1. Kształtowanie się polskiego modelu postępowania z nieletnimi

Wyodrębnienie się prawa nieletnich jako odrębnej gałęzi prawa polskiego należy łączyć z uchwaleniem ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 października 1982 r. (zwanej dalej u.p.n.).Dz.U. z 1982 r. nr 35, poz. 228. Do chwili wejścia w życie tego aktu prawnego, tj. do 13 maja 1983 r., postępowanie wobec nieletnich sprawców czynów zabronionych było integralną częścią prawa karnegoRozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 1932 r. nr 60, poz. 571) regulowało ogólne zasady odpowiedzialności nieletnich w art. 69–78. Przepisy tego aktu prawnego, ze względu na wizję rychłego wejścia w życie odrębnej ustawy dotyczącej postępowania z nieletnimi, nie straciły mocy obowiązującej także po wejściu w życie Kodeksu karnego z 1969 r. Pozostawiono je ustawą z dnia 22 grudnia 1969 r. o utrzymaniu w mocy na okres przejściowy niektórych dotychczasowych przepisów prawa karnego (Dz.U. z 1969 r. nr 37, poz. 311). i procedury karnej,Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1928 r. nr 33, poz. 313) przewidywało szczególne postępowanie karne w sprawie nieletnich w art. 474–495. a możliwość interwencji wychowawczo-poprawczej wobec nieletniego była ograniczona do sytuacji, w której nieletni popełnił czyn zabroniony.T. Kaczmarek, Psychologiczne i ustawowe kryteria odróżniania nieletnich od dorosłych w polskim prawie karnym, NP 1990, z. 1–3, s. 16.

Trwające ponad sześćdziesiąt lat prace nad ustawąM. Korcyl-Wolska, Postępowanie w sprawach nieletnich, wydanie 2 uzupełnione, Warszawa: Oficyna a Wolters Kluwer business 2008, s. 35. prowadzone były w burzliwej atmosferze sporów i dyskusjiSzerzej na temat prac nad ustawą zob. ibidem, s. 35 i n. dotyczących zasad traktowania nieletnich.Szerzej na temat ewolucji zasad odpowiedzialności nieletnich zob. M. Cieślak, Od represji do opieki(rzut oka na ewolucję zasad odpowiedzialności nieletnich), „Palestra” 1973, nr 1, s. 30 i n.; S. Batawia, A. Strzembosz, Nieletni przestępcy w świetle badań kryminologicznych i postulaty ustawodawcze, PiP 1968, s. 901 i n.; H. Zabrodzka, Odpowiedzialność nieletnich na tle projektu ustawy o zapobieganiu i zwalczaniu demoralizacji i przestępczości nieletnich, PiP 1969, z. 4–5, s. 794 i n.; M. Żebrowska, Głos psychologów w dyskusji nad projektem ustawy o zapobieganiu i zwalczaniu demoralizacji i przestępczości nieletnich, PiP 1969, z. 6, s. 1048 i n.; A. Walczak-Żochowska, Systemy postępowania z nieletnimi w państwach europejskich. Studium prawno-porównawcze, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze 1988, s. 7 i n.; G. Harasimiak, Ewolucja zasad odpowiedzialności, traktowania i postępowania z nieletnimi, Szczecin: Ottonianum 2000, s. 10 i n.; M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 15 i n.; R. G. Hałas, Odpowiedzialność karna nieletniego na tle Kodeksu karnego z 1997 roku, Lublin: Wydawnictwo KUL 2006, s. 15 i n. Jedni opowiadali się za koncepcją opiekuńczego podejścia do nieletniego (zwaną również kryminologiczną lub terapeutyczną), zgodnie z którą nieletniego, który popadł w konflikt z prawem, należy traktować jako „dziecko w niebezpieczeństwie”, wymagające opieki, pomocy i ochrony przed szkodliwymi wpływami otoczenia, a zatem stosowania wyłącznie środków wychowawczych. Drudzy wskazywali konieczność stosowania wobec nieletnich środków o charakterze karnym, skłaniając się tym samym ku koncepcji sprawiedliwościowej (zwanej także jurydyczną, karnistyczną lub represyjną), zgodnie z którą nieletnich należy traktować jako specyficzną kategorię dorosłych sprawców czynów zabronionych.Zob. M. Stanowska, A. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi o profilu ustawy o postępowaniu z nieletnimi (zagadnienia materialnoprawne i procesowe), PiP 1983, z. 6, s. 52; B. Stańdo-Kawecka, Prawo karne nieletnich od opieki do odpowiedzialności, Warszawa: Wolters Kluwer 2007, s. 25 i n.

Ostatecznie przyjęte rozwiązanie było de  facto wyrazem kompromisu pomiędzy obiema tymi koncepcjami, z tym jednak, że w u.p.n. możemy odnaleźć znacznie więcej instrumentów prawnych o charakterze opiekuńczo-wychowawczym,Zob. M. Stanowska, A. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi, s. 52 i n.; A. Ratajczak, Materialnoprawne problemy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, PiP 1983, z. 2, s. 3; A. Strzembosz, System sądowych środków ochrony dzieci i młodzieży przed niedostosowaniem społecznym, Lublin: Wydawnictwo KUL 1985, s. 65 i n., s. 92; P. Górecki, Nowelizacja ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, RPEiS 1996, nr 4, s. 25. opartych na polskiej tradycji i polskiej myśli prawniczej,Już w 1550 r. kanclerz Jan Ocieski radził sędziom krakowskim, by 12-letniego sprawcę rozboju zamiast skazywać na karę śmierci, to „batogiem poprawić i oddać go do szkoły Marii Panny, a on nauczywszy się, co jest złe będzie się kajał i jego głowa będzie dobra”. Zob. T. Bojarski, Podstawowe założenia traktowania nieletnich w świetle ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz aktualnych potrzeb, (w:) Teoretycznei praktyczne problemy stosowania ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, red. T. Bojarski, E. Skrętowicz, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2001, s. 14; R. G. Hałas, Odpowiedzialność, s. 16. wprowadzających wiele nowoczesnych, innowacyjnych i cennych koncepcji, które mimo pewnych mankamentów do dziś są powodem do dumy dla polskiego ustawodawcy.Zob. T. Bojarski, Podstawowe, s. 18.

2. Prace nad reformą prawa nieletnich

Wieloletnie prace nad ustawą nie uchroniły jej od wad, luk i nieścisłości. Krytyka ustawy trwa już od momentu jej uchwalenia. Przede wszystkim wskazuje się niejasność pojęć, jakimi posługuje się ustawa,A. Grześkowiak, Reforma postępowania z nieletnimi. Uwagi ogólne na temat materialnoprawnych rozwiązań ustawy z 26 X 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, SP 1984, z. 1–2, s. 231; A. Ratajczak, Materialnoprawne, s. 11; W. Patulski, Postępowanie w sprawach nieletnich, NP 1983, nr 1, s. 6 i n.; B. Czarnecka-Dzialuk, Nieletni sprawcy czynów karalnych przed sądem rodzinnym. Zagadnienia procesowe, Warszawa: Agencja Scholar 1993, s. 29. istnienie luk prawnych,M. Stanowska, A. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi, s. 55. a także zawiłość przyjętych rozwiązań.H. Kołakowska-Przełomiec, Postępowanie w sprawach nieletnich, PiP 1983, z. 6, s. 46 i n.; P. Górecki, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich – po nowelizacji, Prok. i Pr. 2001, z. 5, s. 34 i n. Jedni krytykują jej zbyt karnistyczny charakter,H. Kołakowska-Przełomiec, Postępowanie, s. 49 i n.; A. Strzembosz, System, s. 88 i n.; B. Kowalska-Ehrlich, System postępowania z młodzieżą nieprzystosowaną społecznie w Polsce, (w:) Prawnei pedagogiczne aspekty resocjalizacji nieletnich, pod red. B. Kowalskiej‑Ehrlich i S. Walczaka, Warszawa: Wydawnictwo UW 1992, s. 85. inni, powołując się na wzrost „przestępczości nieletnich”, postulują zaostrzenie zasad traktowania nieletnich.K. Adamik, M. Lisiecki, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich – próba oceny funkcjonowania niektórych zasad procesowych, PS 1997, nr 7–8, s. 21; idem, Tendencjei postulaty postępowania w sprawach o czyny karalne nieletnich, „Jurysta” 1998, nr 1, s. 8 i n.

Krytyka ustawy nie ustaje. Wciąż zwraca się uwagę na konieczność zmian, „wytykając” u.p.n. jej nadmierny formalizm,P. Jagosz, Podstawowe założenia nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, (w:) Teoretycznei praktyczne problemy, s. 25. „schizofrenię proceduralną”,. Gaberle, Kontynuacja i zmiana (o projekcie kodeksu nieletnich), PiP 2005, z. 4, s. 11 i n. niezgodność ze standardami międzynarodowymi.M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 199 i n. Zwraca się uwagę na potrzebę kompleksowej regulacji opartej na jednolitych założeniach i rozwiązaniach.P. Górecki, Nowelizacja, s. 26.

W dniu 8 września 2003 r. Minister Sprawiedliwości powołał pierwszy Zespół do spraw reformy prawa nieletnich.Na czele Zespołu stanął jako przewodniczący prof. dr hab. A. Gaberle. W skład Zespołu weszli także: wiceprzewodniczący SSO E. Waszkiewicz, zastępca dyrektora Departamentu Sądów Powszechnych oraz członkowie: SSN prof. T. Ereciński, dr hab. M. Korcyl-Wolska, SSO dr H. Haak, SSO dr P. Górecki, SSO T. Bronowska, SSO M. Masiulanis, prokurator W. Michrowski, SSO B. Zientek, SSO E. Świderska, sekretarz – sędzia A. Sumińska. Skład Zespołu powołany za A. Gaberle, Kontynuacja, s. 12. Reforma ta miała polegać na opracowaniu nowej ustawy,  kompleksowo regulującej zagadnienia o charakterze materialnoprawnym, procesowym i wykonawczym.

Podstawowymi założeniami projektu ustawyM. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 233 i n. było dostosowanie polskich rozwiązań prawnych w zakresie postępowania w sprawie nieletnich do standardów międzynarodowych, upodmiotowienie nieletniego przez przyznanie mu szerszych praw i gwarancji procesowych, przyjęcie jednolitej definicji nieletniego oraz rezygnacja z dualizmu procedur na rzecz jednolitego postępowania jurysdykcyjnego, dostosowanego do potrzeb i standardów postępowania z nieletnimi.Ibidem.

Pierwszy projekt „Kodeksu nieletnich”Projekt ustawy Kodeks nieletnich z 2005 r., http://kurator.webd.pl (dostęp: 7 maja 2007 r.). został przedstawiony w 2005 r. Projektodawcy, realizując zgłaszane od lat postulaty, wprowadzili jednolitą definicję nieletniego, obejmując nią osoby pomiędzy 10. a 18. rokiem życia, u których wystąpiły przejawy demoralizacji. Zmieniono również zakres znaczeniowy samego pojęcia demoralizacji, rozszerzając go także na popełnienie przez nieletniego czynu zabronionego. Ponadto przyznano nieletniemu szerokie uprawnienia procesowe, w tym prawo do korzystania z pomocy nie tylko obrońcy, lecz również osoby godnej zaufania. Jednocześnie autorzy projektu pozostali przy obowiązujących dyrektywach postępowania z nieletnimi, tj. dyrektywie kierowania się przede wszystkim dobrem dziecka i dyrektywie indywidualizacji w postępowaniu z nieletnimi.M. Korcyl-Wolska, Jeszczejeden kodeks, „Rzeczpospolita” 2005, nr 173, s. 5.

Pomimo licznych pozytywnych opinii „Kodeks nieletnich” w wersji z 2005 r. nie został uchwalony. Kolejna, zmieniona wersja, opracowana przez inny zespół,A. Gaberle, Projekt ustawy – Prawo nieletnich: krok wstecz, PWP 2008, nr 58, s. 5. pojawiła się w lutym 2007 r.Projekt ustawy Kodeks nieletnich z 21 lutego 2007 r., http://www.ms.gov.pl/projekty/projekty.shtml (dostęp: 7 maja 2007 r.). Opinie o projekcie wyraziła Krajowa Rada Sądownictwa,Opinia Krajowej Rady Sądownictwa w przedmiocie projektów ustaw – Kodeks nieletnich oraz Przepisy wprowadzające Kodeks nieletnich z dnia 1 czerwca 2007 r., s. 3, http://www.krs.pl/main2.php?node=oper&grp=7&hist= archive&d=2007 (dostęp: 21 października 2007 r.) Rada LegislacyjnaOpinia Rady Legislacyjnej o projekcie ustawy Kodeks nieletnich z dnia 4 czerwca 2007 r., RL-0303–41/07, s. 3, http://www.radalegislacyjna.gov.pl/index.php?id=201 (dostęp: 21 października 2007 r.). oraz Rzecznik Praw Dziecka Ewa Sowińska.Opinia Rzecznika Praw Dziecka Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie projektów: ustawy – Kodeks nieletnich oraz ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks nieletnich z dnia 25 czerwca 2007 r., ZBA-071–22/07/MD, s. 2, http:// www.brpd.gov.pl/wystapienia/stanowiska_kodeksy.doc (dostęp: 21 października 2007 r.). Krytyce poddano głównie tytuł ustawy, argumentując, że projekt ten nie spełnia podstawowych zasad kodyfikacyjnych. Kierując się uwagami krytycznymi opiniodawców, dokonano zmian w projekcie, a w szczególności zmieniono jego tytuł na „Prawo nieletnich” (zwane dalej p.p.n.).Projekt ustawy Prawo nieletnich z 2007 r., http://www.ms.gov.pl/projekty/projekty.shtml (dostęp: 21 października 2007 r.). Z trudno uchwytnych przyczyn również ten projekt nie trafił nawet pod obrady Sejmu.

W lutym 2008 r. Minister Sprawiedliwości powołał kolejny zespół ekspercki do opracowania ustawy – Prawo nieletnich. Już na pierwszym spotkaniu tego zespołu ustalono powrót do koncepcji projektu z 2005 r., uwzględniając jednocześnie zgłoszone względem niego  przez praktyków i przedstawicieli doktryny uwagi krytyczne. Choć prace nad projektem zostały zamknięte przez ekspertów 1 lipca 2008 r., projekt ten ostatecznie nie przerodził się w obowiązującą ustawę.Szerzej na temat projektu ustawy Prawo nieletnich z 2008 r. zob. M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 272–275.

Prace nad ustawą trwały nadal, a koncepcja postępowania z nieletnimi zmieniała się wraz z kolejnymi zespołami powoływanymi do opracowania reformy „prawa nieletnich”. Ostatecznie odstąpiono od idei uchwalenia zupełnie nowego i kompleksowego aktu prawnego, który regulowałby zarówno problematykę materialnoprawną, jak również procesową i wykonawczą postępowania z nieletnimi, na rzecz nowelizacji obowiązującej od przeszło 30 lat ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Pierwszy taki projekt pojawił się 19 listopada 2010 r. i nosił tytuł „projekt ustawy o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych”.Projekt ustawy z 19 listopada 2010 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (niepubl.). Przewidywał on gruntowne zmiany ustawy, gdyż nowelizacja miała sięgać już samej preambuły.A. Gaberle podkreśla, że preambuła ma charakter przepisu prawnego, z którego wynikają wiążące dla adresata normy prawne. Ograniczają one swobodę wykładni, gdyż niedopuszczalna byłaby taka interpretacja przepisów u.p.n., która pozostawałaby w sprzeczności ze wskazaniami określonymi w preambule. Zob. A. Gaberle, (w:) A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Gdańsk: Arche 2002, s. 9; zob. też E. Bieńkowska, A. Walczak-Żochowska, Postępowanie w sprawach nieletnich. Komentarz, Warszawa: C. H. Beck 2003, s. 49; P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, wyd. 4, Warszawa: Oficyna a Wolters Kluwer business 2007, s. 15. Proponowano wyeliminowanie z jej treści pojęcia „przestępczość nieletnich” i zastąpienia go pojęciem „popełnianie przez nieletnich czynów zabronionych”, co wydawało się słuszne, gdyż od lat przyjmuje się niezdolność nieletnich do zawinienia, a co za tym idzie – ich niezdolność do popełniania przestępstw. Projektodawcy odeszli również od idei odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletniego na świadomego swych obowiązków członka społeczeństwa, co w chwili uchwalania ustawy było uzasadnione ustrojowo, na rzecz bardziej przystającej do dzisiejszych realiów idei odpowiedzialności rodzin za wychowanie dziecka jako indywidualnej jednostki, podmiotu, a nie przedmiotu prawa – człowieka – z poszanowaniem jego praw i wolności.

Nowelizacja ta zakładała również wprowadzenie dolnej granicy wieku w definicji nieletniego, co ograniczałoby możliwość ingerencji sądu rodzinnego w sprawy dotyczące zachowania dzieci poniżej 10. roku życia, rezygnację z pojęcia czynu karalnego i wprowadzenie ustawowej definicji pojęcia „demoralizacja”, zapewnienie minimalnego poziomu gwarancji praw dziecka poprzez przyznanie nieletniemu prawa do milczenia oraz prawa do korzystania z pomocy pełnomocnika, który miał zastąpić obrońcę, wprowadzenie jednolitego postępowania w sprawach nieletnich bez rozróżnienia na postępowanie wyjaśniające i rozpoznawcze, a w jego ramach na postępowanie opiekuńczo- ‑wychowawcze i poprawcze, przyznanie prokuratorowi statusu uczestnika w jego dotychczasowe miejsce strony postępowania, a także zniesienie możliwości zaskarżenia postanowienia o wszczęciu postępowania.Projekt ustawy z 19 listopada 2010 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz uzasadnienie tego projektu (niepubl.).

Pomimo zaawansowanych prac nad projektem również on nie stał się obowiązującą ustawą.

3. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw

Ostatecznie ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 października 1982 r. została znowelizowana ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1 października 2013 r.),Zob. ustawę z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165) oraz ustawę z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 382). jednak zakres wprowadzonych zmian jest ograniczony i znacznie różni się od projektu z 19 listopada 2010 r.Por. projekt ustawy z 19 listopada 2010 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (niepubl.) oraz projekt przekazany do Sejmu 15 lutego 2013 r., http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/84724/84766/dokument65244.pdf (dostęp: 2 grudnia 2013 r.).

Już wstępna analiza ustawy nowelizującej u.p.n. pozwala stwierdzić, że jej zakres materialnoprawny pozostał w zasadzie niezmieniony. W niezmienionym kształcie pozostawiono zarówno preambułę ustawy, jak również przepisy regulujące jej zakres podmiotowy i przedmiotowy.Ustawa z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165) wprowadza zmianę w art. 1 § 2 pkt 2 lit. b u.p.n., polegającą na wykreśleniu z katalogu czynów karalnych wykroczenia z art. 62 Kodeksu wykroczeń – zmiana ta wynika z uchylenia art. 62 Kodeksu wykroczeń.

a) Idee i dyrektywy postępowania z nieletnimi

Utrzymano główne idee postępowania. Ustawodawca nadal nakazuje w postępowaniu z nieletnimi mieć na uwadze dwa szczególnie ważne aspekty: aspekt profilaktyczny, polegający na przeciwdziałaniu demoralizacji nieletnich i popełnianiu przez nich czynów zabronionych, także poprzez umacnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie dzieci,A. Grześkowiak, Reforma, s. 242. jak również aspekt resocjalizacyjno-wychowawczy, który nakazuje stwarzać nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, warunki do dalszego normalnego życia.V. Konarska-Wrzosek, Ochrona nieletnich przed demoralizacją i przestępczością w ujęciu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, PiP 1999, z. 5, s. 48.

Takie, zgodne z tendencjami ewolucji ustawodawstw europejskich, podejście,Szerzej zob. A. Walczak-Żochowska, Modele postępowania z nieletnimi, (w:) Prawne i pedagogiczne aspekty resocjalizacji nieletnich, pod red. B. Kowalskiej‑Ehrlich i S. Walczaka, Warszawa: Wydawnictwo UW 1992, s. 37 i n.; V. Konarska-Wrzosek, Ochrona nieletnich, s. 48; M. Stanowska, A. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi, s. 53; P. Górecki, Nowelizacja, s. 33; P. Górecki, Wychowywaćczy karać?, PiŻ 2001, nr 6, s. 32 i n. ukierunkowane nie tylko na resocjalizację nieletniego, który popadł w konflikt z prawem karnym, ale także na przeciwdziałanie demoralizacji nieletniego, który przekracza zasady współżycia społecznego, było i jest pozytywnie oceniane w literaturze przedmiotu,A. Ratajczak, Materialnoprawne problemy, s. 8. a co za tym idzie – nie wymaga zmian.

Nowelizacja nie zmienia jednak tego, na co od lat zwraca się uwagę w doktrynie,A. Strzembosz, Postępowanie w sprawach nieletnich w prawie polskim, Lublin: Wydawnictwo KUL 1984, s. 34; T. Grzegorczyk, Sytuacja nieletniego w postępowaniu w sprawach nieletnich, NP 1988, nr 1, s. 3; A. Gaberle, (w:) A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz, s. 22–23; zob. też. E. Bieńkowska, A. Walczak-Żochowska, Postępowanie, s. 59; P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa, s. 20. że choć preambuła do ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich proklamuje jej profilaktyczny aspekt, to w praktyce przyjęte rozwiązania prawne podporządkowane są wyłącznie realizacji aspektu resocjalizacyjno-wychowawczego.

Artykuł 2 u.p.n., który stanowi, że „przewidziane w ustawie działania podejmuje się w wypadkach, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego”, wskazuje bowiem na to, że aspekt profilaktyczny ustawy ma się realizować głównie  poprzez resocjalizację nieletniego. To zapobieganie demoralizacji ma charakter jakby wtórny i ogranicza się jedynie do zapobiegania dalszej demoralizacji poprzez zwalczanie już istniejących jej przejawów. W związku z powyższymJak słusznie wskazuje T. Grzegorczyk, sąd w takiej sytuacji nie pozostaje jednak bezradny, gdyż ma możliwość orzeczenia środków przewidzianych w art. 109 k.r.o., co w znaczny sposób łagodzi skutki takiego rozwiązania. W przypadku jeśli nieletni nie wykazuje przejawów demoralizacji, nie ma potrzeby reakcji wobec samego nieletniego, istnieje natomiast konieczność podjęcia kroków w stosunku do jego rodziców lub opiekunów. Postępowanie to powinno być wszczęte ze względu na dobro nieletniego, ale z przyczyn nieleżących po jego stronie. Autor wskazuje również, że w przypadku jeśli okoliczności prowadzące do demoralizacji nieletniego mają charakter czynów zabronionych, rodzic lub opiekun może ponieść dodatkowo odpowiedzialność karną. Zob. T. Grzegorczyk, Sytuacja nieletniego, s. 3. w przypadku, jeśli w toku postępowania sąd ustali, że nieletni nie wykazuje przejawów demoralizacji, ale jest nią bezpośrednio zagrożony, nie jest możliwe zastosowanie wobec niego środków wychowawczych określonych w ustawie.A. Grześkowiak, Postępowanie w sprawach nieletnich w Polsce w świetle Reguł Minimalnych ONZ dotyczących wymiaru sprawiedliwości względem nieletnich, (w:) Prawne i pedagogiczne aspekty resocjalizacji nieletnich, pod red. B. Kowalskiej- ‑Ehrlich i S. Walczaka, Warszawa: Wydawnictwo UW 1992, s. 123.

Takie uregulowanie powoduje pewien niedosyt i rozczarowanie wynikające z proklamowanego charakteru ustawy, z przyjętego modelu postępowania i celu, jaki mu przyświeca. Reforma postępowania z nieletnimi powinna bowiem przyjąć nowe rozwiązania prawne, pozwalające zapobiegać demoralizacji dzieci i młodzieży na wcześniejszym etapie niż dopuszczenie się przez nieletniego czynu zabronionego czy wykazywanie innych przejawów demoralizacji, zgodnie z zasadą, że „lepiej zapobiegać niż leczyć”.

Pozostawiono również dotychczasowe dyrektywy przewodnie u.p.n. wyrażone w art. 3 ustawy. Nadal naczelną ideą postępowania z nieletnimi ma być kierowanie się przede wszystkim dobrem dzieckaA. Grześkowiak, Postępowanie, s. 60 i n.; E. Bieńkowska, A. Walczak-Żochowska, Postępowanie, s. 61; P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa, s. 21. Zob. G. Rdzanek-Piwowar, Zagadnienie granic nieletniości w prawie karnym, Warszawa 1989, praca doktorska niepublikowana, maszynopis w bibliotece IPN PAN, s. 194–195, pow. za B. Czarnecka-Dzialuk, Nieletnisprawcy, s. 31. oraz zasada indywidualizacji w postępowaniu z nieletnimi,P. Wierzbicki, Indywidualizacja środków stosowanych w postępowaniu z nieletnimi, NP 1984, nr 9, s. 73; A. Grześkowiak, Postępowanie, s. 75; A. Gaberle, (w:) A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz, s. 26 i n.; P. Górecki, S. Stachowiak, Ustawa, s. 22. co zasługuje na pełną aprobatę. Inaczej natomiast należy oceniać pozostanie przy trzeciej zasadzie postępowania z nieletnimi – zasadzie uwzględniania interesu społecznego.Zob. A. Strzembosz, Postępowanie, s. 70; T. Bojarski, (w:) T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z komentarzem, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2002, s. 26 i n.; A. Gaberle, (w:) A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz, s. 29. Dyrektywa uwzględniania interesu społecznego, jako zawierająca się w dyrektywie kierowania się dobrem dziecka, wydaje się być zbyteczna i powinna zostać przez ustawodawcę usunięta z tekstu ustawy, czego ustawodawca nie uczynił. Jak słusznie zauważył A. Strzembosz:A. Strzembosz, Postępowanie, s. 70. „nie może być sprzeczności między dobrem nieletniego a interesem społecznym polegającym właśnie na prawidłowej socjalizacji dzieci i młodzieży zagrożonych wykolejeniem społecznym”.Zob. też A. Gaberle, (w:) A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz, s. 29. W praktyce zdarza się ponadto, że interes społeczny upatrywany jest w sprawiedliwej odpłacie, w prewencji generalnej.A. Strzembosz, Postępowanie, s. 70. Tak pojmowany interes społeczny jest nie do pogodzenia z zasadniczymi ideami postępowania z nieletnimi, zgodnie z którymi dziecko, które popadło w konflikt z prawem,  wymaga wychowania, opieki, pomocy, a nie kary.Zob. M. Stanowska, A. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi, s. 52 i n.; A. Ratajczak, Materialnoprawne problemy, s. 3; A. Strzembosz, System, s. 65 i n., s. 92; P. Górecki, Nowelizacja, s. 25. W literaturzeT. Bojarski, (w:) T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu, s. 26. zwraca się uwagę, że celem postępowania z nieletnimi nie jest osiągnięcie stanu sprawiedliwości. Na tym właśnie polega racjonalna walka z niedostosowaniem społecznym młodzieży, że należy szukać przyczyny zła i ją usuwać, a nie tylko „leczyć” jego objawy.H. Kołakowska-Przełomiec, Z. Ostrahińska, A. Kossowska, D. Wójcik, I. Rzeplińska, B. Szamota-Saeki, K. Badźmirowska-Masłowska, Nieletni do więzienia?, „Palestra” 1994, nr 11, s. 74 i n. W tej sytuacji oddzielanie zasady uwzględniania interesu społecznego od zasady kierowania się dobrem dziecka jest całkowicie nieuzasadnione i powinno zostać zmienione przy okazji wprowadzonej nowelizacji.

b) Zakres podmiotowy ustawy

Niezmieniony pozostał również zakres podmiotowy ustawy, tj. definicja nieletniego. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich wyróżniała i wyróżnia aż trzy kategorie nieletnich. Według art. 1 u.p.n. nieletnim w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji jest każdy, kto nie ukończył lat 18. W sprawach o czyn karalny nieletnim jest osoba między 13. a 17. rokiem życia (art. 1 § 1 pkt 2 u.p.n.), przy czym chwilą decydującą dla przyjęcia nieletniości jest chwila popełnienia czynu karalnego.M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 58 i n. W postępowaniu wykonawczym pozostaje się nieletnim nawet do ukończenia lat 21 (art. 1 § 1 pkt 3 u.p.n.), bez względu na to, czy środki wychowawcze bądź poprawcze orzekł sąd rodzinny, czy sąd karny.A. Gaberle, (w:) A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz, s. 22. Nieletniość zachowuje się jednak tylko na czas i tylko w zakresie wykonywania orzeczonych środków,Ibidem. albowiem jeżeli nieletni przebywa w zakładzie poprawczym po ukończeniu lat 17 i w tym czasie popełni czyn o znamionach przestępstwa, to odpowiada on już jako dorosły na zasadach Kodeksu karnego.Ibidem.

Definicja ta od lat poddawana jest krytyce ze względu na jej piętrowy i niejednolity charakter.M. Stanowska, A. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi, s. 55; M. Siewierski, O właściwe zasady odpowiedzialności nieletnich, PiP 1948, z. 2, s. 41; A. Grześkowiak, Reforma, s. 232; M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 56. Za poważną lukę ze względu na gwarancyjność prawa uważa sięA. Grześkowiak, Postępowanie, s. 46; M. Stanowska, A. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi, s. 55 i n.; M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 57–58. również brak dolnej granicy wieku, która uniemożliwiałaby ingerencję sądu ze względu na demoralizację nieletniego. Nie wydaje się bowiem przekonująca argumentacja T. Bojarskiego,T. Bojarski, (w:) T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu, s. 22–23. który twierdzi, że „nieokreślenie dolnej granicy wieku w tym przypadku jest posunięciem słusznym, gdyż o wszczęciu postępowania decydować powinny względy celowości i realne potrzeby wychowawcze dziecka zdemoralizowanego”, ponieważ taka regulacja nie spełnia standardów międzynarodowych. Zwraca się uwagę,H. Kołakowska-Przełomiec, Dziecko jako sprawca i ofiara przestępstwa (Ochrona dziecka w prawie karnym), (w:) Konwencja o Prawach Dziecka – analiza i wykładnia, red. T. Smyczyński, Poznań: Ars boni et aequi 1999, s. 405. że konwencja o prawach dziecka w art. 40 podkreśla niezbędność ustanowienia minimalnej granicy wieku, poniżej której wobec dzieci nie będzie można wszczynać postępowania w sprawie o naruszenie norm prawa karnego. Postulowane zmiany ustalenia takiej granicy w u.p.n. na poziomie 10 lat (przewidziane w poprzednich projektach)Por. projekt Kodeksu nieletnich z 2005 r., projekt Prawa nieletnich z 2007 r. oraz projekt ustawy z 19 listopada 2010 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych. zwiększyłyby  gwarancyjność prawa nieletnich i dostosowywałyby je do standardów międzynarodowych. Określenie dolnej granicy wieku na poziomie lat 10 nie byłoby również żadnym novum na gruncie prawa polskiego.Zob. M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 57–58. Już w poprzednim stanie prawnym przyjmowano bowiem, zgodnie z instrukcją sądową z 1954 r.,Zarządzenie nr 104 Ministra Sprawiedliwości, Dz. Urz. Min. Spraw. 1954, nr 10, poz. 48 że w stosunku do nieletnich, którzy nie ukończyli lat 10, postępowanie karne należy umorzyć i nie stosować żadnych środków wychowawczych, zgodnie z zasadą, że zbyt wczesna ingerencja sądu w wychowanie dzieci może przynieść znacznie więcej szkody niż pożytku.

c) Zakres przedmiotowy ustawy

Ustawodawca pozostawił również w niezmienionej postaci krytykowane w doktrynie kryteria przedmiotowe jej stosowania, takie jak: „demoralizacja”A. Strzembosz, Postępowanie, s. 33 i n.; idem, System, s. 128 i n.; M. Stanowska, A. Walczak-Żochowska, K. Wierzbowski, Uwagi, s. 53; A. Grześkowiak, Reforma, s. 228 i n.; eadem, Postępowanie, s. 47 i n.; B. Czarnecka‑Dzialuk, Nieletni sprawcy, s. 30. i „czyn karalny”,Zob. H. Oślizło, Propozycje zmian w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich, PS 1998, nr 10, s. 104–105; T. Bojarski, (w:) Teoretycznei praktyczne problemy, s. 22. stanowiące dwie odrębne podstawy do wszczęcia postępowania wobec nieletniego.T. Bojarski, (w:) T. Bojarski, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu, s. 25. Trudno czynić jednak w tym zakresie zarzut ustawodawcy, skoro wszystkie dotychczasowe propozycje w tym zakresie poddawane były krytyce, a z badań ankietowych przeprowadzonych w sądach rodzinnych i Rodzinnych Ośrodkach Diagnostyczno-KonsultacyjnychE. Skrętowicz, P. Strzelec, Wyniki badań ankietowych w Sądach Rodzinnych i Rodzinnych Ośrodkach Diagnostyczno- ‑Konsultacyjnych, (w:) Teoretycznei praktyczne problemy, s. 108. wynika, że pomimo niejasności tych pojęć wykształciła się już pewna praktyka interpretacyjna. Określenia te „przyjęły się” w postępowaniu z nieletnimi i dla znacznie przeważającej większości osób posługujących się nimi na co dzień nie stwarzają większej trudności.Ibidem, s. 54.

d) Ujednolicenie postępowania z nieletnimi

Wprowadzone do u.p.n. ustawą z 30 sierpnia 2013 r. zmiany mają głównie wymiar procesowy i zorientowane są na dostosowanie ustawy do standardów międzynarodowych. Jest tak dlatego, albowiem wyrokiem z 2 marca 2010 r. w sprawie Adamkiewicz przeciwko PolsceZob. wyrok ETPCz z 2 marca 2010 r. wydany w sprawie Adamkiewicz v. Polska (skarga nr 54729/00). Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że w toku postępowania prowadzonego w sprawie nieletniego doszło do naruszenia przez Polskę art. 6 § 1 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności m.in. w zakresie prawa do sądu, tj. rozpoznania sprawy przez bezstronny i niezawisły sąd. Wątpliwości Trybunału wzbudził fakt, że w postanowieniu wydawanym na podstawie art. 42 u.p.n.Jak wskazuje w komentarzu do uprzednio obowiązującego art. 42 u.p.n. M. Korcyl-Wolska, (w:) A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz, s. 181: „Postanowienie o rozpoznaniu sprawy określa tryb postępowania rozpoznawczego w zależności od charakteru środków, jakie wedle oceny sędziego winny zostać zastosowane wobec nieletniego (…) Wykładnia dosłowna art. 42 § 1 i § 2 u.p.n. wskazuje na to, że wyłącznie sędzia rodzinny dyskrecjonalnie decyduje o tym, w którym z dwóch przewidzianych w u.p.n. postępowań rozpoznawczych będzie kontynuowane postępowanie, rozpoznana sprawa i wydane orzeczenie: – w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym (art. 44–47a u.p.n., w którym stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego – trybu nieprocesowego (na podstawie art. 20 u.p.n.), czy – w postępowaniu poprawczym (art. 48–55 u.p.n.), w którym stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego ze zmianami przewidzianymi w u.p.n. (…) O wydaniu postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym decyduje «uznanie sędziego», że zachodzą warunki do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym (art. 42 § 2 u.p.n.)”.  o skierowaniu sprawy do trybu poprawczego ujawnione zostało przekonanie sędziego, iż nieletni popełnił czyn  karalny, w sytuacji gdy stanowisko sądu w tym przedmiocie powinno być przedstawione dopiero w chwili ogłoszenia postanowienia kończącego sprawę.Zob. uzasadnienie wyroku ETPCz w sprawie Adamkiewicz v. Polska (skarga nr 54729/00).

Mając na uwadze powyższe orzeczenie, w ustawie nowelizacyjnejZob. ustawę z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165). zrezygnowano zarówno z podziału na postępowanie wyjaśniająceZgodnie z art. 33–36 u.p.n. w brzmieniu obowiązującym do 1 stycznia 2014 r. (Dz.U. z 2010 r. nr 33, poz. 178) postępowanie wyjaśniające prowadzone przez sędziego rodzinnego miało na celu „ustalenie, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, a w sprawie o czyn karalny, czy rzeczywiście został on popełniony przez nieletniego, a także ustalenie, czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec nieletniego środków przewidzianych w ustawie”. W toku postępowania wyjaśniającego zbierano dane o nieletnim, w tym o jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych, a także gromadzono i utrwalano dowody (wysłuchanie nieletniego, jego rodziców, opiekunów lub innych osób, zarządzano przeszukanie, oględziny itp.).  i postępowanie rozpoznawczePostępowanie rozpoznawcze prowadzone było przez sąd rodzinny i stanowiło kontynuację postępowania wyjaśniającego, którego celem była konkretyzacja ustaleń dokonanych w postępowaniu wyjaśniającym i zastosowanie wobec nieletniego środków przewidzianych w ustawie [por. M. Korcyl-Wolska (w:) A. Gaberle, M. Korcyl-Wolska, Komentarz, s. 187]. (co wyeliminowało potrzebę wydawania na podstawie art. 42 u.p.n. postanowienia o rozpoznaniu sprawy w konkretnym trybie), jak i w jego ramach na postępowanie opiekuńczo-wychowawczeZgodnie z art. 42 § 1 u.p.n. w brzmieniu obowiązującym do 1 stycznia 2014 r. (Dz.U. z 2010 r. nr 33, poz. 178) sędzia rodzinny wydawał postanowienie o rozpoznaniu sprawy w trybie opiekuńczo-wychowawczym, „jeżeli na podstawie zebranych materiałów sędzia rodzinny uzna, że ze względu na okoliczności i charakter sprawy oraz osobowość nieletniego celowe jest zastosowanie środków wychowawczych lub leczniczych”. i postępowanie poprawczeZgodnie z art. 42 § 2 u.p.n. w brzmieniu obowiązującym do 1 stycznia 2014 r. (Dz.U. z 2010 r. nr 33, poz. 178) sędzia rodzinny wydawał postanowienie o rozpoznaniu sprawy w trybie poprawczym, „jeżeli uzna, że zachodzą warunki do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym”. – wprowadzając jednolite postępowanie w sprawach nieletnich prowadzone w całości przez sąd rodzinny (a nie, jak dotychczas, przez sędziego rodzinnego – postępowanie wyjaśniające i sąd rodzinny – postępowanie rozpoznawcze, co miało charakter wyłącznie iluzoryczny, gdyż sprawę nieletniego zarówno w postępowaniu wyjaśniającym, jak i rozpoznawczym prowadził ten sam sędzia).Por. wprowadzony do u.p.n. ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165) Rozdział 1a „Przebieg postępowania” oraz znowelizowany tą ustawą art. 21 § 1 u.p.n.

Zmiana ta – jak się wydaje – ma jednak jedynie charakter pozorny, gdyż praktyka zasadniczo się nie zmieni. Nadal sprawę nieletniego, który popełnił czyn zabroniony lub wykazuje inne przejawy demoralizacji, będzie w całości od samego początku prowadził w sposób inkwizycyjny ten sam sędzia, który i tak będzie musiał zakwalifikować sprawę do rozpoznania na posiedzeniuZgodnie z wprowadzonym do u.p.n. ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165) art. 32l § 1: „jeżeli okoliczności i charakter sprawy, a także celowość zastosowania i dobór środków wychowawczych nie budzą wątpliwości, sąd rodzinny orzeka na posiedzeniu o zastosowaniu środków wychowawczych, o których mowa w art. 6 pkt 1–8”. lub na rozprawie,Zgodnie z wprowadzonym do u.p.n. ustawą z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165) art. 32m, jeżeli nie zachodzą przesłanki z art. 21 § 2 (przesłanki do umorzenia postępowania), art. 32j § 1 (przesłanki do przekazania sprawy szkole) lub art. 32l § 1 (przesłanki do rozpoznania sprawy na posiedzeniu), zarządza się wyznaczenie rozprawy. niejako ujawniając swój pogląd w tym zakresie, z tym  że zbędne stanie się wpisywanie tej samej sprawy w różnych repertoriach sądowych.

e) Dualizm proceduralny

Ustawodawca pozostawił również poddawany nieustannej krytyce dualizm proceduralny,P. Górecki, Nowelizacja, s. 25–26 oraz powołana tam literatura. zwany także „schizofrenią proceduralną”.A. Gaberle, Kontynuacja, s. 13. Choć zgodnie ze znowelizowanym art. 20 u.p.n.Zob. art. 1 pkt 7 ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165). co do zasady w postępowaniu z nieletnimi mają mieć zastosowanie stosowane odpowiednio przepisy procedury cywilnej właściwe dla spraw opiekuńczych, to przepisy procedury karnej (ze zmianami przewidzianymi w u.p.n.) będą nadal stosowane w zakresie:

• zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów przez Policję,
• powoływania i działania obrońcy,
• czynności dowodowych z udziałem osób małoletnich innych niż nieletni,
• rzeczy zatrzymanych w toku postępowania.

Taki kolaż dwóch procedur, które nie były tworzone z myślą o nieletnich sprawcach czynów zabronionych lub nieletnich wykazujących inne przejawy demoralizacji, uzupełniony dodatkowo swoistymi przepisami u.p.n., nie jest zasadny już choćby ze względu na standardy legislacyjne i postulowaną przejrzystość prawa. Procedura postępowania z nieletnimi powinna być swoistą procedurą, podporządkowaną problemom postępowania z nieletnimi w taki sposób, aby jak najlepiej realizować dyrektywy ustawy i jej opiekuńczy charakter, przy jednoczesnym zagwarantowaniu nieletnim poszanowania ich praw, które wynikają przede wszystkim ze standardów międzynarodowych. W tym zakresie należałoby powrócić do pierwotnej koncepcji stworzenia nowej, kompleksowej ustawy na kształt projektu z 2005 r.

f) Prawo nieletniego do obrony

Pozytywnie należy oceniać dodany do u.p.n. art. 18a,Zob. art. 1 pkt 6 ustawy z dnia 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165). który wprost wyraża prawo nieletniego do obrony zarówno w aspekcie formalnym, jak i materialnym, wskazując, że nieletniemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy oraz prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na poszczególne pytania, o czym należy go pouczyć przed przystąpieniem do przesłuchania lub wysłuchania. O ile bowiem prawo nieletniego do obrony w znaczeniu formalnym nie budziło jak dotychczas wątpliwości, a zastosowanie w tym zakresie znajdowały przepisy Kodeksu postępowania karnego, do których odsyłał art. 20 u.p.n. w jego uprzednim brzmieniu,Por. art. 20 u.p.n. w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 stycznia 2014 r. (Dz.U. z 2010 r. nr 33, poz. 178). o tyle prawo do obrony w znaczeniu materialnym (prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania) nie było już tak oczywiste i nasuwało wiele wątpliwości interpretacyjnych, co mogło stawiać nieletniego sprawcę czynu zabronionego w znacznie gorszej pozycji procesowej w porównaniu z dorosłym oskarżonym przed sądem karnym.E. Kruk, E. Skrętowicz, (w:) T. Bojarski, E. Kruk, E. Skrętowicz, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz, wyd. 4, Warszawa: LexisNexis 2014, s. 119–120. W komentarzuIbidem, s. 121. do ustawy opracowanym w oparciu o aktualnie obowiązujący stan prawny zwrócono jednak uwagę na to, że „z przykrością należy stwierdzić, że ustawodawca, wprowadzając obowiązek pouczenia nieletniego o przysługujących mu prawach, nie ustanowił jednocześnie rygoru, pod jakim należy takiego pouczenia udzielić”. Komentatorzy wskazują, że w u.p.n. brak jest przepisu analogicznego do art. 16 k.p.k., który gwarantowałby nieletniemu, że brak stosownego pouczenia nie może wywołać dla niego negatywnych skutków procesowych. „Art. 20 § 1 u.p.n. otwiera możliwość odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu postępowania karnego w zakresie zbierania, utrwalania i przeprowadzania dowodów przez Policję, stąd zasadne jest twierdzenie, że jeżeli na tym etapie postępowania nieletni nie zostanie należycie pouczony o przysługujących mu prawach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywołać dla niego ujemnych skutków procesowych. W postępowaniu przed sądem będzie jednak obowiązywać art. 20 § 2 u.p.n., który przewiduje zastosowanie przepisów Kodeksu postępowania karnego jedynie do przeprowadzania czynności dowodowych z udziałem osób małoletnich innych niż nieletni. A zatem zastosowanie znaleźć mogą tu tylko przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, który ze względu na radykalnie odmienną od procedury karnej filozofię postępowania nie zawiera w tym zakresie wystarczających gwarancji procesowych”.Ibidem, s. 121–122.

Powyższe jest najlepszym dowodem na to, że istniejąca „schizofrenia proceduralna” powoduje istnienie luk prawnych i nasuwa wiele wątpliwości interpretacyjnych, co wymaga stworzenia odrębnej procedury postępowania z nieletnimi, uregulowanej kompleksowo w jednym akcie prawnym, gdyż kolejne nowelizacje, zamiast eliminować istniejące wady, wciąż je tylko pogłębiają.

Nowelizacja u.p.n. wyraźnie reguluje również kwestię obrony obligatoryjnej nieletniego, wprowadzając do ustawy art. 32c § 1 i 2 oraz przyznanie nieletniemu prawa do złożenia wniosku o ustanowienie obrońcy z urzędu, jeżeli udział obrońcy w sprawie jest potrzebny, a nieletni lub jego rodzice nie są w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy z wyboru bez uszczerbku dla utrzymania siebie i rodziny (art. 32c § 3 u.p.n.). Choć w pewnym zakresie już w uprzednim stanie prawnym kwestie te były uregulowane stosowanymi odpowiednio na podstawie art. 20 u.p.n. przepisami Kodeksu postępowania karnego, to ze względu na ich doniosłość oraz uwagi krytyczneSzerzej na ten temat zob. M. Korcyl-Wolska, Postępowanie, s. 138–139. kierowane pod adresem dotychczasowych rozwiązań uregulowanie ich na nowo w u.p.n. wydaje się jak najbardziej uzasadnione. Jak dotychczas krytyce poddawano głównie to, że uprzednia regulacja nie zabezpieczała nieletniemu obrony obligatoryjnej w postępowaniu wyjaśniającym, poza dwoma wypadkami, tj. wówczas, gdy interesy nieletniego i jego rodziców były sprzeczne, a nieletni nie miał obrońcy z wyboru, oraz jeżeli nieletni został umieszczony w schronisku dla nieletnich, co stanowiło poważne naruszenie prawa do obrony gwarantowanego przez Konstytucję.

g) Zaskarżalność postanowienia o wszczęciu postępowania wobec nieletniego

Zdecydowanie negatywnie należy się również odnieść do zmiany wprowadzonej w art. 21 u.p.n., polegającej na wyeliminowaniu możliwości zaskarżenia postanowienia o wszczęciu postępowania w sprawie nieletniego. Jak wskazano w komentarzu do ustawy:Ibidem, s. 127. „zmiana ta wynika z nowego brzmienia § 3 komentowanego przepisu i jest ona konsekwencją przyjętej zasady odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu postępowania cywilnego właściwych dla spraw opiekuńczych (art. 21 § 1 u.p.n.), które nie przewidują możliwości zaskarżenia postanowień sądu o wszczęciu postępowania z urzędu”. Jak się wydaje, wprowadzając tak daleko idącą i jednocześnie niekorzystną zmianę dla nieletniego, całkowicie zapoznano to, jak stygmatyzujący charakter może mieć wszczęcie i prowadzenie postępowania przeciwko nieletniemu i jakie w wielu przypadkach może nieść za sobą negatywne  konsekwencje. Zaskarżalność postanowienia o wszczęciu postępowania dawała szansę na eliminację zbędnych postępowań, np. w sytuacji gdy zachowanie nieletniego nie wynikało z jego demoralizacji, a było np. następstwem nieostrożnego czy lekkomyślnego działania lub jednorazowym wybrykiem, przy którym wystarczająca i znacznie bardziej zasadna byłaby ingerencja rodziców. W takich przypadkach kontakt nieletniego z sądem rodzinnym może wyrządzić mu wyłącznie krzywdę, a co za tym idzie – w całości uzasadniona była możliwość przeciwdziałania wszczynaniu takich postępowań, na co pozwalały dotychczasowe rozwiązania ustawy.

4. Podsumowanie

Analiza ustawy z 30 sierpnia 2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2013 r. poz. 1165. pozwala stwierdzić, że nowe rozwiązania nie przyniosą rewolucyjnych zmian. Są one kolejnym ogniwem w trwającej od dawna ewolucji zasad traktowania nieletnich w prawie polskim, które zorientowane są głównie na wychowanie i pomoc nieletnim w powrocie do normalnego życia.

Choć ostatnia nowela wprowadza znaczne zmiany w systematyce ustawy, to zasadnicze rozwiązania (poza wyżej omówionym ujednoliceniem postępowania) pozostają niezmienne, tj. katalog stron postępowania, ich pozycja procesowa oraz przyznane prawa i obowiązki.

Jak wskazano w uzasadnieniu do ww. ustawyZob. uzasadnienie do projektu ustawy skierowanej do Sejmu 15 lutego 2013 r., http://leghttp://legislacja.rcl. gov.pl/docs//2/84724/84766/dokument65244.pdf,islacja.rcl.gov.pl/docs//2/84724/84766/dokument65244.pdf (dostęp: 2 grudnia 2013 r.). nowelizacyjnej, jej istota sprowadza się do dokonania „niezbędnych zmian (...), polegających na dostosowaniu obowiązującego prawa nieletnich do orzecznictwa trybunału Konstytucyjnego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a w konsekwencji regulacji i zaleceń prawnomiędzynarodowych, służących upodmiotowieniu nieletniego i podwyższeniu gwarancji procesowych zarówno na eta­pie postępowania rozpoznawczego, jak i postępowania wykonawczego”.

Wprowadzone zmiany nie czynią jednak zadość zgłaszanym od lat postulatom przedstawicieli doktryny, wskazującym potrzebę gruntownej reformy prawa nieletnich. Zmiany te mogą stanowić wyłącznie rozwiązanie tymczasowe, które jednak nie powinno przysłaniać konieczności prowadzenia dalszych prac, mających – tak jak pierwotnie zakładano – doprowadzić do powstania zupełnie nowego, kompleksowego aktu prawnego na kształt projektu „Kodeksu nieletnich” z 2005 r., który nie eliminując dotychczasowego dorobku polskiej myśli prawniczej i cenionych rozwiązań w zakresie traktowania nieletnich, wprowadziłby zasady postępowania z nieletnimi zgodne ze standardami europejskimi – jasne nie tylko dla znawców tematu, lecz przede wszystkim dla nieletnich, którym postępowanie to ma służyć.