Z astrzeżenie zadatku jest postanowieniem umownym. Artykuł 394 § 1 Kodeksu cywilnego zawiera regułę interpretacyjną, która znajduje zastosowanie w przypadku niejednoznacznych postanowień umowy. Ustanowienie zadatku jest zawsze wynikiem porozumienia (konsensu) stron umowy. Zadatek nie może powstać z mocy prawa (ex lege), wyłącznie przez wręczenie pieniędzy przy zawarciu umowy.

1. Kodeks cywilny Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2018 r. poz. 1025 ze zm.), dalej k.c.w pierwszym paragrafie art. 394 stanowi, że w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.

Taka treść przepisu stanowi źródło problemów z określeniem pojęcia i charakteru prawnego zadatku. I chociaż wydawało się, że został wypracowany pewien consensus co do wykładni art. 394 k.c., to ostatnio zostało przedstawione stanowisko podważające dominujący pogląd na treść tej regulacji normatywnejPor. uwagi M. Lemkowskiego o pojęciu i charakterze zadatku zawarte w komentarzu do art. 394 k.c. (w:) Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz. Art. 353–626, red. M. Gutowski, Warszawa 2019, zwłaszcza nb 3 i 4 (identycznie w pierwszym wydaniu z 2016 r.: Tom I. Komentarz. Art. 1–44911). .

Można zauważyć, że słowo „zadatek” w języku potocznym oznacza pieniądze lub rzeczy wręczane przy zawarciu umowy, na poczet przyszłego świadczenia, jednak nie wiążą się z tym faktem zbyt jednoznacznie określone skutki. I w takim znaczeniu słowem „zadatek” posługuje się również ustawodawca, gdy w analizowanym przepisie stanowi, że „zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie...”. Ustawodawca  zmierza w ten sposób do zniesienia wieloznaczności w postrzeganiu sytuacji związanej z wręczeniem pieniędzy lub rzeczy w zbieżności czasowej z zawieraniem umowy, ponieważ jest świadomy różnych możliwych jej znaczeń. W piśmiennictwie słusznie więc zwraca się uwagę na okoliczność, że nie należy utożsamiać dwóch różnych pojęć, którym nadawana jest ta sama nazwa „zadatek”: po pierwsze tego, które oznacza sumę pieniężną lub rzeczy wręczane przy zawarciu umowy, a po drugie tego, które oznacza instytucję prawną zadatku. W celu uniknięcia nieporozumień postuluje się używanie określenia „przedmiot zadatku” na oznaczenie pieniędzy lub rzeczy wręczanych tytułem zadatkuPor. P. Machnikowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2017, uwagi do art. 394, nb 1; A. Olejniczak (w:) System Prawa Prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2013, s. 1071; M. Tenenbaum, Instytucja zadatku w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2008, s. 16–17.. Nie ulega też wątpliwości, że właśnie takie przedmiotowe znaczenie ma słowo „zadatek” użyte w art. 394 k.c.Por. M. Lemkowski (w:) Kodeks cywilny, Komentarz..., uwagi do art. 394, nb 2.

Jednak treść art. 394 k.c. jest bogatsza i wyraźnie wskazuje, że słowo „zadatek” może mieć inne znaczenie. Ten odmienny sens może być następstwem ustaleń umownych, wynikać z obowiązujących zwyczajów czy też regulacji normatywnej. I wówczas nie chodzi już o przedmiot wręczany przy zawarciu umowy. Desygnat słowa „zadatek” jest w tym przypadku odmienny, zdecydowanie bogatszy, ponieważ zawiera określenie konsekwencji tego zdarzenia. I właśnie tak rozumiany zadatek będzie poddany analizie w dalszej części opracowania.

2. W orzecznictwie i piśmiennictwie prawniczym utrwalił się pogląd, że zadatek ma charakter umowny, a brak odmiennych postanowień umowy lub zwyczaju jest równoznaczny z zastosowaniem w całości regulacji normatywnej zawartej w art. 394 k.c. Z kolei co do charakteru prawnego postanowienia kreującego zadatek wyraźnie dominuje stanowisko, że powstanie zadatku następuje w drodze odpowiedniego postanowienia umownego, przy czym stanowi ono składnik umowy zasadniczej i klauzula ta jest powszechnie kwalifikowana jako dodatkowe zastrzeżenie umownePor. np. wyrok SN z 23.02.2001 r. (II CKN 314/99), Legalis nr 54842; wyrok SN z 11.01.2006 r. (III CK 357/05), Legalis nr 97794; wyrok SN z 19.02.2014 r. (V CSK 187/13), Legalis nr 993317. Por. także W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1974, s. 138; J. Gwiazdomorski, Glosa do uchwały SN z 10.10.1961 r., 3 CO 28/61, OSPiKA 1963, poz. 107; P. Machnikowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, 2017, uwagi do art. 394, nb 1 i 8; W. Popiołek (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2018, uwagi do art. 394, nb 1–3; A. Ohanowicz (w:) Zarys prawa zobowiązań, red. A. Ohanowicz, J. Górski, Warszawa 1970, s. 105; A. Olejniczak (w:) System..., 2013, s. 1074.; Z. Radwański (w:) System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. Z. Radwański, Ossolineum 1981, s. 458.; J. Skąpski, Glosa do orzeczenia SN z 30.05.1957 r., I CR 571/57, OSPiKA 1958, poz. 226; M. Tenenbaum, Instytucja zadatku..., s. 108..

Określenie „dodatkowe zastrzeżenie umowne” nie ma normatywnego oparcia, niemniej judykatura i doktryna powszechnie używa tej nazwy dla postanowień, które nie są konstytutywnymi elementami oznaczonego typu umowy, chociaż są dosyć często wprowadzane do kontraktu, gdyż służą ochronie interesu stron umowy. Poza uzupełnianiem złożonych przez strony oświadczeń woli takie unormowania pomagają  w ustaleniu ich sensu, jako reguły interpretacyjne, a niekiedy pomagają w określeniu struktury prawnej czynności (prostej, ograniczonej do jednej umowy, czy złożonej z kilku odrębnych, ale powiązanych umów), a jednocześnie regulacja normatywna zobowiązań staje się bardziej elastyczna, ponieważ zmierzają one do nadania stosunkowi treści optymalnej dla wierzyciela, czy to w zakresie trwałości stosunku, odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, czy w przedmiocie dochodzenia roszczeńPor. np. M. Krajewski, Umowa przedwstępna, Warszawa 2000, s. 168; P. Machnikowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, 2017, uwagi do art. 394, nb 8; A. Olejniczak (w:) System..., 2013, s. 1068; W. Popiołek (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, 2018, uwagi do art. 394, nb 3; Z. Radwański (w:) System..., 1981, t. III, cz. 1, s. 458; Z. Radwański, R. Trzaskowski (w:) System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, A. Olejniczak, Warszawa 2019, s. 333–334. . W przypadku zadatku jego rola jest szczególnie cenna odnośnie do świadczeń pieniężnych, gdy wierzyciel nie ma możliwości zabezpieczenia swoich interesów za pomocą kary umownej, a ochrona za pomocą odsetek za opóźnienie nie dosyć, że ustawowo silnie limitowana, to okazuje się nieskuteczna w razie konieczności odstąpienia od umowy.

Zadatek, o skutkach określonych w art. 394 k.c., bądź odmiennych, a wynikających ze złożonych oświadczeń woli lub zwyczaju, uznawany jest więc za składnik umowy obligacyjnej. Taką kwalifikację wzmacnia jego regulacja normatywna, pomieszczona w ogólnych przepisach o zobowiązaniach umownych.

Konsekwencją uznania zadatku za element umowy obligacyjnej jest uzależnienie jego skuteczności od ważności tej umowy. Nieważność kontraktu oznacza także nieważność zastrzeżenia zadatku, zresztą w pełnej zgodzie z celem tego umownego postanowienia. Natomiast brak skuteczności zadatku wywołany inną przyczyną niż nieważność umowy (np. niespełnieniem przesłanki wręczenia pieniędzy w określonym terminie) stwarza podstawę do oceny skuteczności umowy w świetle art. 58 § 3 k.c., a to oznacza, że nieskuteczne zastrzeżenie zadatku może w pewnych okolicznościach prowadzić do nieważności umowy.

3. W ramach stanowiska, że źródłem zadatku są oświadczenia woli stron umowy, a art. 394 k.c. określa tylko niektóre jego konsekwencje i pełni rolę dyrektywy interpretacyjnej, sformułowany został pogląd, że zastrzeżenie zadatku dochodzi do skutku drogą odrębnej umowyPor. orzeczenie SN z 30.11.1937 r. (C II 1773/37), OSN z 1938 r., poz. 412 i orzeczenie SN z 20.08.1948 r. (C I 419/48), „Przegląd Notarialny” 1949/3–4, s. 318, oraz A. Pyrzyńska, Glosa do wyroku SN z 7.10.1999 r., I CKN 262/98, „Państwo i Prawo” 2001/10, s. 106.. Umowa o zadatek miałaby charakter „umowy pobocznej” wobec umowy głównej i łatwiej byłoby uzasadnić wynikający z art. 394 § 1 k.c. realny charakter czynności ograniczony wyłącznie do zastrzeżenia zadatku. Teza ta słusznie nie spotkała się z akceptacją ani w orzecznictwie, ani w literaturze przedmiotuPor. zwłaszcza M. Tenenbaum, Instytucja zadatku..., s. 131–138; A. Olejniczak (w:) System..., s. 1075– 1076., nie ma więc tu potrzeby ponownego przedstawienia argumentacji podważającej jej trafność.

Jednak odrzucenie stanowiska o odrębności kontraktowej zastrzeżenia zadatku nie oznacza, że w piśmiennictwie nie pojawiają się inne poglądy na naturę zadatku, a chodzi mi o te, które z obowiązującej regulacji wywodzą pozaumowny charakter zadatku, kwestionując tezę, aby na podstawie art. 394 k.c. źródłem mocy wiążącej zastrzeżenia zadatku były oświadczenia woli stron umowy oraz aby wskazane unormowanie określało niektóre ich konsekwencje i pełniło rolę dyrektywy interpretacyjnej.

Taki odmienny od powszechnie akceptowanego stanowiska pogląd sformułował Marcin Lemkowski. Jego zdaniem w przepisie art. 394 k.c. nie została pomieszczona regulacja prawna dodatkowego zastrzeżenia umownego, lecz konsekwencje czynności wynikające z ustawy (art. 56 k.c.). Autor uważa więc, że „źródłem uprawnień i roszczeń określonych w art. 394 k.c. nie jest zatem umowa, ale ustawa. Powstają one w następstwie zdarzenia faktycznego, jakim jest danie zadatku, czyli jego wręczenie przez jedną ze stron oraz przyjęcie przez drugą. Ilekroć zatem przy zawarciu umowy jedna ze stron wręcza drugiej jakiś przedmiot, a z postanowień umowy albo zwyczajów nie wynikają inne skutki prawne niż te określone przez art. 394 k.c., w szczególności takie, że strona nie będzie uprawniona do odstąpienia od umowy bez wyznaczania dodatkowego terminu lub do zatrzymania zadatku albo żądania jego dwukrotności, wówczas będą one określane przez art. 394 k.c.”M. Lemkowski (w:) Kodeks cywilny, Komentarz...,, komentarz do art. 394, nb 4.. W konsekwencji autor ten podkreśla, że oświadczenia woli stron nie są potrzebne do zastrzeżenia zadatku, ale konieczne, aby wyłączyć skutki oznaczone ustawą: „z art. 394 k.c. nie wynika, aby przy wręczaniu zadatku istniała potrzeba składania dodatkowych oświadczeń woli, określających skutki prawne jego wręczenia. Strony oczywiście mogą w umowie powielić (albo zmodyfikować) konsekwencje wręczenia zadatku, ale będzie to albo w pierwszym przypadku zbędne (poza znaczeniem informacyjnym dla stron), albo – w drugim – potrzebne dla wyłączenia skutków już wynikających z mocy ustawy. Jeśli zatem przy zawarciu umowy w formie aktu notarialnego jedna ze stron wpłaci drugiej pewną kwotę pieniężną, stanowiącą zwykle ułamek świadczenia, która to suma zostanie przyjęta, będzie to wręczenie zadatku ze skutkami określonymi w art. 394 k.c. także wtedy, gdy akt notarialny żadnych postanowień w przedmiocie zadatku nie zawierał”M. Lemkowski (w:) Kodeks cywilny, Komentarz..., komentarz do art. 394, nb 3. . Dalej M. Lemkowski wskazuje, że „jeśli strony milczą przy zawieraniu umowy odnośnie do tego, jakie skutki prawne ma wywołać wręczenie w tym momencie określonego przedmiotu, wówczas skutki te określi art. 394 k.c. Z tego względu celowym mogłoby być posługiwanie się terminem zadatku ustawowego (czysta konstrukcja z art. 394 k.c.) oraz zadatku umownego, który powstaje wskutek złożenia przez strony zgodnych oświadczeń woli, określających przesłanki, przedmiot albo skutki dania zadatku, inaczej niż czyni to art. 394 k.c.”M. Lemkowski (w:) Kodeks cywilny, Komentarz..., komentarz do art. 394, nb 4. .

Interpretacja przepisu zasadniczo odmienna od powszechnie aprobowanej w judykaturze i literaturze prawniczej zawsze budzi zainteresowanie, ponieważ od jej autora wymaga pewnej odwagi i jednocześnie bardzo mocnej argumentacji. Zazwyczaj określona wykładnia kształtuje się i utrwala nie bez powodu, lecz dlatego, że zostaje uznana za optymalną, zważywszy na brzmienie tekstu prawnego i przypisywane mu funkcje. Otóż moim zdaniem nie ma dostatecznego uzasadnienia teza o istnieniu w polskim systemie prawnym zadatku ustawowego, czy inaczej pozaumownego, nieobjętego konsensem,  a więc takiego, którego nie da się wywieść ze złożonych przez strony zgodnych oświadczeń woli. Jednocześnie nie dostrzegam też potrzeby, aby nadać inny sens konstrukcji tego instrumentu prawnego. Wprost przeciwnie, uważam że pojawia się wówczas pewne zagrożenie dla interesów stron umowy.

4. W pierwszej kolejności należy wyraźnie podkreślić, że zawarte w art. 394 k.c. wyrażenie „zadatek dany przy zawarciu umowy” w żaden sposób nie pozbawia możliwości uznania interesującego nas zachowania stron umowy (dania przedmiotu zadatku i jego przyjęcia) za element składanych oświadczeń woli. Z treści art. 60 k.c., zwierającej ustawową definicję oświadczenia woli, wyraźnie wynika, że „wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny”. Oczywiście pojęcie oświadczenia woli nastręcza problemy Por. Z. Radwański, K. Mularski (w:) System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, A. Olejniczak, Warszawa 2019, s. 22.i co do niektórych zachowań pojawiają się wątpliwości, czy przybierają one postać czynności prawnej. Przykładem może być dokonanie zapłaty, zawłaszczenie rzeczy ruchomej czy złożenie oświadczenia, o którym stanowi art. 492¹ k.c. Jednak należy odróżnić te właśnie przypadki od sytuacji, gdy system prawny nakazuje uznać określone zachowanie za złożenie oświadczenia woli, np. za przyjęcie oferty – art. 68² k.c. Takie utożsamienie między konstrukcją zadatku ustawowego z art. 394 k.c. („brak oświadczeń woli”) a tzw. „milczącym oświadczeniem woli” można odczytać z wypowiedzi M. Lemkowskiego (w:) Kodeks cywilny. Komentarz..., komentarz do art. 394, nb 4. Nie było z pewnością intencją tego autora, aby zastosować konstrukcję „braku oświadczenia woli” do przyjęcia oferty.

Upowszechniło się stanowisko, które ujmuje czynność prawną i jej podstawowy trzon, oświadczenie woli, jako regulację stosunków cywilnoprawnych dokonywaną przez podmioty tych stosunków, w sposób i przy spełnieniu przesłanek prawem przewidzianychPor. Z. Radwański, K. Mularski (w:) System..., t. 2, 2019, s. 29.. Za oświadczenie woli powinno być uznawane zachowanie podmiotu, któremu przysługuje określony sens komunikatywny co do spowodowania powstania, zmiany albo ustania stosunku cywilnoprawnego. W interesujacym nas przypadku chodzić będzie o wprowadzenie do czynności prawnej dodatkowego elementu w postaci wywołania skutków o charakterze dyscyplinującym dłużnika i zabezpieczającym wierzyciela. Dla kwalifikowania jako oświadczeń woli zachowanie stron umowy ani nie musi mieć charakteru językowego, ani kontrahenci nie muszą uświadamiać sobie wszelkich skutków swojego zachowaniaZ. Radwański, K. Mularski (w:) System..., t. 2, 2019, s. 35.. Jednak konieczne jest, aby chociaż w podstawowym zakresie działanie to określało skutek prawny, jaki miałoby wywoływać.

Sam fakt takiego zachowania podmiotów wymaga więc oceny za pomocą reguł interpretacyjnych w celu poznania jego znaczenia. Za pomocą reguł interpretacyjnych (reguł sensu) ustalamy znaczenie dostrzeżonego zachowania, aby ustalić, czy doszło do złożenia oświadczenia woli. Tak się stanie, o ile badanie tego zachowania stron (wręczenia i przyjęcia przedmiotu zadatku) przesądzi, że w ten właśnie sposób strony zmierzały do ustalenia swoich praw i obowiązków w ramach stosunku zobowiązaniowego. Jest to szczególnie ważne ze względu na konieczność udzielenia ochrony odbiorcy oświadczenia, gdyby  okazało się, że intencją składającego oświadczenie nie było wywołanie skutków prawnych albo gdyby jego intencje nie odpowiadały ustalonej treściZ. Radwański, K. Mularski (w:) System..., t. 2, 2019, s. 72..

Jednocześnie należy zauważyć, co potwierdza praktyka kontraktowa, że zadatek wcale nie jest „na tyle oryginalną instytucją prawną, że jego podobieństwo do innych instrumentów prawnych nie występuje”M. Lemkowski (w:) Kodeks cywilny, Komentarz..., komentarz do art. 394, nb 47.. Wprost przeciwnie. Daje się dosyć łatwo zauważyć kilka konstrukcji prawnych związanych podobieństwem wręczania pieniędzy, często przy zawieraniu umowy, a zróżnicowanych dopiero pod względem konsekwencji prawnych (np. zaliczka, kaucja, odstępne). Danie pieniędzy przy zawieraniu umowy wcale nie musi oznaczać, że zamiarem stron jest zastrzeżenie zadatku i właśnie ta okoliczność – w przypadku braku jednoznaczności w zachowaniu kontrahentów – powoduje podstawowe trudności interpretacyjnePor. szerzej, M. Tenenbaum, Instytucja zadatku..., s. 344..

Należy więc wyraźnie odróżnić zabieg interpretacji oświadczenia woli zmierzający do ustalenia sensu (znaczenia) zachowania podmiotu od postępowania skierowanego na określenie jego następstw. Ta pierwsza operacja myślowa ma na celu ustalenie, czy należy przypisać skutek prawny zachowaniu kontrahenta, a więc zmierza do uznania, że podmiot ten dokonał wiążącego ustanowienia normy mającej doniosłość w obszarze prawa cywilnegoPor. Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1992, s. 31; Z. Radwański, K. Mularski, System..., t. 2, 2019, s. 32–35.. W przypadku umów interpretacja zachowań kontrahentów ma najpierw doprowadzić do ustalenia istnienia i treści regulacji prawnej pochodzącej od stron kontraktu. Z kolei ten drugi zabieg jest możliwy tylko, gdy znany jest sens zachowania strony. Dopiero gdy zostanie ustalone znaczenie oświadczenia woli, możliwy będzie drugi zabieg – przystąpienie do kwalifikacji złożonych oświadczeń woli, a więc w procesie subsumpcji określenie konsekwencji prawnych, jakie system prawny wiąże z tak zinterpretowanymi oświadczeniami woli; także tych skutków, jakie wyznaczają normy prawne, zasady współżycia społecznego oraz zwyczajePor. Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli..., s. 31.. Dla tego drugiego procedowania podstawowe znaczenie ma art. 56 k.c., a ponadto w przypadku zobowiązań – art. 354 k.c. Por. Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli..., s. 42–43 oraz K. Mularski (w:) System..., t. 2, 2019, s. 32–35.Natomiast w przedmiocie ustalania znaczenia oświadczenia woli ustawodawca formułuje ogólne i konkretne reguły interpretacyjne. Ogólne reguły interpretacyjne mają zastosowanie do wszystkich oświadczeń woli albo ich określonego rodzaju (np. złożonych w procesie zawierania umów, por. art. 65 § 2 k.c.).

Natomiast konkretne reguły interpretacyjne zawierają wskazania co do sposobów interpretacji odnoszących się do poszczególnych oświadczeń woli i oznaczonych zachowań zaistniałych w ramach określonej instytucji. Znajdują one zastosowanie, gdy ogólne reguły interpretacyjne nie doprowadzą do ustalenia jednoznacznego sensu oświadczenia woli i mają zazwyczaj charakter względnie wiążącyS. Grzybowski, System prawa cywilnego, t. I, Część ogólna, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985, s. 112.. Chodzi o to, aby zapobiec sytuacji, gdy znaczenie, które  możemy przypisać określonemu zachowaniu na podstawie ogólnych reguł, jest na tyle niejasne, że albo należałoby mu w ogóle odmówić prawnej relewancji jako oświadczenia woli, albo powstaje rozbieżność co do ustalenia jego treściPor. Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli..., s. 40..

Zazwyczaj reguły, które nakazują z pewnym zachowaniem wiązać określone znaczenie, mają charakter pozaprawny, są więc przedmiotem badań językoznawców czy etnografów (np. podanie ręki przy spotkaniu). Jednak niekiedy ustawodawca uznaje konieczność przesądzenia o sensie oznaczonego zachowania, wskazując jego znaczenie w określonym kontekście sytuacyjnym. Taka regulacja normatywna, w postaci sformułowania konkretnej reguły interpretacyjnej, jest podyktowana brakiem, ogólnikowością lub chwiejnością „społecznie ukształtowanych reguł znaczeniowych”Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli..., s. 41..

Należy wyraźnie podkreślić, że te konkretne reguły interpretacyjne nie zastępują niejasnych oświadczeń woli, lecz dokonując interpretacji zachowań stron, wskazują taki ich sens, który ustawodawca uznaje za optymalny w danym kontekście sytuacyjnymS. Grzybowski, System prawa cywilnego, t. I, 1985, s. 112. Autor zmienił swój pogląd, zawarty w wydaniu Systemu z 1974 r. (s. 536), gdy określał takie unormowania jako „sztywne mechaniczne rozwiązania abstrahujące od nie ustalonej woli składającego oświadczenie”.. Chodzi więc o reguły sensu i w przypadku zawierania umowy – o ustalenie znaczenia regulacji kontraktowej. Nie chodzi więc o uzupełnienie określonych przez strony skutków prawnych o nowe konsekwencje, lecz o ustalenie znaczenia zachowania kontrahentów. Reguła interpretacyjna, zgodnie ze swoją nazwą, służy wyłącznie wyjaśnieniu znaczenia określonego aktu komunikacji, znaku, językowego lub innego.

Powszechnie zalicza się do tych konkretnych reguł interpretacyjnych także unormowanie zawarte w art. 394 k.c., przy czym jest to unormowanie względnie wiążące. Zamiarem ustawodawcy nie jest więc dopełnienie zawarcia umowy o dodatkowe konsekwencje (w postaci zadatku), które w ogóle nie były objęte konsensem stron. Nadzwyczaj szczegółowo tę kwalifikację analizuje M. Tenenbaum w monografii poświęconej instytucji zadatkuM. Tenenbaum, Instytucja zadatku..., s. 68–138..

W tym miejscu należy wskazać, że ustawodawca wyraźnie, nawet werbalnie, nawiązuje do nadania określonego znaczenia (sensu) zachowaniu strony w postaci „dania zadatku” w określonym kontekście sytuacyjnym, to jest wręczeniu przedmiotu zadatku „przy zawarciu umowy” oraz „braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju”. Praktyka kontraktowa i doświadczenie życiowe nie pozwalają zaakceptować tezy, że do wręczenia pieniędzy dochodzi bez jakiegokolwiek zamiaru wywołania skutku prawnego wyrażonego przez dającego i przyjmującego. W procesie interpretacji umowy zastosowane reguły sensu mają doprowadzić do ustalenia treści osiągniętego przez strony konsensu, także wyrażonego za pomocą tych znaków, jakimi strony komunikowały się, „dając zadatek”. Jedna strona wręczając, a druga przyjmując przedmiot zadatku bądź artykułują w ten sposób zasadniczy skutek, jaki z reguły ten instrument prawny wywołuje, bądź określają odmienne konsekwencje swojego zachowania. Niestety nie zawsze wynik uzgodnień stron jest artykułowany na tyle wyraźnie, że zastosowanie ogólnych reguł  interpretacyjnych jest wystarczające dla ustalenia treści porozumienia i stąd konieczność sięgania po konkretną regułę interpretacyjną zawartą w art. 394 k.c., aby ustalić sens znaków werbalnych i pozawerbalnych dotyczących dania zadatku.

Jeżeli więc wręczenie pieniędzy objęte jest postanowieniami umownymi jednoznacznie określającymi zastrzeżenie zadatku o skutkach tożsamych ze wskazanymi w art. 394 k.c., to zawarta w tym przepisie konkretna reguła interpretacyjna nie znajduje zastosowania, gdyż nie ma takiej potrzeby. Podobnie jeżeli treść tego aktu komunikacji między stronami jest odmienna od regulacji zawartej w art. 394 k.c., gdyż tak zdecydował ustawodawca, nadając regule charakter dyspozytywny. Jeżeli jednak badanie zachowania stron na podstawie ogólnych reguł interpretacyjnych nie pozwala jednoznacznie ustalić sensu wręczenia pieniędzy, to zawarta w art. 394 k.c. konkretna reguła interpretacyjna nakazuje nadać temu działaniu znaczenie ustalone tym przepisem. Służy więc pomocą w ustaleniu takiego właśnie zamiaru kontrahentów i stanowi dopiero podstawę do zastosowania wszelkich regulacji normatywnych, które dotyczą klauzuli umownego zastrzeżenia zadatku.

Wydaje się, że do sformułowania tezy odmawiającej uznania regulacji prawnej zawartej w art. 394 k.c. za regułę interpretacyjną przyczyniła się okoliczność, że całość tego unormowania jest bogatsza i obok wskazanej reguły interpretacyjnej przepis ten, także normą dyspozytywną, wyznacza ponadto konsekwencje prawne złożonych oświadczeń woli, uzupełniając treść stosunku prawnego w zakresie nieobjętym regulacją umowną. Dotyczy to jednak wyłącznie sytuacji, gdy najpierw reguły sensu pozwoliły ustalić, że strony umowy, wręczając i przyjmując pieniądze, zawarły w złożonych oświadczeniach woli zamiar wywołania skutku prawnego w postaci ustanowienia zadatku. Jeżeli ten pierwszy zabieg interpretacyjny nie powiedzie się, to nawet w razie wręczenia pieniędzy przy zawarciu umowy nie znajdą zastosowania zawarte w tym przepisie unormowania, czy to uprawniające wierzyciela do zachowania zadatku albo żądania sumy dwukrotnie wyższej, czy nakazujące zaliczyć zadatek na poczet świadczenia albo zwrócić zadatek.

5. Nie ulega wątpliwości, że nieraz trudno dokonać właściwej oceny, czy ustawodawca formułuje regułę interpretacyjną dla ustalenia sensu oświadczenia woli, określa dalsze konsekwencje złożonego oświadczenia, czy wskazuje skutki prawne czynu dozwolonego. Czy jednak w analizowanym tu przypadku istnieją silne argumenty, aby podjąć bardzo wątpliwą próbę uzasadnienia tezy kwestionującej powszechnie akceptowany charakter art. 394 k.c.? Sądzę, że pozaumowna kwalifikacja zadatku przysporzyłaby więcej kłopotów niż korzyści. Nie zawsze bowiem z prostotą rozwiązania (sam fakt wręczenia pieniędzy przy zawarciu umowy jako równoznaczny z powstaniem zadatku) wiążą się wyłącznie korzyści. Wydaje się, że proponowana interpretacja art. 394 k.c. stwarza istotne zagrożenie dla interesów stron umowy i szerzej – bezpieczeństwa obrotu.

Zasadnicze zagrożenie wiąże się z niemożliwością sięgnięcia do regulacji prawnej odnoszącej się do czynności prawnych, skoro powstanie zadatku nie jest objęte zgodnymi oświadczeniami woli stron (ich konsensem), lecz jest wynikiem obowiązującej regulacji normatywnej. Zwrócił już na to uwagę Andrzej Szlęzak, wskazując brak możliwości stosowania wówczas przepisów dotyczących wad oświadczeń woli. Autor ten zauważył,  że w przypadku niewadliwego zawarcia umowy, w razie wręczenia pieniędzy wskutek zwykłego błędu albo podstępu, kontrahent ten nie powinien być pozbawiony ochrony na podstawie przepisów o wadach oświadczeń woliA. Szlęzak, O „zadatku danym przy zawarciu umowy” inaczej – na marginesie wyroku Sądu Najwyższego z 14 stycznia 2010 roku oraz wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 30 maja 2017 roku (w:) Societates et obligationes – tradycja, współczesność, przyszłość. Księga jubileuszowa Profesora Jacka Napierały, red. A. Olejniczak, T. Sójka, Poznań 2018, s. 622.. Tymczasem tak się stanie, przy zastosowaniu art. 394 § 1 k.c. jako źródła zadatku powstałego ex lege. Ta interpretacja nie daje bowiem podstaw stronie umowy do uchylenia się od skutków prawnych wręczenia przedmiotu zadatku, jeżeli tylko to zdarzenie – w odróżnieniu od oświadczeń składanych dla zawarcia umowy – było następstwem błędu lub podstępu.

Proponowana konstrukcja zadatku ustawowego budzi też wątpliwości związane z przedmiotami, których wręczenie będzie oznaczać powstanie tego zabezpieczenia. To prawda, że przedmiotem zadatku są z reguły pieniądze i niezwykle rzadko kontrahenci sięgają po inne rzeczy. Jednak sprzeciw budzi teza, że „wbrew utartym poglądom należy przyjąć, że cała regulacja art. 394 § 1 k.c., w tym zwłaszcza proponowane tu ujęcie rezygnujące z potrzeby poszukiwania u stron odrębnego konsensu co do skutków zadatku, dotyczy wyłącznie zadatku pieniężnego”M. Lemkowski (w:) Kodeks cywilny, Komentarz..., komentarz do art. 394, nb 8. . Dopuszczalność wręczania tytułem zadatku innych rzeczy, poza nieruchomościami, zwłaszcza rzeczy zamiennych, nie jest kwestionowanaPor. zwłaszcza M. Tenenbaum, Instytucja zadatku..., s. 175.. I chociaż de lege ferenda opowiadam się za ograniczeniem przez ustawodawcę zastosowania reguły interpretacyjnej wyłącznie do zadatków pieniężnychA. Olejniczak, O pożądanych zmianach w regulacji normatywnej zadatku (w:) Societates et obligationes – tradycja, współczesność, przyszłość. Księga jubileuszowa Profesora Jacka Napierały, red. A. Olejniczak, T. Sójka, Poznań 2018, s. 436., to zawężającą interpretację obecnie obowiązującego art. 394 k.c. oceniam jako zabieg zastosowany wyłącznie dla uniknięcia kłopotów związanych z konstrukcją zadatku ustawowego. Skoro więc „przy zawarciu umowy” wręczane bywają różne rzeczy, tym bardziej konieczne jest zbadanie sensu tego zachowania kontrahentów, zanim podejmiemy ustalenia co do jego skutków prawnych.

Konstrukcja zadatku ustawowego stwarza też problem, gdy chodzi o wysokość zadatku. Kwestia ta nie jest bliżej wyjaśniona przy charakterystyce zadatku ustawowego i została ograniczona do stwierdzenia, że „zadatek to pewien ułamek tego, czego w wykonaniu umowy można się spodziewać”, przy czym zadatkiem nie jest „całość świadczenia (względnie jego pełna równowartość w pieniądzu)”M. Lemkowski (w:) Kodeks cywilny, Komentarz..., komentarz do art. 394, nb 7.. O ile reguła interpretacyjna zawarta w art. 394 § 1 k.c. nie pozwala przyjąć, że zastrzeżono bardzo wysoki zadatek wyłącznie na podstawie wręczenia dużej sumy pieniędzy przy zawieraniu umowyPor. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 18.09.2014 r. (I ACa 305/14), Legalis nr 1092958; wyrok Sądu Apelacyjnego z 4.03.2016 r. (VI ACa 51/15), Lex nr 2079177; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 19.04.2013 r. (I ACa 161/13), OSA 2014/2, poz. 7. , o tyle nie można wykluczyć, że ocena całokształtu okoliczności związanych z zawarciem określonej umowy będzie stanowić podstawę do uznania, że jednak zastrzeżono  zadatek o stosunkowo znacznej wartościInstytucja zadatkuInstytucja zadatku. Tymczasem w ramach konstrukcji zadatku ustawowego nie ma podstaw do prowadzenia takich badań, gdyż proces interpretacji oświadczenia woli został zarezerwowany wyłącznie dla zadatku umownego. Każda więc wręczona suma pieniędzy, odpowiadająca części należnego świadczenia, bez względu na jej wysokość, powinna być ex lege kwalifikowana jako „danie zadatku”.

Proponowana konstrukcja zadatku ustawowego budzi też wątpliwości dotyczące formy czynności prawnej. Skuteczność powstania zadatku ex lege w przypadku wręczenia pieniędzy „przy zawarciu umowy” oznacza, że jeżeli w obowiązującym systemie prawnym przewidziane zostały wymogi zachowania formy szczególnej dla zawarcia określonej umowy, to nie dotyczą one powstania zadatku z mocy ustawyM. Lemkowski (w:) Kodeks cywilny, Komentarz..., . Przedmiotem obowiązków formalnych jest bowiem oświadczenie woli. Ono zawsze musi zostać w pewien sposób złożone (wyrażone) i mieć postać uzewnętrznieniaSzerzej o formie oświadczeń woli por. M. Grochowski, Skutki braku zachowania formy szczególnej oświadczenia woli, Warszawa 2017, zwłaszcza s. 3 i 12–13; Z. Radwański, Z. Kuniewicz, System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, A. Olejniczak, Warszawa 2019, s. 173–174.. Ta forma komunikowania zamiaru wywołania skutku prawnego może być co do zasady dowolna. Jednak nakaz zachowania formy szczególnej, obojętnie czy ma swoje źródło w woli ustawodawcy, czy stron umowy, zawsze podyktowany jest istotnymi względami dla narzucającego ten obowiązek.

Formułowane są różne stanowiska co do zakresu, w jakim postanowienia składające się na oświadczenie woli objęte są obowiązkiem formalnym zastrzeżonym pod rygorem nieważnościObszernie na ten temat E. Drozd, Z. Kuniewicz, System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, A. Olejniczak, Warszawa 2019, s. 179. oraz M. Gutowski, Nieważność czynności prawnej, Warszawa 2017, s. 197.. Uważam, że jeżeli dla zawarcia danej umowy wymagana jest forma szczególna, wówczas wymóg ten dotyczy także dodatkowych zastrzeżeń umownych, a więc i zadatku. Sądzę, że funkcje przypisywane rygoryzmowi formalnemu przemawiają za tezą, aby obowiązkiem zachowania formy zastrzeżonej ad solemnitatem objąć obszar treści, który tworzą postanowienia istotne, przedmiotowo (essentialia negotii) i podmiotowo (accidentalia negotii). Ma rację M. Gutowski, gdy wskazuje, że takie rozumienie formy ad solemnitatem:

• wydaje się właściwe, pomimo że cechuje się dość dużym rygoryzmem. Jest ono koherentne z unormowaniem prawa procesowego, tj. z przepisem art. 247 Kodeksu postępowania cywilnegoUstawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm.)., który uznaje za niedopuszczalny dowód ze świadków lub z przesłuchania stron ponad osnowę dokumentu,
• sprzyja pewności obrotu, wskazując że zakres praw i obowiązków zawarty w formalnym dokumencie jest nie tylko autentyczny, lecz także wyczerpujący, oraz
• skłaniać ono będzie kontrahentów do ujmowania wszystkich postanowień w akcie notarialnymM. Gutowski, Nieważność..., s. 200–201..

Tymczasem konstrukcja zadatku ustawowego nie pozwala tych wartościowych stanów rzeczy osiągnąć. Wprost przeciwnie, może doprowadzić do sytuacji, gdy bardzo istotne składniki treści stosunku obligacyjnego, które powinny stanowić element konsensu, pozostaną poza notarialną konstrukcją czynności prawnej. Może to prowadzić do naruszenia równowagi kontraktowej, a nawet zasadniczo modyfikować sens zawartej umowy

6. W podsumowaniu należy podtrzymać tezę, że źródłem każdego zadatku jest jego zastrzeżenie umową stron, i powtórzyć, że propozycja reinterpretacji treści art. 394 § 1 k.c. w stronę postrzegania tego przepisu jako podstawy konstrukcji zadatku ustawowego, powstającego poza konsensem stron umowy:

• nie wskazuje okoliczności, która miałaby przesądzać o błędności kwalifikowania określonego w art. 394 § 1 k.c. zachowania strony umowy jako dostatecznego wyrazu woli wywołania skutku prawnego, a więc kwalifikacji zgodnej z regulacją zawartą w art. 60 k.c.,
• nie wskazuje okoliczności, która podważałaby poprawność uznania normy wysłowionej w art. 394 § 1 k.c. za konkretną regułę interpretacyjną, pozwalającą ustalić sens zachowania stron zawierających umowę, jeżeli jego znaczenie budzi wątpliwości i zachodzi potrzeba nadania mu jednoznaczności,
• stwarza zagrożenie dla ochrony interesów stron umowy, związane z brakiem zastosowania przepisów o czynnościach prawnych do zdarzenia kreującego zadatek ex lege.