąd nie ma obowiązku dokonywania takiej zamiany nawet w razie wyrażenia na to zgody przez skazanego, jednakże w przypadku gdy skazany wnosi o wydanie takiej decyzji procesowej, obowiązkiem sądu jest dokładne ustalenie i ocena, czy istnieją okoliczności uzasadniające uwzględnienie wniosku skazanego”, „Prokuratura i Prawo” 2000, z. 3, s. 25. Naturalnie najbardziej zainteresowaną osobą jest sam skazany, który powinien przejawiać inicjatywę w zakresie składania odpowiednio umotywowanych wniosków do sądu. Wymaga to jednak od niego odpowiedniego zaangażowania oraz kompetencji społecznych. Często może mu ich jednak brakować i wtedy cały ciężar spada na sąd, który może, ale nie musi, zaproponować skazanemu alternatywne wobec zapłacenia kary grzywny sposoby zakończenia postępowania wykonawczego. Odpowiednio skonstruowany model wykonawczy samoistnej kary grzywny nie może opierać się jednak na założeniu, że wszyscy skazani dysponują odpowiednimi kompetencjami społecznymi i będą wykazywać należytą inicjatywę w postępowaniu wykonawczym. Model ten powinien brać pod uwagę fakt, że znaczna część skazanych wykazuje deficyty społeczne, które w postępowaniu wykonawczym muszą być zrównoważone odpowiednią aktywnością organów wykonujących samoistną karę grzywny.Z teoretycznego punktu widzenia w lepszej sytuacji znajdują się skazani na karę pozbawienia wolności, obok której sąd orzekł karę grzywny, jeżeli jednocześnie został orzeczony dozór kuratora. W tych przypadkach skazani mogą liczyć na pomoc kuratora w zakresie wykonania kary grzywny. W mojej ocenie obecne regulacje w niedostatecznym stopniu uwzględniają sytuację tej części skazanych. Konieczne wydaje się wprowadzenie odpowiednich regulacji korygujących ten model wykonywania samoistnej kary grzywny. Konieczny jest model bardziej „opiekuńczy”, wychodzący aktywnie naprzeciw trudnościom, jakie wiążą się z wykonaniem samoistnej kary grzywny.

c) Ku modelowi „opiekuńczemu”Według mojej oceny przykładem opiekuńczego systemu wykonywania kary grzywny jest system funkcjonujący w kraju związkowym Brandenburgii. W Niemczech kwestie związane z organizowaniem pracy społecznie użytecznej są regulowane przez prawo poszczególnych landów. Dwa obszerne akty prawne (Verordnung über die Abwendung der Vollstreckung einer Ersatzfreiheitsstrafe durch freie Arbeit vom 19. Juni 2000 oraz Tätigkeit der Vollstreckungsbehörden und Sozialen Dienste der Justiz im Zusammenhang mit Maßnahmen zur Abwendung der Vollstreckung von Ersatzfreiheitsstrafen. Allgemeine Verfügung der Ministerin der Justiz vom 9. November 2004) regulują te zagadnienia w Brandenburgii. Wynika z nich wiele obowiązków, które ciążą na podmiotach wykonujących w szczególności pracę społecznie użyteczną orzeczoną w zamian nieściągalnej kary grzywny. Wydaje się, że bez rozbudowanego systemu zapobiegania zastępczym karom pozbawienia wolności znaczna liczba kar grzywien, których sądy niemieckie orzekają około 500 000 rocznie, kończyłaby się dla skazanego umieszczeniem w zakładzie karnym. Nasuwa się przypuszczenie, że to nie jedynie zamożność niemieckiego społeczeństwa jest zasadniczym powodem szerokiego i skutecznego wykorzystywania kar grzywny, lecz także rozbudowany system służący przeciwdziałaniu zastępczym karom pozbawienia wolności.

Poniższa propozycja może naturalnie budzić sprzeciw tych osób, które uważają, że skazany jest osobą dorosłą i powinien ponosić odpowiedzialność za swoją bezczynność czy brak zainteresowania postępowaniem wykonawczym. Można naturalnie twierdzić, że skazany jest sam sobie winny, jeżeli nie wykazuje należytej aktywności i musi za to  ponieść określone przez prawo konsekwencje. W końcu mamy do czynienia z karą, której dolegliwość skazany musi wreszcie odczuć. Wydaje mi się jednak, że odrzucenie myślenia tego typu jest konieczną przesłanką skuteczności wykonywania samoistnej kary grzywny, także kary ograniczenia wolności.

W proponowanym przeze mnie opiekuńczym modelu wykonania samoistnej kary grzywny, który należy traktować jedynie jako zarys, jednym z możliwych sposobów przeciwdziałania zastępczym karom pozbawienia wolności jest poszerzenie roli zawodowych kuratorów sądowych w postępowaniu wykonawczym. Zgodnie z art. 1 ustawy o kuratorach sądowychDz.U. z 12 września 2001 r. nr 98, poz. 1071. kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu. Do tej pory ich obowiązki w zakresie wykonania samoistnej kary grzywny ograniczają się w zasadzie do organizowania i kontrolowania wykonywania pracy społecznie użytecznej. Sąd może także zlecić w postępowaniu wykonawczym samoistnej kary grzywny przeprowadzenie wywiadu środowiskowego w trybie art. 14 § 1 k.k.w.

Naturalnie powszechnie znany jest problem przeciążenia kurateli obowiązkami probacyjnymi i dokładanie kuratorom nowych zadań musi uwzględniać ich obecną sytuację. Przypomnę jednak, że jednym z celów proponowanej reformy jest ograniczenie stosowania kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, co powinno przyczynić się do uwolnienia znacznych zasobów kurateli. Trudno w tej chwili ocenić, czy zaangażowanie czasowe kuratorów w wykonywanie samoistnej kary grzywny będzie w proponowanym modelu mniejsze czy większe w porównaniu z ich obowiązkami wynikającymi z wykonywania kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania. Zależy to od ostatecznego kształtu tego modelu i praktyki.

Poszerzenie zadań kuratorów sądowych w postępowaniu wykonawczym samoistnej kary grzywny wymaga rozważenia trzech kwestii. Po pierwsze, należałoby się zastanowić, na czym miałyby polegać ewentualne zadania kuratorów w przypadku wykonywania tejże kary. Po drugie, jaki byłby zakres ich zaangażowania? Po trzecie, kto i na jakim etapie decydowałby o włączeniu kuratora do postępowania wykonawczego samoistnej kary grzywny?

Odpowiadając na pierwsze pytanie, należy założyć, że praca kuratorów powinna polegać przede wszystkim na świadczeniu skazanym wszelkiej pomocy służącej przeciwdziałaniu zarządzeniu zastępczej kary pozbawienia wolności. Ta pomoc może przybrać bardzo różne formy, jak: wskazywanie skazanym możliwości zapłacenia samoistnej kary grzywny, poradnictwo prawne w zakresie postępowania wykonawczego, pomoc w pisaniu odpowiednich wniosków do sądu, pomoc w znalezieniu pracy, pomoc w uzyskaniu świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej, nauka gospodarowania własnymi środkami pieniężnymi itp. Trudno wymienić wszystkie formy, gdyż zależą one od konkretnego przypadku. Kurator musi jednak orientować się w sytuacji skazanego i dysponować odpowiednimi umiejętnościami, by właściwie wspomagać go w postępowaniu wykonawczym. Nie chodzi przy tym o wyręczenie skazanego, lecz jedynie o pomoc skazanym zagrożonym zastępczą karą pozbawienia wolności z uwagi na ich deficyty  społeczne. Dotychczas właściwie brak jest jakichkolwiek przepisów obligujących kuratorów do pomocy skazanym na etapie wykonania samoistnej kary grzywny.

Kolejną kwestią wymagającą rozważenia jest zakres działalności kuratora i moment włączenia go do konkretnego postępowania wykonawczego. Możliwe wydają się dwa warianty. Po pierwsze, można wyobrazić sobie włączenie kuratora do konkretnej sprawy już na etapie wyrokowania na podobieństwo dozoru orzekanego przez sąd w przypadku środków probacyjnych. Zadania kuratora musiałyby być naturalnie inne aniżeli w przypadku środków probacyjnych. Powinny one koncentrować się na pomocy skazanym w poszukiwaniu alternatyw zastępczej kary pozbawienia wolności w przypadku problemów z zapłaceniem jednorazowym samoistnej kary grzywny. Ta forma udziału kuratorów w postępowaniu wykonawczym mogłaby być wykorzystywana w najbardziej problematycznych przypadkach (bezrobotni, bezdomni, osoby żyjące z pomocy społecznej, uzależnieni od alkoholu i innych środków odurzających, osoby mające problemy z pisaniem i czytaniem itp.), kiedy sąd orzekający będzie miał wątpliwości, czy skazany grzywnę zapłaci. Ta forma najszerszej formy pomocy mogłaby być ustanowiona także w postępowaniu wykonawczym, kiedy sąd stwierdzi, że skazany wymaga kompleksowej pomocy ze strony kuratora. Konieczne jest w tym zakresie wypracowanie spójnej koncepcji udziału kuratorów w postępowaniu wykonawczym samoistnej kary grzywny, jasne określenie ich zadań i obowiązków.

W drugim wariancie kurator nie byłby ustanawiany do konkretnego przypadku, lecz jego udział polegałby na wykonaniu jednorazowej czynności zleconej przez sąd w postępowaniu wykonawczym. Ta forma pomocy dotyczyłaby skazanych, co do których na etapie orzekania samoistnej kary grzywny można oczekiwać, że poradzą sobie w postępowaniu wykonawczym, lecz z różnych powodów nie wykazują należytej inicjatywy w zakresie wykonania samoistnej kary grzywny. Te czynności mogłyby polegać np. na jednorazowym skontaktowaniu się ze skazanym w przypadku konieczności zarządzenia zastępczej kary pozbawienia wolności i przedstawieniu skazanemu jego sytuacji prawnej oraz wskazaniu alternatyw wobec zastępczej kary pozbawienia wolności. Jeżeli skazany pomimo oferty pomocy pozostanie bezczynny, wówczas można powiedzieć, że wyczerpano wszelkie możliwe sposoby alternatywnego wykonania samoistnej kary grzywny i należy zarządzić wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności. Przepisy powinny jednak obligować sąd oraz kuratora do wyczerpania całej procedury.

Powyższy zarys wymaga zapewne dalszego doprecyzowania. Idea szerszego włączenia kuratorów do postępowania wykonawczego samoistnej kary grzywny wydaje mi się jednak warta rozważenia. Dopiero wówczas staje się zrozumiała sugestia uchylenia art. 58 § 2 k.k. Problem ewentualnej niewypłacalności skazanych powinien być indywidualnie rozwiązywany na etapie postępowania wykonawczego przy udziale kuratorów, z wykorzystaniem ich kompetencji resocjalizacyjnych.

IV. Podsumowanie

Na koniec, wydaje mi się, jedna myśl wymaga podkreślenia. Konieczna wydaje się zmiana myślenia na temat postępowania wykonawczego samoistnej kary grzywny. Od modelu biernego, który stwarza tylko możliwości przeciwdziałania zastępczej karze  pozbawienia wolności, należałoby przejść do modelu aktywnego, który stymuluje skazanego na etapie postępowania wykonawczego.To samo można powiedzieć o karze ograniczenia wolności. Im skazany będzie miał więcej możliwości alternatywnego zakończenia postępowania wykonawczego, im większą w tym zakresie uzyska pomoc, tym większe będzie prawdopodobieństwo uniknięcia zastępczej kary pozbawienia wolności.