I. zagadnienia wstępne

W większości spraw karnych istnieje klarowny podział ról procesowych i zarówno dotyczy to stron, jak i innych uczestników. Oskarżony składa wyjaśnienia, świadkowie zeznania, nie występują wątpliwości co do dopuszczalności wykorzystywania tych źródeł dowodowych. Problemy i zagadnienia sporne pojawiają się w procesach wieloosobowych, nierzadko w obszernych i skomplikowanych sprawach, w których dochodzi do zmiany ról procesowych, wyłączania spraw o poszczególne czyny czy przeciwko określonym osobom do odrębnego postępowania. Wzajemne relacje, jakie się wówczas tworzą, powodują nie tylko ułatwienia w prowadzeniu postępowań, albowiem do podziału spraw może dochodzić ze względów pragmatycznych (np. choroba jednego z oskarżonych, niemożność jego ujęcia, ekonomika procesowa – np. skierowanie wniosków do sądu w trybie art. 335 § 1 lub 2 k.p.k. wobec niektórych oskarżonych), ale i mogą skutkować powstawaniem utrudnień. Zalicza się do nich zwłaszcza wątpliwości odnośnie do możliwości wykorzystywania określonych środków dowodowych w odrębnych sprawach przez pryzmat realizacji podstawowych zasad procesu karnego, jak zasada prawdy materialnej, prawa do obrony, obiektywizmu czy rzetelnego procesu.

Jedną z naczelnych zasad polskiego procesu karnego jest zasada bezpośredniości, która zakłada przeprowadzanie dowodów na rozprawie bezpośrednio przed sądem i opieranie się przede wszystkim na dowodach pierwotnychZob. szerzej: D. Świecki, Bezpośredniość czy pośredniość w polskim procesie karnym, Warszawa 2013, s. 20 i n. oraz literatura tam wskazana.. Powyższe oznacza, że oskarżony, jak i świadkowie, powinni być przede wszystkim przesłuchiwani przed tym organem, a ma to na celu nie tylko uzyskanie informacji o faktach, ale pozwala również oceniać wiarygodność źródeł dowodowych z uwzględnieniem sposobu zachowania, szybkości i precyzyjności odpowiedzi, wahań czy różnych gestów i czynników pozawerbalnychPor. Z. Doda, A. Gaberle, Dowody w procesie karnym, Warszawa 1997, s. 240.. Zmiana ról procesowych w trakcie postępowania karnego, połączona dodatkowo z możliwością odstępstw od zasady bezpośredniości, determinowana m.in. brakiem obowiązkowego stawiennictwa oskarżonego na rozprawie (tak w sprawach karnych, ale i w sprawach karnych skarbowych czy w sprawach o wykroczenia), czyni niezbędnym dokonanie analizy dopuszczalności wykorzystywania wyjaśnień i zeznań w różnych konfiguracjach, zwłaszcza z punktu widzenia trudności w dokonywaniu ich oceny z punktu widzenia wiarygodności, co bezpośrednio rzutuje na czynienie w sprawie prawidłowych ustaleń faktycznych.

Odstępstwo od zasady bezpośredniości musi mieć umocowanie w obowiązujących przepisach prawa i ma za nim przemawiać cel procesu karnego. Odczytanie protokołu wyjaśnień czy zeznań albo też uznanie ich za ujawnione w trybie art. 394 § 2 k.p.k. powinno znajdować odzwierciedlenie w protokole rozprawyPor. wyrok SN z 11 września 1974 r., I KR 66/74, OSNKW 1975, nr 1, poz. 11, (w:) Z. Doda, A. Gaberle, Dowody, s. 244..

II. Ujawnienie protokołu wyjaśnień oskarżonego z innej sprawy

Odczytywanie protokołów wyjaśnień oskarżonego na podstawie art. 389 § 1 k.p.k. sporządzonych w innych sprawach jest możliwe pod warunkiem, że występował on tam także w roli oskarżonego. Odczytywanie takich protokołów jest zależne od zaistnienia przesłanek z art. 389 § 1 k.p.k. i może nastąpić tylko wówczas, gdy treść wyjaśnień z innej sprawy ma znaczenie dla poczynienia ustaleń w sprawie, która jest aktualnie przedmiotem rozstrzygnięcia. Możliwość sięgnięcia po wyjaśnienia oskarżonego z innych spraw nie jest zależna od tego, czy są one dla niego korzystne, czy niekorzystne. Odmiennego zdania jest R. Kmiecik, który podnosi, że restryktywizm prawa dowodowego obejmuje tylko dowody obciążające oskarżonego, zmierzające do przełamania zasady domniemania niewinności, a o dopuszczeniu dowodu przesądza ocena okoliczności będącej przedmiotem dowodu jako teza dowodowa. Jeżeli okoliczność ta może mieć znaczenie dla złagodzenia lub wyłączenia odpowiedzialności karnej oskarżonego i w tym sensie jest dla niego korzystna z punktu widzenia obrony oskarżonego, to każdy środek dowodowy będzie miał charakter dowodu odciążającego. Autor ten wskazuje, że na etapie dopuszczenia dowodu nie dochodzi do oceny „mocy dowodowej”, lecz ogranicza się do oceny „przydatności” dowoduR. Kmiecik, Dopuszczalność dowodu odciążającego z protokołu zeznań oskarżonego przesłuchanego w charakterze świadka, „Państwo i Prawo” 1995, z. 10–11, s. 132.. Niezależnie od założeń dogmatycznych prezentowany pogląd jest niemal nieprzydatny w stosowaniu prawa. Po pierwsze, mimo założeń o braku oceny dowodu na tym etapie decyzji trudno przyjąć, że tak jest w istocie. Aby określić bowiem ową „przydatność” dowodu, niezbędna jest na początku jego ocena, rzutująca dopiero na ustalenie, czy dowód ma charakter obciążający, czy odciążający. Dokonywanie zaś oceny zawsze rodzi niebezpieczeństwo pomyłek i nadużyć. Przyjmując teoretycznie prawidłowość przeprowadzonej selekcji, należy stwierdzić, że nigdy nie ma pewności, czy dowód rzeczywiście doprowadzi do ujawnienia okoliczności korzystnych dla oskarżonego. Praktyka niejednokrotnie dostarcza przykładów, że dowód z założenia korzystny dla jednej ze stron doprowadził do ujawnienia okoliczności odwrotnych od zamierzeń wnioskodawcy. Po drugie, przepisy obowiązującego prawa nie przewidują i nie pozwalają na różnicowanie zakazów dowodowych w zależności od skutków, jakie wywoła ich przełamanie. Nie ma wątpliwości np., że niedopuszczalne jest skorzystanie z oświadczeń obrońcy łamiącego zakaz dowodowy z art. 178 pkt 1 k.p.k. i ujawniającego tajemnicę obrończą niezależnie od tego, co z takich oświadczeń miałoby wynikać dla oskarżonego. Podobnie należy podejść do zakazów dotyczących odczytywania zeznań świadka, który aktualnie pełni rolę oskarżonego.

Odczytaniu mogą podlegać protokoły wyjaśnień złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę, np. w postępowaniu karnym skarbowym. Warunkiem sine qua non jest, aby dana osoba występowała w tym innym postępowaniu w charakterze oskarżonego. Pojęcie oskarżonego należy rozumieć szeroko, albowiem obejmuje swym zakresem także podejrzanego. Można zatem odczytać oskarżonemu protokół wyjaśnień, które składał jako podejrzany w innej sprawie w toku śledztwa czy dochodzenia. Nie ma przeszkód, aby odczytywać wyjaśnienia oskarżonego złożone w postępowaniu przygotowawczym w formie pisemnej (art. 176 § 1 i 4 k.p.k.). W trybie art. 389 § 1 k.p.k. odczytaniu podlegają także protokoły przesłuchania osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, czyli sporządzone w ramach tzw. czynności niecierpiących zwłokiWyrok SN z 11 września 1979 r., II KR 276/79, OSNKW 1980, nr 2, poz. 20.. Nie budzi wątpliwości prawo skorzystania ze złożonych wyjaśnień w ramach tych czynności, jeżeli zostaje następnie wydane postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Stanowi ono niejako usankcjonowanie poprzedniego przesłuchania.

Rozbieżne poglądy dotyczą możliwości skorzystania z protokołów wyjaśnień sporządzonych w ramach czynności niecierpiących zwłoki, jeśli nie dochodzi do wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, lecz postępowanie przeciwko podejrzanemu ulega umorzeniu, po czym dochodzi do wznowienia postępowania przeciwko tej samej osobie. Według jednego ze stanowisk odmowa wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów ma charakter formalny i powoduje cofnięcie postępowania do fazy in rem. Dokonaną czynność przesłuchania osoby w charakterze podejrzanego należy uznać za niebyłą i tym samym protokół przesłuchania nie ma wartości dowodowej. Zakłada się, że inaczej doszłoby do naruszenia interesów podejrzanego poprzez skorzystanie z jego wyjaśnień, mimo wadliwej czynności procesowej, na podstawie której zostały one uzyskane. Protokół z takimi wyjaśnieniami może być natomiast wykorzystany w ramach czynności operacyjnych, ale nie jest dowodem ścisłym, który mógłby zostać odtworzony w toku rozprawyS. Waltoś, Glosa do wyroku SN z 11 XI 1979 r., II KR 276/79, „Państwo i Prawo” 1981, z. 7, s. 153..

Zaprezentowane stanowisko nie zasługuje na akceptację, albowiem nie sposób przyjąć, że odmowa wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów powoduje uznanie czynności przesłuchania w charakterze podejrzanego za niebyłą. Umorzenie postępowania przeciwko osobie uprzednio przesłuchanej w charakterze podejrzanego powoduje utratę statusu podejrzanego, ale skutek ów następuje ex nunc, a nie ex tuncJ. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1998, t. I, s. 63.. Wraz z dokonaniem czynności niecierpiącej zwłoki następuje ex lege wszczęcie postępowania przygotowawczego i przeprowadzanie kolejnych czynności odbywa się w jego ramachT. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2014, s. 661.. Przesłuchanie osoby podejrzanej w charakterze podejrzanego w czasie ich trwania powoduje, że staje się ona podejrzanym w momencie powiadomienia jej o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania. Gdy okaże się, że brak było podstaw do przedstawienia zarzutów, postępowanie umarza się. Jeżeli umorzenie postępowania było bezzasadne, to zachodzi potrzeba wznowienia postępowania, a nie jego podjęcia, co mogłoby mieć miejsce jedynie wówczas, gdyby w sprawie nie było dotąd w ogóle podejrzanego w osobie tego podmiotu, który ponownie pociągany jest do odpowiedzialności karnej. Protokół przesłuchania w charakterze podejrzanego jest dowodem w sprawie i może być odczytany na zasadach określonych w art. 389 § 1 k.p.k. w postępowaniu toczącym się ponownie przeciw tej samej osobie.

Termin „oskarżony” zgodnie z wykładnią funkcjonalną obejmuje także obwinionego, i to nie tylko w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, ale także obwinionego w postępowaniu dyscyplinarnym czy służbowym, a także nieletniego w sprawach na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnichT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 1301; R. Ponikowski, (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2015, s. 990; A. Ważny, (w:) A. Sakowicz (red.), K. T. Boratyńska, P. Czarnecki, A. Górski, M. Królikowski, M. Warchoł, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2016, s. 892; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2007, t. II, s. 451–452; J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom II, Warszawa 2004, s. 705.. Powyższe prowadzi do wniosku, że możliwe jest odtwarzanie wyjaśnień obwinionego za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz  lub dźwięk, gdy nie jest sporządzany protokół w pełnej wersji, co występuje w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, w którym regułą jest rejestrowanie przebiegu rozprawy w trybie audio-wideo lub audio (art. 37 § 1, 2, 5 k.p.w.Ustawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2016 r. poz. 1713 ze zm.).). Odtworzony zapis dźwięku jest równoważny protokołowi pisemnemu.

Niedopuszczalne jest odczytywanie protokołów sporządzonych w postępowaniu cywilnym czy administracyjnym, gdyż tam nie jest znana instytucja oskarżonego czy osoby o podobnym statusie jak w procesie karnym.

Tylko pozorna zmiana ról procesowych ma miejsce w sytuacji postawienia podejrzanemu zarzutu popełnienia przestępstwa składania fałszywych zeznań. Nie następuje w tym samym procesie zmiana statusu świadka na oskarżonego. Przeciwnie, dochodzi do wszczęcia innego postępowania, którego przedmiotem jest kwestia odpowiedzialności karnej dotychczasowego świadka za złożenie fałszywych zeznań. Zakaz z art. 389 § 1 k.p.k. nie ma tu zastosowania, bo nie dotyczy tego samego przedmiotu procesu. Dopuszczalne jest jednak odczytanie na rozprawie protokołu zeznań złożonych przez oskarżonego w charakterze świadka – jako „innego dokumentu”, o którym jest mowa w art. 393 § 1 k.p.k., ale tylko w tych fragmentach, w których zawiera treść fałszywych zeznań, o który to czyn toczy się wobec niego postępowanie karne. Wykorzystanie treści zawartych w tym dokumencie jest dopuszczalne tylko w odniesieniu do zarzutu fałszywych zeznańUchwała SN z 20 czerwca 1991 r., I KZP 12/91, OSNKW 1991, nr 10–12, poz. 46; J. Bratoszewski i in., Kodeks, tom II, s. 710; T. Grzegorczyk, Kodeks, s. 1302; L. K. Paprzycki, Glosa do uchwały SN z 20 czerwca 1991 r., I KZP 12/91, „Palestra” 1992, nr 1–2.. Dokument ten jest bezpośrednim, pierwotnym dowodem popełnienia przestępstwa. Nie zastępuje on żadnego innego dowodu pierwotnego, dlatego nie ma żadnych przesłanek uniemożliwiających wykorzystanie go w toczącym się postępowaniu. Przyjęcie przeciwnego stanowiska oznaczałoby uniemożliwienie pociągnięcia do odpowiedzialności karnej sprawcy fałszywych zeznańW. Grzeszczyk, Omówienie wyroku SN z 11 maja 1984 r., V KRN 96/84, „Problemy Praworządności” 1985, nr 5, s. 75..

III. Zmiana statusu oskarżonego w procesach wieloosobowych

Jeżeli zmienia się status osoby przesłuchiwanej ze świadka na oskarżonego, to analiza treści art. 389 § 1 k.p.k. i art. 391 § 2 k.p.k. prowadzi do konstatacji o niedopuszczalności odczytywania protokołów zeznań świadka złożonych pierwotnie przez osobę, która następnie występuje w sprawie w charakterze oskarżonego. Bez znaczenia pozostaje w tej kwestii ewentualne stanowisko stron, w tym oskarżonego. W praktyce taka sytuacja może zaistnieć, gdy organ procesowy przesłuchuje dane osoby w charakterze świadków, nie mając jeszcze wystarczających danych pozwalających na przedstawienie zarzutów popełnienia przestępstwa konkretnej osobie. Potem okazuje się, że wśród osób przesłuchanych jest ta, wobec której należy skierować podejrzenie popełnienia przestępstwa. Zarówno judykatura, jak i orzecznictwo są w zasadzie zgodne co do braku możliwości czynienia ustaleń na podstawie dowodu z zeznań takiego świadkaPor. wyrok SN z 20 sierpnia 1970 r., I KR 82/70, OSNPG 1970, nr 11–12, poz. 157; wyrok SN z 22 listopada 1974 r., IV KR 426/73, OSNKW 1975, nr 3–4, poz. 42; wyrok SN z 31 października 1978 r., II KR 220/78, OSNPG 1979, nr 6, poz. 82; uchwała SN z 20 czerwca 1991 r., I KZP 12/91, OSNKW 1991, nr 10–12, poz. 46; uchwała SN z 22 stycznia 1992 r., I KZP 42/91, OSNKW 1992, nr 5–6, poz. 35; T. Nowak, Zasada bezpośredniości w polskim procesie karnym, Poznań 1971, s. 170 i n., choć odnotować należy też poglądy mówiące o tym, że żaden przepis nie wymaga pozbawienia wszelkiego znaczenia dowodowego protokołów przesłuchania świadka, który następnie stał się oskarżonym, a wręcz interes społeczny przemawia za wykorzystaniem uzyskanych w ten sposób informacji i odczytaniem sporządzonego protokołu jako innego dokumentu procesowego, na podstawie art. 393 § 1 k.p.k.Z. Sobolewski, Samooskarżenie w świetle prawa karnego, Warszawa 1982, s. 63–64. Akceptacja takiego stanu rzeczy oznaczałaby dopuszczalność przyjęcia, że art. 393 k.p.k. służyłby do obchodzenia zakazów ustanowionych w poprzedzających go przepisach. Tymczasem oskarżony, przeciwko któremu toczy się postępowanie karne, ma prawo do obrony, odczytanie zaś poprzednio złożonych przez niego zeznań, gdy miał obowiązek mówienia prawdy, godziłoby w to prawoPor. M. Klejnowska, Oskarżony jako osobowe źródło informacji o przestępstwie, Kraków 2004, s. 148.. Zakaz ten obejmuje nie tylko samo odczytanie protokołu zeznań, ale dotyczy wszelkich sposobów jego zastępowania. Nie można przesłuchać w charakterze świadka osoby sporządzającej protokół lub przesłuchującegoWyrok SN z 20 sierpnia 1970 r., I KR 82/70, OSNPG 1970, nr 11–12, poz. 157. oraz ujawnić jakichkolwiek załączników załączonych do protokołu przesłuchania danej osoby w roli świadka, w tym i pism sporządzonych przez tę osobę w związku z przesłuchaniemWyrok SN z 31 października 1978 r., II KR 220/78, OSNPG 1979, nr 6, poz. 82., czy dokonać odtworzenia zapisu dźwięku zarejestrowanej czynności przesłuchania.

Jeżeli podejrzany składał w sprawie wyjaśnienia, a następnie jego status uległ zmianie i stał się świadkiem, to wolno mu odczytywać protokoły uprzednich wyjaśnień, na co explicite wskazuje dyspozycja art. 391 § 2 k.p.k. Świadek nie odpowiada za składanie fałszywych wyjaśnień, natomiast po ich odczytaniu powinien ustosunkować się do ich treści i należy od niego tego żądać, gdy występują rozbieżności między tym, co zeznał jako świadek, a tym, co zostało mu odczytane w postaci uprzednio składanych wyjaśnień (art. 391 § 1 w zw. z § 3 i art. 389 § 2 k.p.k.). Wyjaśnienia te mogą stanowić istotny materiał dowodowy, dlatego niejednokrotnie pożądane jest wprowadzenie ich do procesu jako dowód.

Swoista sytuacja procesowa powstanie wówczas, gdy dana osoba była przesłuchana w charakterze świadka, następnie przedstawiono jej zarzuty popełnienia przestępstwa w związku z działaniem w ramach współsprawstwa, a następnie ponownie zostaje świadkiem, ale w procesie innego z dotychczasowych współoskarżonych. Zgodnie z art. 182 § 3 k.p.k. prawo do odmowy zeznań przysługuje świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Prawo do odmowy zeznań na podstawie powołanej normy prawnej jest prawem podmiotowym świadka i ma służyć ochronie jego interesu procesowego, a nie interesu oskarżonegoPostanowienie SN z 7 maja 2013 r., II KK 296/12, LEX nr 1314415.. Jest ono urzeczywistnieniem zasady nemo se ipsum accusare tenetur, o której stanowi art. 74 § 1 k.p.k., i jest konsekwencją zasady domniemania niewinności. Prawo do odmowy zeznań ma stanowić ochronę w szczególnej sytuacji prawnej, ponieważ wskutek jakichś okoliczności, zamiast występować wyłącznie w roli oskarżonego i zachować wówczas pełnię praw przynależnych stronie biernej procesu, dana osoba występuje jako świadek, którego podstawowym obowiązkiem jest zeznawanie prawdy.

Prawo do odmowy zeznań przysługuje świadkowi, jeżeli „jego” sprawa jest w toku, tzn. nie została prawomocnie zakończona. Toczącą się sprawą może być sprawa, która znajduje się w stadium postępowania przygotowawczego, jak i sądowegoPor. wyrok SA w Warszawie z 23 listopada 2012 r., II AKa 323/12, LEX nr 1246940., niezależnie od instancji. Sprawa, w której dana osoba ma być przesłuchana jako świadek, ma obejmować swoim zakresem przestępstwo, w związku z popełnieniem którego odpowiedzialność karna jest przedmiotem postępowania w innej toczącej się sprawie przeciwko temu świadkowi. Dotyczy to również postępowania poprawczego na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnichL. K. Paprzycki, (w:) Komentarz aktualizowany do art. 1–424 Kodeksu postępowania karnego, red. L. K. Paprzycki, LEX/el. 2015, teza 11 do art. 182 k.p.k. [2017.10.27, godz. 22.15]..

Przesłuchanie w charakterze świadka oskarżonego jest możliwe wyłącznie w razie odrębności toczących się (będących w toku) postępowań, co do tego samego przestępstwa. W procesach wieloosobowych może pojawić się w związku z tym pytanie – czy możliwe jest przesłuchanie w sprawie przed sądem drugiej instancji w charakterze świadka tego współoskarżonego, który nie zaskarżył wyroku i wobec niego wyrok się uprawomocnił? Odpowiedź na to pytanie może być tylko negatywna. Artykuł 433 § 1 k.p.k. nakazuje kontrolę odwoławczą wyroku sądu pierwszej instancji także poza granicami zaskarżenia i podniesionych zarzutów, co może skutkować uchyleniem lub zmianą wyroku na korzyść współoskarżonego, który nie wniósł środka odwoławczego, jeżeli te same względy przemawiają za uchyleniem lub zmianą na rzecz tamtych (art. 435 k.p.k.). Powyższe oznacza, że ustawodawca nie nadaje statusu skazanego oskarżonemu, który nie zaskarżył wyroku sądu pierwszej instancji. Wyrok, który wobec niego stał się prawomocny, jest prawomocny niejako warunkowo, albowiem możliwe jest wzruszenie orzeczenia wskutek wniesienia apelacji przez innych oskarżonych, jeżeli miałoby to nastąpić na korzyść oskarżonego, który nie wywiódł środka odwoławczego. Postępowanie odwoławcze toczy się zatem także wobec oskarżonego, który nie wniósł apelacji, co uniemożliwia jego przesłuchanie w charakterze świadka. Jeżeli natomiast zaistnieje potrzeba złożenia dodatkowych wyjaśnień w celu rozpoznania zarzutów odwoławczych, to brak jest przeszkód w sięgnięciu po ten środek dowodowy. Jeżeli natomiast wyrok sądu pierwszej instancji zostałby uchylony i sprawa zostałaby przekazana do ponownego rozpoznania, to sąd pierwszej instancji orzeka w granicach, w jakich nastąpiło przekazanie sprawy (art. 442 § 1 k.p.k.), czyli w granicach zarzutów aktu oskarżenia odnoszących się do tych oskarżonych, których apelacje spowodowały skutek kasatoryjny. W powtórnym postępowaniu oskarżony, który nie wywiódł apelacji, nie jest objęty tym samym oskarżeniem, dlatego traci przymiot współoskarżonego, stając się skazanym. Może on wówczas zostać przesłuchany w charakterze świadka, i to bez możliwości skorzystania z prawa do odmowy zeznańPor. postanowienie SN z 6 października 2015 r., II KK 132/15, LEX nr 1940565..

Jeżeli dana osoba występuje w charakterze świadka, będąc zarazem oskarżona o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem, ale dodatkowo posiada wiedzę na temat innych czynów, niepozostających w związku z przestępstwem mu zarzucanym, to w tym zakresie prawo do odmowy zeznań jej nie przysługuje i odmowa zeznań w tej części oznaczałaby bezpodstawną odmowę zeznań rodzącą konsekwencje przewidziane w rozdziale 31 k.p.k. stanowiącym o karach porządkowych.

W art. 182 § 3 k.p.k. mowa jest o „współudziale”, który swoim zakresem obejmuje konstrukcję współsprawstwa, czyli działania wspólnie i w porozumieniu, ale także działanie w ramach sprawstwa polecającego i kierowniczego. Pojęcie to należy rozumieć szeroko na gruncie wskazanego przepisu, uwzględniając jego ratio legis, polegające na zapewnieniu realności prawa do obrony oskarżonego, który tylko niejako incydentalnie występuje w roli świadka. Współsprawstwo to także formy zjawiskowe w postaci pomocnictwa i podżegania, ale również przypadki do nich zbliżone, gdy faktyczny związek pomiędzy analizowanymi czynami jest również silny i gdy ich sprawcom – w razie jego ujawnienia – grożą analogiczne konsekwencje prawnokarneWyrok SA w Katowicach z 28 listopada 2002 r., II AKa 398/02, LEX nr 80918..

Niezależnie od skorzystania z prawa do odmowy zeznań przez świadka w oparciu o dyspozycję art. 182 § 3 k.p.k. dalszą konsekwencją  jest konieczność rozważenia dopuszczalności procesowego wykorzystania jego wyjaśnień, które składał w sprawie, w której jest oskarżony o współudział, oraz ewentualnie uprzednio złożonych jeszcze zeznań, które mógł złożyć, zanim jego status procesowy uległ zmianie. Jeżeli świadek korzysta z prawa do odmowy zeznań na podstawie tego przepisu, to zgodnie z art. 391 § 2 k.p.k. odczytuje się protokoły złożonych uprzednio wyjaśnień w charakterze podejrzanego lub oskarżonego. Ratio legis takiego rozwiązania opiera się na założeniu, że skoro świadek przesłuchiwany jako podejrzany, mając prawo do odmowy składania wyjaśnień, z prawa tego nie skorzystał i złożył wyjaśnienia zgodnie z przyjętą przez siebie w toku postępowania postawą, to nie istnieją przeszkody do dowodowego wykorzystania tychże wyjaśnień w innym postępowaniu toczącym się przeciwko innej osobie oskarżonej (współoskarżonego)P. Hofmański i in., Kodeks, s. 461–462; Z. Muras, Wyjaśnienia oskarżonego w procesie karnym i prawie karnym materialnym. Komentarz, Warszawa 2010, s. 196–198; S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2016, s. 267; por. wyrok SA we Wrocławiu z 20 grudnia 2001 r., II AKa 551/01, OSA 2002, nr 8, poz. 62; wyrok SA w Gdańsku z 15 maja 2013 r., II AKa 127/13, LEX nr 1335617; wyrok SA w Krakowie z 14 listopada 2009 r., II AKa 117/09, LEX nr 590579.. Świadek taki nie odpowiada karnie za złożenie fałszywych wyjaśnień, a ustosunkowując się do odczytanych wyjaśnień, może wskazać, czy i ewentualnie w jakim zakresie odpowiadają one prawdzie. A maiori ad minus nie ma on obowiązku ustosunkowania się do odczytanego protokołu wyjaśnień, skoro korzysta z prawa do odmowy zeznań w ogóle. Jest to wyłącznie jego uprawnienie, z którego może, ale nie musi skorzystaćNie można zgodzić się ze stanowiskiem zaprezentowanym w doktrynie, że po odczytaniu protokołu wyjaśnień świadek może i powinien wskazać, czy i w jakim zakresie są one zgodne z prawdą, tak: P. Rogoziński, (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów,red. S. Steinborn, LEX/el. 2016, komentarz do art. 391, teza 19 [2017.11.28, godz. 21.30].. Nie podlegają natomiast odczytaniu jego ewentualnie wcześniej złożone zeznania, ponieważ zgodnie z art. 186 § 1 k.p.k. skorzystanie z uprawnienia z art. 182 § 3 k.p.k. rodzi ten skutek, że złożone zeznania tej osoby nie mogą służyć za dowód w sprawie ani być odtworzone.

Jeżeli świadek, o jakim powyżej mowa, nie korzysta z prawa do odmowy składania zeznań w oparciu o art. 182 § 3 k.p.k., to bezsporne jest, że można odczytać jego wyjaśnienia w razie wystąpienia sprzeczności między zeznaniami a wyjaśnieniami (art. 391 § 2 k.p.k.), ale zgodnie z przeważającym stanowiskiem orzecznictwa i doktrynyD. Świecki, (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. D. Świecki, Warszawa 2017, s. 1463; A. Ważny, Kodeks, s. 899; wyrok SA w Krakowie z 5 września 2002 r., II AKa 192/02, LEX nr 76268; wyrok SA we Wrocławiu z 20 grudnia 2001 r., II AKa 551/01, OSA 2002, nr 8, poz. 62; wyrok SA w Katowicach z 20 listopada 2015 r., II AKa 394/15, LEX nr 2023115. dopuszczalne jest odczytanie zeznań, które składał w odrębnym postępowaniu, zanim uzyskał status podejrzanego (oskarżonego). Wskazuje się, że skoro świadek nie skorzystał w terminie opisanym w art. 182 § 3 k.p.k. z prawa do odmowy składania zeznań, to otwiera się możliwość ich procesowego wykorzystaniaPor. D. Lerman, Współsprawca jako świadek w postępowaniu karnym, „Prokuratura i Prawo” 2012, z. 3, s. 109.. Argumentem uzasadniającym możliwość ujawnienia takich zeznań jest to, że prawo do odmowy zeznań jest ustanowione w interesie świadka, a zatem skoro świadek decyduje się na składanie zeznań, to tym samym tracą na aktualności przesłanki mające na celu ochronę jego osoby przed ewentualnymi negatywnymi konsekwencjami w myśl zasady volenti non fit iniuria.

Zaprezentowane stanowisko jednak nie jest tak oczywiste i może budzić wątpliwości w zakresie uprawnienia organu procesowego do ujawnienia zeznań świadka, które uprzednio składał, zanim stał się oskarżonym, mimo że w odrębnym postępowaniu, będąc przesłuchiwanym w charakterze świadka, nie skorzystał z prawa do odmowy zeznań z art. 182 § 3 k.p.k. Z przepisu tego wynika prawo do odmowy zeznań dla świadka, art. 186 § 1 k.p.k. wskazuje zaś skutki skorzystania z tego uprawnienia. Czy jednak nieskorzystanie przez świadka z prawa do odmowy zeznań, świadka, który w innym postępowaniu jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem, daje podstawy do ujawnienia uprzednio składanych zeznań? Artykuł 391 § 2 k.p.k. stanowi m.in., że w wypadku określonym w art. 182 § 3 k.p.k. wolno również odczytywać protokoły uprzednio składanych wyjaśnień. Wyjaśnienia te można odczytywać temu świadkowi oraz każdemu innemu świadkowi, w warunkach opisanych w § 1 art. 391 k.p.k. Można bronić poglądu, że art. 391 § 2 k.p.k. daje podstawę do odczytania uprzednio składanych przez świadka, ale tylko wyjaśnień, w przepisie mowa jest bowiem „w wypadku określonym w art. 182 § 3”, czyli przepis ten mówi wyłącznie o prawie do odmowy składania zeznań, a samo posiadanie prawa nie przesądza przecież, że uprawniony z niego skorzysta. Określenie to wskazuje zatem wyłącznie podmiot uprawniony do odmowy zeznań, i to tylko temu podmiotowi można odczytać uprzednio sporządzony protokół. Natomiast o tym, że jest to protokół składanych uprzednio wyjaśnień, przesądza dyspozycja art. 391 § 2 k.p.k. Powyższe oznacza, że niezależnie, czy świadek skorzysta ze swego uprawnienia, to podstawa prawna z art. 391 § 2 k.p.k. pozwala na ujawnienie wyłącznie tego środka dowodowego. W art. 391 § 2 k.p.k. mowa jest o tym szczególnym świadku (posiadającym uprawnienia z art. 182 § 3 k.p.k.), a § 1 k.p.k. należy stosować tylko w powiązaniu z § 2 art. 391 k.p.k. w tym sensie, że jeżeli świadek zeznaje np. odmiennie niż poprzednio, to należy odczytać w odpowiednim zakresie, ale tylko jego wyjaśnienia. Powyższe oznacza, że takiego świadka nie dotyczy dyspozycja art. 391 § 1 k.p.k., albowiem w przepisie tym mowa o niejako klasycznym świadku, który nie jest jednocześnie współoskarżonym, o którym stanowi art. 182 § 3 k.p.k. Artykuł 391 § 2 k.p.k. stanowiłby samodzielną podstawę ujawniania uprzednich depozycji takiego świadka, które byłyby wyłącznie wyjaśnieniami. Powyższe wnioski znalazły potwierdzenie w judykaturze. Sąd Apelacyjny w Gdańsku wskazał, że przepisu art. 391 § 2 k.p.k. nie da się interpretować tak rozszerzająco, aby uzasadniało to odczytanie czegoś ponad protokół wyjaśnień składanych uprzednio przez świadka w charakterze podejrzanego czy oskarżonegoWyrok SA w Gdańsku z 12 grudnia 2012 r., II AKa 349/12, LEX nr 1267212; por. K. Dudka, H. Paluszkiewicz, Postępowanie karne, Warszawa 2015, s. 418–419..

Należy też zauważyć, że odczytywanie nie tylko wyjaśnień, ale i zeznań świadka, oskarżonego o współudział w innym postępowaniu, jeżeli nie skorzystałby on z prawa do odmowy zeznań, mogłoby mieć istotny wpływ na sytuację procesową współoskarżonych. Gdyby bowiem oskarżeni odpowiadali w jednym postępowaniu, to uprzednie zeznania jednego z nich nie stanowiłyby dowodu w sprawie. Natomiast w razie wyłączenia sprawy tego oskarżonego do odrębnego postępowania to ewentualne nieskorzystanie przez niego, gdy będzie przesłuchiwany jako świadek, z prawa do odmowy zeznań czyniłoby już możliwym wykorzystanie uprzednio składanych zeznań, nie zawsze korzystnych dla współoskarżonych. Może to stanowić dla organów procesowych pokusę przed celowym dzieleniem spraw w oparciu o art. 34 § 3 k.p.k., aby stworzyć szansę na skorzystanie z dowodów, których nie można byłoby wykorzystać, gdyby proces toczył się łącznie co do wszystkich oskarżonych. Można sobie wyobrazić, że w wyłączonym do odrębnego postępowania procesie będzie zeznawał świadek, któremu organy ścigania przekażą możliwość bardziej oportunistycznego podejścia w jego sprawie, jeśli ten, składając zeznania, rozważy niekorzystanie z prawa do odmowy ich składania. Wydaje się, że możliwość stosowania takich zabiegów taktycznych powinna być ograniczona, gdyż może stanowić zachętę do swoistych targów między organami ścigania a oskarżonymi w procesach wieloosobowych. Wartość tak uzyskanych zeznań prima facie  nie wydaje się szczególnie wartościowa, przy uwzględnieniu zwłaszcza tego, że podmiot je składający jest z reguły żywotnie zainteresowany, aby przydać jego zeznaniom walor szczerości i wiarygodności. Z drugiej też strony w wyniku zabiegu techniczno-organizacyjnego dochodzić może do pogorszenia sytuacji prawnej współoskarżonych, przez uzyskanie dowodu, który może wpływać negatywnie na ich pozycję procesową, a który nie mógłby być wykorzystany, gdyby toczył się jeden proces przeciwko wszystkim współoskarżonym.

W procesach wieloosobowych może dojść do wyłączeń spraw o poszczególne czyny czy przeciwko określonym osobom. Jeżeli oskarżony składa następnie zeznania w wyłączonej sprawie, będąc uprawnionym do skorzystania z dyspozycji art. 182 § 3 k.p.k., lecz nie stawia się na rozprawę, to należy odczytać uprzednio składane wyjaśnienia (art. 391 § 2 w zw. z § 1 k.p.k.). W razie przyjęcia w ogóle stanowiska o możliwości odczytania także jego uprzednich zeznań, jeżeli nie skorzysta on z prawa do odmowy ich złożenia, to należałoby konsekwentnie dojść do konstatacji, że niemożność zrealizowania obowiązku pouczenia świadka o prawie do odmowy zeznań (art. 191 § 2 k.p.k.) nie stanowi przeszkody prawnej do odczytania i wykorzystania poprzednio złożonych przez tę osobę zeznań (art. 391 § 1 k.p.k.), gdy nie przysługiwały jej jeszcze uprawnienia z art. 182 k.p.k.Por. postanowienie SN z 22 stycznia 2014 r., IV KK 313/13, OSNKW 2014, nr 6, poz. 49.