Wprowadzenie

W literaturze można spotkać różne definicje przedsiębiorstwa rodzinnego – w tym grupy takich, w których jedynym wspólnym mianownikiem jest właściwie cecha „rodzinności”. Najczęściej przedsiębiorstwa rodzinne interpretuje się jako takie, w których przynajmniej dwa pokolenia rodziny mają wpływ na politykęR. Donelley, The family business, „Harvard Business Review” 1964, vol. 42, no. 4, s. 94; podobnie: Q. Fleming, Tajniki przetrwania firmy rodzinnej, Wyd. One Press Small Business, Gliwice 2000, s. 105–107.. Dodatkowo wskazuje się, że „firma rodzinna zawiera dwa interaktywne, wewnętrznie powiązane i równie istotne elementy i że zdarzenie w jednym elemencie może wpływać i kształtować ten drugi”B. S. Hollander, N. S. Elman, Family-owned business: An emerging field of inquiry, „Family Busines Review” 1988, vol. 1, no. 2, s. 146, za: H. Kałuża, Firmy rodzinne w XXI wieku – specyfika i sukcesja, „Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” 2009, nr 75, s. 49.. Wskazać należy, że najczęściej charakterystykę przedsiębiorstwa określa się z punktu widzenia struktury własności i organizacji zarządzania. Porządkującą uwagą powinno być dodatkowo stwierdzenie, że przesłankę definiowania w tym ujęciu stanowi fakt, iż dany podmiot gospodarczy wyrasta z rodzinnego biznesu (nawet jeśli polityka przedsiębiorstwa realizowana jest przez zatrudnionych do tego celu menedżerów – nawet w takim bowiem przypadku utrzymana zostaje szczególna specyfika przedsiębiorstwa rodzinnego)M. Larsson, H. Lindgren, D. Nyberg, Entrepreneurship, active ownership & succession strategies: The longterm viability of the Swedish Bonnier and Wallenberg family business groups, (w:) P. Poutziouris (red.), Tradition or entrepreneurship in the new economy?, 11th Annual World Conference Family Business Network, Londyn 2000, s. 238.. Jedną z cech charakterystycznych wskazywanych w definicjach przedsiębiorstwa rodzinnego jest także sukcesja, sprowadzająca się do aktywnego udziału wielu pokoleń tej samej rodziny w działalności podmiotu gospodarczegoJ. H. Astrachan, B. M. Astrachan, Families business: The challenges and opportunities of interprofessional collaboration, (w:) C. E. Aronoff, J. H. Astrachan, J. L. Ward (red.), Family Business Sourcebook II: A guide for families who own businesses and the professionals who serve them, Business Owner Resources, Marietta 1996, s. 536..

Przedsiębiorstwa rodzinne od wieków prężnie działają i rozwijają się w gospodarkach wszystkich krajów, w niektórych (można pokusić się o stwierdzenie, że w większości) stanowiąc najbardziej naturalny sposób prowadzenia działalności gospodarczej. Rozwój rodzinnej przedsiębiorczości dzieje się równolegle z rozwojem rodzin przedsiębiorców, co sprawia, że cykle życia obu podmiotów w wielu punktach się stykają i współzależą od siebie. Problematyka przedsiębiorstw rodzinnych oraz związane z ich charakterystyką bariery i szanse coraz częściej w ostatnich latach pojawiają się również w polskiej debacie publicznej. Niektóre badania wskazują, że przedsiębiorstwa tego typu stanowią 90% wszystkich przedsiębiorstw w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, 75% wszystkich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej i 36% w Polsce – biorąc pod uwagę kryterium wyodrębnienia polegające na  wyraźnym stwierdzeniu rodzinnej tożsamości przedsiębiorstwaFirma rodzinna to marka, Raport z badania przeprowadzonego w ramach projektu „Statystyka firm rodzinnych”, Instytut Biznesu Rodzinnego, Poznań 2016, s. 12..

Głównym celem rodzinnie prowadzonej działalności gospodarczej jest nie tylko cel czysto zarobkowy – mimo że rodzinny biznes z tego punktu widzenia jest szczególnie istotny, zapewniając byt (dobrobyt) wszystkim zaangażowanym osobom. Nie mniej ważnym celem poza tą homeostazą jest także niezagrożony rozwój, długofalowe dziedzictwo implikujące konieczność kontynuacji działań założycieliG. Skrojny, Pokolenia perspektyw i perspektywy pokoleń w biznesie rodzinnym, „Biznes Rodzinny w Polsce. Wyzwania i Perspektywy” 2006, nr 1, s. 8.. Przygotowanie następnego pokolenia do sukcesji obejmuje najczęściej stopniowe wprowadzanie młodszych pokoleń do biznesu przez przydzielanie im coraz bardziej odpowiedzialnych funkcji w realizowanych działaniach, co umożliwia zyskanie przez nich niezbędnego doświadczenia i wypracowanie sobie przez nich pozycji w strukturze przedsiębiorstwaBadanie firm rodzinnych 2016. Firmy rodzinne w obliczu zmian, PWC, Warszawa 2016, s. 14.. Wspomniana kontynuacja działań obejmować powinna również sukcesję wynikającą ze śmierci założyciela, co utrudniają (bo nie uniemożliwiają całkowicie) aktualnie obowiązujące w Polsce przepisy. Dla firm rodzinnych, których większość działa w formie jednoosobowej działalności gospodarczej, jest to komplikacja szczególnie uciążliwa.

Analiza aktualnego stanu prawnego

W obecnym stanie prawnym śmierć przedsiębiorcy w zasadzie oznacza koniec bytu prawnego przedsiębiorstwa, a kontynuacja jego działalności w zupełnie niezmienionym kształcie formalno-prawnym jest niemożliwa. Ograniczenia te dotyczą nie tylko zagadnień związanych z jego funkcjonowaniem w rejestrach i z punktu widzenia prawa podatkowego, ale i zagadnień praktycznych. Jeśli wskazać katalog problemów związanych ze śmiercią przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą, objąć on powinien fakty, żeM. Ratajczak, Firma umiera wraz ze śmiercią przedsiębiorcy. Ministerstwo Rozwoju już to zmienia, https://www.money. pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/firma-umiera-wraz-ze-smiercia-przedsiebiorcy,254,0,2393342.html, 23.02.2018.:

• ograniczona jest możliwość posługiwania się nazwą przedsiębiorstwa,
• nie ma możliwości posługiwania się numerem NIP przedsiębiorstwa, którego właściciel zmarł,
• śmierć przedsiębiorcy oznacza wygaszenie umów o pracę (jeśli spadkobiercy nie przyjmą spadku) i pełnomocnictw, niektórych umów cywilnoprawnych, a także niektórych decyzji administracyjnych (koncesji, licencji, zezwoleń), które są niezbędne do prowadzenia działalności,
• utrudniony jest dostęp do rachunku bankowego przedsiębiorstwa,
• zachodzi konieczność zwrócenia w całości wraz z odsetkami (liczonymi od dnia przekazania) pomocy publicznej, jeśli taka została przyznana,
• postępowanie spadkowe może być (i najczęściej w Polsce jest) długotrwałe.

Przedsiębiorcy chcący uniknąć tego typu problemów zapobiegawczo mogą przekształcić przedsiębiorstwo w spółkę – na przykład jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Takie przedsięwzięcie umożliwia stosunkowo prostą sukcesję praw i obowiązków po śmierci właściciela. Podstawową wadą takiego rozwiązania jest jednak to, że transfer zysków do majątku prywatnego (a w taki sposób zyski „dzieli” znakomita większość jednoosobowych przedsiębiorców) podlega podwójnemu opodatkowaniu – po raz pierwszy przez obciążenie podatkiem dochodowym, po raz drugi zaś – podatkiem od dywidendy nałożonym na osobę fizyczną (czyli samego  właściciela). Możliwe jest również wniesienie przedsiębiorstwa jako aportu do wcześniej założonej spółki prawa handlowego, co jednak przez samych przedsiębiorców może być odebrane jako proces skomplikowany, a na pewno wymagający umiejętności przewidywania przyszłych zdarzeń z odpowiednim wyprzedzeniem.

Jeśli działalność gospodarcza była prowadzona jednoosobowo, może ona zostać przejęta na drodze dziedziczenia przez spadkobierców zmarłego przedsiębiorcy. Zgodnie z art. 922 Kodeksu cywilnegoZ dnia 23 kwietnia 1964 r., tekst jedn. Dz.U. z 2017 r., poz. 459. spadkobiercy przejmują wówczas prawa i obowiązki majątkowe zmarłego. Dzieje się to jednak w oparciu o przepisy określające zasady dziedziczenia ustawowego, co uprawnia do stwierdzenia, że takiej sukcesji nie można określić jako sukcesji płynnej i niezakłócającej działania przedsiębiorstwa. Istotnym zagadnieniem w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej są także prawa i obowiązki wynikające z przepisów podatkowych. W przypadku śmierci przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą zastosowanie ma m.in. przepis art. 97 Ordynacji podatkowejZ dnia 29 sierpnia 1997 r., tekst jedn. Dz.U z 2017 r., poz. 201., który stanowi, że „spadkobiercy podatnika, z zastrzeżeniem, przejmują przewidziane w przepisach prawa podatkowego majątkowe prawa i obowiązki spadkodawcy, a jeżeli na podstawie przepisów prawa podatkowego, spadkodawcy przysługiwały prawa o charakterze niemajątkowym, związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, uprawnienia te przechodzą na spadkobierców pod warunkiem dalszego prowadzenia tej działalności na ich rachunek”. Dotyczy to również praw i obowiązków z tytułu sprawowanej przez spadkodawcę funkcji płatnika oraz praw i obowiązków wynikających z decyzji wydanych na podstawie przepisów prawa podatkowego. Nie ma zatem w tym przypadku mowy o sukcesji, ale o przejęciu niejako przedsiębiorstwa przez nowego właściciela. Po śmierci przedsiębiorcy zatem w zasadzie nie ma możliwości dokonywania bieżących działań w ramach przedsiębiorstwa takich, jak sprzedaż produktów czy świadczenie usług oraz regulowanie zobowiązań wobec pracowników czy kontrahentów. W przypadku zatem śmierci właściciela spadkobiercy mają możliwość przejęcia wyłącznie majątku przedsiębiorstwa, a nie jego praw i obowiązków. Mimo faktu, że przedsiębiorstwo bez majątku racji bytu nie ma, to sam majątek, bez całej „gospodarczej obudowy”, o działalności gospodarczej nie świadczy.

Zasadność i cel projektowanych przepisów

Szacuje się, że w każdym miesiącu z ewidencji działalności gospodarczej znika około stu przedsiębiorstw z powodu śmierci właściciela. Statystyki wskazują, że według danych z roku 2016 niemal 200 tys. figurujących w CEIDG przedsiębiorców ukończyło 65. rok życia. Wielu spośród nich zakładało swoje przedsiębiorstwa w latach 90. i zbliża się do wieku podeszłego – ze wszystkimi tego konsekwencjami, by wymienić choćby zwiększone statystycznie prawdopodobieństwo śmierci bądź poważnych chorób. Przeprowadzone przez Instytut Biznesu Rodzinnego badanie (2016 r.) wskazuje, że 70% właścicieli firm rodzinnych chce przekazać biznes swoim następcom prawnym, ale w praktyce 41,5% z nich nie zastanawiało się nad samym procesem takiego przekazania. Jedynie 31% zainteresowało się problematyką sukcesji, ale dokładny plan działania nie został opracowany. Jedynie 9,2% respondentów odpowiedziało, że są dobrze przygotowani na przekazanie biznesu swoim następcom.

Głównym celem znajdującej się od lipca ubiegłego roku w opracowaniu na kolejnych etapach drogi legislacyjnej ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej jest zapewnienie przedsiębiorcom będącym  osobami fizycznymi możliwości zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa po ich śmierci. Punktem wyjścia do opracowania tych przepisów jest założenie, zgodnie z którym przedsiębiorstwo należy postrzegać jako dobro prawne, mające nie tylko wartość majątkową i gospodarczą, ale również społeczną. Celem pobocznym omawianej regulacji jest wzmocnienie ochrony praw osób trzecich związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim pracowników, kontrahentów i podmiotów współpracujących z przedsiębiorcąUzasadnienie projektu ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, UD190, Ministerstwo Rozwoju i Finansów, s. 4.. Zgodnie z zamiarem projektodawcy konieczne jest skonstruowanie ram prawnych umożliwiających płynną kontynuację działalności wykonywanej po śmierci przedsiębiorcy przez osobę fizyczną w okresie przejściowym (czyli w czasie od śmierci przedsiębiorcy – otwarcia spadku – do czasu ustalenia następców prawnych przedsiębiorcy i rozstrzygnięcia o przyszłości przedsiębiorstwa). Procedowany akt prawny regulować ma zatem zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną po jego śmierci oraz kontynuowania działalności gospodarczej prowadzonej za pośrednictwem danego przedsiębiorstwaIbidem.. Ustawa wprowadza w związku z powyższym generalną regułę, że osoba albo osoby, które nabyły przedsiębiorstwo po śmierci przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, są – na zasadach w jej przepisach określonych – następcami prawnymi tego przedsiębiorcy w zakresie praw i obowiązków związanych z prowadzeniem tego przedsiębiorstwaIbidem, s. 6.. Według projektu ustawy osobami, które z chwilą śmierci przedsiębiorcy są lub stają się właścicielami przedsiębiorstwa, są pierwotni następcy prawni przedsiębiorcy i (lub) małżonek przedsiębiorcy. W rozumieniu ustawy zatem „pierwotnym następcą prawnym przedsiębiorcy” jest osoba, która nabyła przedsiębiorstwo w spadku (definicja tej konstrukcji prawnej znajdzie się w dalszej części tekstu) z chwilą otwarcia spadku, czyli spadkobierca ustawowy, testamentowy albo zapisobierca windykacyjnyIbidem..

Zarząd sukcesyjny przedsiębiorstwem – najważniejsze założenia

Punktem wyjścia dla procesu sukcesji w oparciu o projektowane przepisy jest „przedsiębiorstwo w spadku”, obejmujące składniki niematerialne i materialne, przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, stanowiące mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci, którego szczegółową definicję zawiera art. 2 omawianego projektu.

Zgodnie z art. 18 projektu ustawy zarząd sukcesyjny ma obejmować zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku. Przyznanie zarządcy sukcesyjnemu zdolności sądowej i procesowej ma na celu umożliwienie mu działania w postępowaniach sądowych dotyczących przedsiębiorstwa w spadku, mogących mieć przecież istotne znaczenie dla zachowania płynności finansowej przedsiębiorstwa. Zarządca sukcesyjny działać ma w imieniu własnym, ale na rachunek współwłaścicieli przedsiębiorstwa w spadku (art. 21.1. projektu).

Projekt ustawy zakłada, że NIP przedsiębiorcy przechodzi na przedsiębiorstwo w spadku i wygasa wraz z wygaśnięciem zarządu sukcesyjnego, a jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony – wraz z upływem terminu do powołania zarządcy sukcesyjnego.

Ustawa przewiduje zmiany w zakresie prokury, statuując m.in., że jeżeli przedsiębiorca chce, aby prokura nie wygasła z chwilą jego  śmierci, powinien poczynić stosowne zastrzeżenie. Wówczas z chwilą śmierci przedsiębiorcy prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym, którego zasady działania zostały określone w ustawie (obecnie art. 109⁷ § 4 k.c. stanowi, że śmierć przedsiębiorcy ani utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powodują wygaśnięcia prokury).

W myśl analizowanego projektu zarządcę sukcesyjnego może powołać spadkodawca (co w praktyce oznacza konstrukcję przypominającą zapis testamentowy) – powołanie w tym przypadku potwierdzone zostaje stosownym oświadczeniem złożonym na piśmie pod rygorem nieważności i złożonym na odpowiednim wniosku do CEIDG (art. 9 projektu). Jeśli takiego „zapisu” nie dokonano, zarządcę mogą powołać małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, albo osoba, która przyjęła zapis windykacyjny, którego przedmiotem jest przedsiębiorstwo albo udział w przedsiębiorstwie, a jeżeli nie ogłoszono testamentu, w którym został uczyniony taki zapis windykacyjny – osoba, która przyjęła spadekArt. 12 projektu.. Jeśli chodzi o samą kwestię umowy o dział spadku – w przepisie art. 1037 k.c. dodano § 3 wskazujący, że jeżeli do spadku należy przedsiębiorstwo, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. W świetle obowiązujących przepisów nie jest bowiem jasne, czy umowa o dział spadku obejmująca przedsiębiorstwo wymaga formy szczególnej, o której mowa w art. 75¹ k.c., tj. czy należy zakwalifikować tę czynność jako zbycie przedsiębiorstwa. W celu zapobieżenia kolizji uprawnień kuratora spadku z ustanowionym dla przedsiębiorstwa w spadku zarządcą sukcesyjnym proponowana jest zmiana przepisu art. 667 k.p.c. poprzez dodanie § 3 wprowadzającego wyłączenie przedsiębiorstwa spod zarządu majątkiem spadkowym sprawowanego przez kuratora spadku.

Warto zauważyć ponadto, że uzasadnienie projektu ustawy przewiduje wprowadzenie daleko idących zmian w zakresie utrzymania w mocy decyzji administracyjnych związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą. W świetle obowiązujących uregulowań decyzja administracyjna wygasa z chwilą śmierci jej adresata. Ustawodawca postuluje, dla zapewnienia ciągłości działalności przedsiębiorstwa, wyłączenie wspomnianej reguły w odniesieniu do decyzji takich jak koncesje, zezwolenia, licencje oraz pozwolenia związane z działalnością gospodarczą w celu umożliwienia zarządcy sukcesyjnemu wykonywania praw i obowiązków zeń wynikających, a uzyskanych przez przedsiębiorcę. Konieczność oczekiwania na wydanie nowych decyzji przez zarządcę sukcesyjnego albo następcę prawnego przedsiębiorcy (właściciela przedsiębiorstwa w spadku) wykluczałaby bowiem ciągłość działalności i podważałaby sens ustanawiania zarządu sukcesyjnego.

W celu zapewnienia kontynuacji wykonywania działalności gospodarczej z wykorzystaniem przedsiębiorstwa w spadku konieczne jest nadto zapewnienie możliwości trwania stosunków pracy nawiązanych przez przedsiębiorcę jako pracodawcę. Ustawa przewiduje, że umowy o pracę nie wygasają w razie ustanowienia zarządu sukcesyjnego z chwilą śmierci pracodawcy. W takim przypadku umowy o pracę z pracownikami wygasają z dniem wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, chyba że przed tym dniem nastąpiło wypowiedzenie, upływ okresu, na jaki umowy zostały zawarte, czy przejęcie pracownika przez nowego pracodawcę na zasadach określonych w art. 231 k.p. Rozwiązanie to stanowi gwarancję ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa z udziałem osób zatrudnionych, a przy tym pozwala na ochronę praw pracowników, których stosunki pracy pozostaną w mocy na dotychczasowych zasadachUzasadnienie, s. 106..

Należy wspomnieć, że ustawa przewiduje w swych postanowieniach zapewnienie zarządcy sukcesyjnemu dostępu do środków  zgromadzonych na rachunku zmarłego przedsiębiorcy oraz prawa wydawania dyspozycji finansowych, co ma niejednokrotnie decydujący wpływ na bieżącą działalność przedsiębiorstwa związaną z regulowaniem zobowiązań prywatnoprawnych i publicznoprawnych.

Wreszcie, analizując pokrótce najważniejsze spośród założeń omawianego projektu ustawy, nie sposób nie wspomnieć, że projekt ustawy reguluje także kwestie zarządu sukcesyjnego w przypadku śmierci wspólnika spółki cywilnej, co dla bytu prawnego umowy spółki cywilnej ma szczególne znaczenie w sytuacji, gdy stronami umowy pozostają dwaj wspólnicy. I tak, art. 47 ust. 1 projektu ustawy stanowi, że w przypadku gdy na skutek śmierci przedsiębiorcy w spółce cywilnej pozostaje jeden wspólnik, spółka ulega rozwiązaniu najpóźniej z upływem terminu, o którym mowa w art. 12 ust. 10 (tj. z upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci przedsiębiorcy, a jeżeli akt zgonu przedsiębiorcy nie zawiera daty zgonu albo chwila śmierci przedsiębiorcy została oznaczona w postanowieniu sądu stwierdzającym zgon, termin ten biegnie od dnia odpowiednio: znalezienia zwłok przedsiębiorcy albo uprawomocnienia się postanowienia sądu stwierdzającego zgon), jeżeli wcześniej nie został ustanowiony zarząd sukcesyjny. Jedyny wspólnik spółki cywilnej może sam podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego lub złożenia oświadczenia o zgodzie albo sprzeciwie wobec wejścia do spółki spadkobierców przedsiębiorcy (jeżeli został ustanowiony zarząd sukcesyjny) lub upływu terminu, o którym mowa w art. 12 ust. 10 – w przypadku gdy zarządu sukcesyjnego wcześniej nie ustanowionoArt. 47 ust. 2 projektu..

Na zakończenie warto podkreślić, że projektodawca ograniczył ramy czasowe zarządu do dwóch lat od śmierci przedsiębiorcy, art. 24 projektu przewiduje zaś wynagrodzenie dla zarządcy sukcesyjnego z tytułu pełnionej funkcji (o ile nie zdecyduje się działać bez pobierania wynagrodzenia). Zasady przyznania wynagrodzenia określają przepisy dotyczące umowy zleceniaArt. 735 Kodeksu cywilnego..

Podsumowanie

Wprowadzenie w życie przepisów omawianego aktu prawnego prócz zabezpieczenia interesów właścicieli jednoosobowych przedsiębiorstw stwarza szansę na kontynuację funkcjonowania przedsiębiorstwa, które będzie w dalszym ciągu generować zyski, utrzyma miejsca pracy i będzie nieprzerwanie regulować zobowiązania wobec kontrahentów oraz zobowiązania publicznoprawneUzasadnienie, s. 4. – tym samym zachowując wartość rodzinną danej działalności gospodarczej. Zakończenie ścieżki legislacyjnej pociągnie za sobą konieczność nowelizacji przepisów z zakresu m.in. prawa cywilnego, prawa administracyjnego, prawa pracy oraz prawa podatkowegoIbidem., co uświadamia wagę projektowanych rozwiązań.