A rtykuł dotyczy wybranych problemów realizacji uprawnienia stron umowy do żądania ukształtowania zobowiązania na podstawie art. 357¹ k.c. Stanowi próbę sformułowania propozycji rozwiązania pozwalającego zapobiec negatywnym konsekwencjom praktycznym powszechnego w doktrynie i orzecznictwie stanowiska, zgodnie z którym wyrok zmieniający albo rozwiązujący zobowiązanie umowne na podstawie art. 357¹ k.c. nie może być wydany po wykonaniu tego zobowiązania w jego pierwotnym kształcie. Analiza przeprowadzona w artykule każe przyjąć, że rozwiązaniem takim jest odpowiednie zabezpieczenie powództwa wytoczonego na podstawie klauzuli rebus sic stantibus.

W dobie pandemii COVID-19 tytułowa klauzula rebus sic stantibus przeżywa swój niewątpliwy renesans. Wiele uwagi poświęcono jej ostatnio w piśmiennictwie Co do wypowiedzi na temat tytułowej klauzuli w kontekście pandemii COVID-19 zob. np. A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania w dobie pandemii – o konieczności zastosowania nadzwyczajnych środków, „Studia Prawa Prywatnego” 2020/2; B. Nowak-Górski, D. Mróz, K. Olszak, Stosowanie klauzuli rebus sic stantibus w dobie epidemii wirusa SARS-CoV-2, „Monitor Prawniczy” 2020/10; R. Strugała, Wpływ pandemii COVID-19 na wykonywanie umów w świetle art. 357(1) k.c., „Monitor Prawniczy” 2020/11. . Przede wszystkim jednak ogromnie wzrasta zainteresowanie art. 357¹ Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 2320 ze zm.), dalej k.c. w praktyce. Pandemia wraz z jej następstwami w sferze społecznej i gospodarczej to wzorcowy wręcz przykład nadzwyczajnej zmiany stosunków w rozumieniu tego przepisu. Oczywiste jest, że w sytuacji pandemii za spełnioną można też uznać inną przesłankę zastosowania art. 357¹ k.c., jaką jest nieprzewidywalność wpływu zmiany stosunków na wykonywanie zobowiązań umownych. W bardzo wielu przypadkach uzasadnione będzie stwierdzenie, że zmaterializowały się także pozostałe z tych przesłanek, jak nadmierne trudności lub groźba straty, które dotknęłyby stronę umowy, gdyby wykonała ona zobowiązanie w jego pierwotnym kształcie (wynikającym z umowy zawartej przed wybuchem pandemii), a także związek przyczynowy między wspomnianymi trudnościami lub groźbą straty a nadzwyczajną zmianą stosunków. Można śmiało zakładać, że jeszcze na długo po zakończeniu pandemii art. 357¹ k.c. będzie wykorzystywany przez strony umów zawartych przed jej wybuchem w celu adaptacji stosunków zobowiązaniowych i dostosowania ich do okoliczności, w których znaleźliśmy się w jej rezultacie. Choć klauzula rebus sic stantibus nie stanowi remedium na wszelkie zaburzenia równowagi kontraktowej dotykające strony zobowiązania umownego na skutek pandemii, wiele z nich można będzie na pewno wyeliminować dzięki jego sądowej zmianie albo rozwiązaniu na podstawie klauzuli rebus sic stantibus. By tak się stało, konieczne wydaje się jednak rozstrzygnięcie pewnych wątpliwości interpretacyjnych mogących poważnie utrudniać zastosowanie klauzuli w praktyce. Trudności te dotyczą niektórych aspektów realizacji uprawnienia stron umowy do żądania ingerencji sądu w zobowiązanie umowne. Najpoważniejsze z nich wiążą się z powszechnie akceptowanym zapatrywaniem, zgodnie z którym wyrok zmieniający albo rozwiązujący zobowiązanie umowne na podstawie art. 357¹ k.c. nie może być wydany po wykonaniu tego zobowiązania w jego pierwotnym kształcie. Przede wszystkim temu zagadnieniu będzie poświęcone niniejsze opracowanie. Dodatkowo omówiono w nim kilka praktycznie ważnych, a niedyskutowanych dotąd w doktrynie, problemów realizacji uprawnienia stron umowy do żądania ukształtowania zobowiązania na podstawie art. 357¹ k.c. Są to głównie zagadnienia procesowe, takie jak kwestia ewentualnego wymogu podjęcia próby renegocjacji umowy przed wytoczeniem powództwa opartego na art. 357¹ k.c., zagadnienie możliwości powołania się na klauzulę rebus sic stantibus w powództwie opozycyjnym, a także problem dopuszczalności kumulowania w jednym pozwie żądania ukształtowania zobowiązania przez sąd (np. polegającego na zmianie wysokości świadczenia) z żądaniem zasądzenia świadczenia w ukształtowanym w ten sposób zobowiązaniu.

Sposób realizacji uprawnienia z art. 357¹ k.c. – pozew albo pozew wzajemny

Artykuł 357¹ k.c. stanowi źródło kompetencji sądu do ingerencji w wynikający z umowy stosunek zobowiązaniowy Co do zakresu zastosowania tego przepisu jako odnoszącego się wyłącznie do zobowiązań umownych zob. np. A. Olejniczak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. A. Kidyba, Warszawa 2014, t. 3, cz. 1, s. 65; W. Robaczyński, Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998, s. 86; M. Mataczyński, M. Saczywko (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Gutowski, Warszawa 2018, t. 1, s. 1266; odmiennie, nietrafnie, T. Wiśniewski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. G. Bieniek, Warszawa 2013, s. 47–48. , w którym – na skutek nadzwyczajnej zmiany stosunków – doszło do zaburzenia określonej w umowie równowagi korzyści i ciężarów, jakie strony wiązały pierwotnie z jej wykonaniem. W razie ziszczenia się wskazanych w tym przepisie przesłanek, takich jak nadzwyczajna zmiana okoliczności skutkująca nieprzewidywalnym dla stron stosunku prawnego stanem nadmiernych trudności w spełnieniu świadczenia lub zagrażającej jednej ze stron rażącej straty, sąd – po wystąpieniu przez jedną z nich z odpowiednim żądaniem – może wydać kształtujący (konstytutywny) wyrok zmieniający bądź rozwiązujący stosunek prawny Zamiast wielu por. np. wyrok SN z 6.10.2004 r. (I CK 156/04), Legalis nr 79063. . Wynikające z art. 357¹ k.c. uprawnienie do żądania odpowiedniego ukształtowania zobowiązania przez sąd przysługuje każdej ze stron umownego stosunku zobowiązaniowego – zarówno wierzycielowi, jak i dłużnikowi Zob. np. W. Robaczyński, Sądowa zmiana umowy…, s. 138; P. Machnikowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2019, s. 710. .

Realizacja uprawnienia stron umowy do żądania zmiany albo rozwiązania zobowiązania przez zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus może nastąpić w drodze powództwa albo powództwa wzajemnego, którym pozwany o spełnienie świadczenia w pierwotnym kształcie dłużnik broni się przed groźbą rażącej straty lub nadmiernych trudności, żądając zaadaptowania zobowiązania do nowych okoliczności. Za niedopuszczalne uważa się natomiast zgłaszanie żądania ukształtowania zobowiązania na podstawie art. 357¹ k.c. w formie zarzutu procesowego Zob. np. A. Brzozowski (w:) System prawa prywatnego, red. A. Olejniczak, Warszawa 2018, t. 6, s. 139; P. Machnikowski (w:) Kodeks…, s. 715; wyrok SN z 21.06.2001 r. (IV CKN 385/00), Legalis nr 278004; uchwała SN z 27.03.2001 r. (III CZP 54/00), OSN 2001/10, poz. 145. . Gdy z żądaniem zmiany zobowiązania występuje wierzyciel, nie ma przeszkód, by skumulował on w jednym pozwie żądanie zmiany zobowiązania (np. podwyższenia wysokości należnego mu świadczenia) oraz żądanie zasądzenia zmodyfikowanego świadczenia. Choć żądanie ukształtowania i zasądzenia nie są jednorodzajowymi roszczeniami w sensie procesowym, co do zasady spełniają one wskazane w art. 191 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 11 ze zm.), dalej k.p.c. warunki dopuszczalności ich kumulowania w jednym pozwie Co do dopuszczalności kumulowania żądania o ukształtowanie i żądania zasądzenia świadczenia por. treść uzasadnienia uchwały SN z 18.10.2013 r. (III CZP 58/13), Legalis nr 35930 oraz uchwały SN z 4.02.2009 r. (II PZP 14/08), OSNP 2009/17–18, poz. 218, s. 706. .

Moim zdaniem uprawnienie do żądania ukształtowania zobowiązania przez sąd na podstawie art. 357¹ k.c. może być realizowane wyłącznie w drodze powództwa wytoczonego w postępowaniu rozpoznawczym. Obrona dłużnika wykazującego ziszczenie się po wydaniu wyroku (powstaniu innego tytułu egzekucyjnego) okoliczności stanowiących przesłanki uzasadniające zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus nie może się dokonać skutecznie w drodze powództwa opozycyjnego (art. 840 k.p.c.). Samo ziszczenie się tych przesłanek nie powoduje ex lege zmiany ani wygaśnięcia zobowiązania, jako takie nie stanowi zatem żadnej z podstaw wskazanego właśnie powództwa przeciwegzekucyjnego Por. w szczególności art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., stosownie do którego dłużnik może w drodze tego powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części, jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło. . Z kolei sąd rozpoznający powództwo opozycyjne orzeka wyłącznie o pozbawieniu tytułu wykonawczego wykonalności i nie może w sentencji konstytutywnego wyroku ukształtować zobowiązania w sposób przewidziany w art. 357¹ k.c. (zob. art. 321 k.p.c.). Z tych powodów w toku postępowania egzekucyjnego obrona dłużnika odwołująca się do okoliczności uzasadniających zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus może polegać wyłącznie na wytoczeniu osobnego powództwa opartego na art. 357¹ k.c. w postępowaniu rozpoznawczym, a dopiero następczo – na żądaniu pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego, którego przyczynę (o której mowa w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.) stanowi taki prawomocny wyrok. Jeśli chodzi o samą dopuszczalność zastosowania art. 357¹ k.c. po wydaniu wyroku zasądzającego świadczenie w zobowiązaniu, które miałoby być przedmiotem ingerencji sądu na podstawie tego przepisu, to należy zauważyć, że jest ona ograniczona ze względu na powszechne w doktrynie i orzecznictwie zapatrywanie, zgodnie z którym na art. 357¹ k.c. nie może się powoływać dłużnik będący w zwłoce A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania. Klauzula rebus sic stantibus, Warszawa 2014, s. 125 i 193; T. Wiśniewski (w:) Kodeks cywilny…, uwagi do art. 357(1) k.c., nb 16; E. Szlachetka, P. Stykowski, Klauzule rebus sic stantibus w Kodeksie cywilnym jako podstawa wzruszenia umów opcji walutowych, „Monitor Prawniczy” 2009/18, s. 985. . Możliwości zastosowania tego przepisu po wydaniu wyroku zasądzającego świadczenie nie można jednak a limine wykluczyć Tak również Z. Gawlik, Klauzula rebus sic stantibus w znowelizowanym Kodeksie cywilnym, „Nowe Prawo” 1990/10–12, s. 48. . Z jednej strony modyfikacji zobowiązania może chcieć wierzyciel, jeśli jego interes nie może być w pełni zaspokojony na skutek nadzwyczajnej zmiany stosunków, która wystąpiła po uzyskaniu przezeń tytułu egzekucyjnego. Z drugiej strony można sobie też wyobrazić przypadek, w którym nadzwyczajna zmiana stosunków nastąpiła po wydaniu wyroku obejmującego przyszłe świadczenia powtarzające się (art. 190 k.p.c.). Jeżeli spełnienie tych świadczeń w kształcie zasądzonym wyrokiem byłoby jednoznaczne z wystąpieniem groźby rażącej straty, o której mowa w art. 357¹ k.c. (np. zasądzone w trybie art. 190 k.p.c. świadczenia okresowe z tytułu niewymagalnego jeszcze czynszu najmu, dzierżawy czy opłat leasingowych), nie ma powodów, by odmawiać stronom umowy możliwości zastosowania klauzuli rebus sic stantibus.

Znaczenie prawne prób renegocjacji umowy przed wytoczeniem powództwa

Rozwiązaniem godnym polecenia jest poprzedzenie wytoczenia powództwa opartego na art. 357¹ k.c. podjęciem próby renegocjacji umowy dotkniętej skutkami nadzwyczajnej zmiany stosunków. Co prawda, w przeciwieństwie do rozwiązań przyjętych w niektórych aktach prawa modelowego (zob. art. III.–1:110 DCFR) i projektach dotyczących prawa polskiego Zob. np. M. Bławat, W sprawie zmiany klauzuli rebus sic stantibus: uwagi na tle postulowanej odpowiedzialności odszkodowawczej za naruszenie obowiązku negocjacji, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2015/4. , de lege lata wytoczenie przez stronę umowy pozwu na podstawie art. 357¹ k.c. nie jest uzależnione od spełnienia wymogu wcześniejszego podjęcia przez strony prób umownej zmiany dotkniętego przez nadzwyczajną zmianę okoliczności stosunku prawnego Zamiast wielu zob. A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, s. 182. . Niepodjęcie renegocjacji umowy ani nie stanowi przeszkody procesowej, która wyłączałaby drogę sądową i skutkowała koniecznością odrzucenia pozwu, ani nie może być przyczyną oddalenia powództwa wytoczonego na podstawie art. 357¹ k.c. Moim zdaniem brak jakiejkolwiek próby renegocjowania umowy nie jest jednak zupełnie pozbawiony znaczenia prawnego. Jak się wydaje, strona umowy, która wytoczyła powództwo na podstawie klauzuli rebus sic stantibus bez jakiegokolwiek wezwania do renegocjacji umowy, nawet w przypadku uwzględnienia pozwu w całości, będzie narażona na negatywne dla siebie rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów sądowych. Podstawą takiego rozstrzygnięcia może być art. 101 k.p.c., zgodnie z którym zwrot kosztów należy się pozwanemu pomimo uwzględnienia powództwa, jeżeli nie dał powodu do wytoczenia sprawy i uznał przy pierwszej czynności procesowej żądanie pozwu Por. postanowienie SN z 27.04.1977 r. (II CZ 36/77), OSNCP 1978/1, poz. 14, w którym przyjęto, że art. 101 k.p.c. może znaleźć zastosowanie do powództwa o ukształtowanie. .

Wyrok uwzględniający powództwo oparte na art. 357¹ k.c. – treść wyroku

Uwzględniając powództwo, którego żądaniem jest ukształtowanie zobowiązania na podstawie art. 357¹ k.c., sąd decyduje o sposobie dokonywanej przez niego ingerencji w stosunek prawny. Swoboda decyzji sądu jest dość duża. Obejmuje ona elementy takie, jak: wybór między zmianą i rozwiązaniem umowy, wskazanie momentu, na który przypadnie zmiana lub rozwiązanie, a w razie decyzji o zmianie – wybór jednego ze sposobów modyfikacji zobowiązania. Ustawa wyraźnie formułuje kryteria, którymi sąd powinien kierować się, dokonując tych wyborów. Stosowna ingerencja sądu dokonuje się „po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego” Zob. szerzej R. Strugała, Ingerencja sądu w stosunek zobowiązaniowy na podstawie art. 357(1 )k.c., „Państwo i Prawo” 2010/8, s. 57; A. Brzozowski (w:) System…, s. 1350. . Stosując te kryteria, sąd powinien „wyważyć” interesy obu stron i dążyć do ukształtowania zobowiązania tak, by w maksymalnym stopniu odpowiadało ono modelowi sprawiedliwej (słusznej) wymiany. Interwencja sądu nie może więc prowadzić do prostego „przerzucenia” na pozwanego dodatkowych kosztów, ciężarów czy trudności, jakie po zmianie stosunków groziłyby powodowi w związku z wykonaniem umowy w jej pierwotnym kształcie. Zmiana umowy powinna służyć temu, by tego rodzaju koszty czy ciężary rozłożyć sprawiedliwie między strony. Rozkład ten, by był zgodny z zasadami współżycia społecznego (sprawiedliwy), nie musi być równomierny. Chodzi o to, by w maksymalny sposób odzwierciedlał pierwotny rozkład korzyści i ciężarów związanych z wykonaniem umowy, który występował w zobowiązaniu przed nastąpieniem zasadniczej zmiany stosunków, która go zaburzyła Podobnie A. Brzozowski (w:) System…, s. 1352; P. Machnikowski (w:) Kodeks…, s. 710. . Według utrwalonego w doktrynie i orzecznictwie poglądu sąd nie jest natomiast związany treścią żądania powoda co do sposobu ingerencji w stosunek prawny. Odpowiednia zmiana stosunku prawnego może mieć więc miejsce wówczas, gdy strona żądała jego rozwiązania. Z kolei rozwiązanie nastąpić może mimo żądania modyfikacji. Przepis art. 321 k.p.c. nie ma w tym zakresie zastosowania T. Wiśniewski (w:) Kodeks cywilny…, s. 44; A. Olejniczak (w:) Kodeks…, s. 70; zob. też wyrok SN z 14.01.2009 r. (IV CSK 385/08), Legalis nr 232458; wyrok SN z 29.10.2015 r. (I CSK 901/14), Legalis nr 1360056. . Niewątpliwie natomiast z treści pozwu musi wynikać, że powód żąda ingerencji sądu w zobowiązanie z przyczyn określonych w art. 357¹ k.c.

Zmiana zobowiązania może dotyczyć wszelkich aspektów treści zobowiązania, przyjmując postać np. modyfikacji terminu lub miejsca spełnienia świadczenia, wysokości ceny czy wynagrodzenia, ilości lub jakości rzeczy, których dotyczy świadczenie, metody czy materiałów wykorzystywanych przy spełnieniu świadczenia polegającego na świadczeniu usług, rozłożenia świadczenia podzielnego na raty, skrócenia lub przedłużenia okresu trwania zobowiązania ciągłego itp. Por. np. A. Brzozowski (w:) System…, s. 1352; A. Olejniczak (w:) Kodeks…, s. 70. Alternatywnym sposobem ingerencji sądu w stosunek zobowiązaniowy jest jego zakończenie („rozwiązanie umowy” w terminologii art. 357¹ k.c.). Skutkiem wyroku, którym sąd podejmuje tego rodzaju ingerencję w stosunek umowny, jest uchylenie wynikających z zawarcia tej umowy obowiązków (a w konsekwencji praw) stron. Jak wyraźnie wynika z treści art. 357¹ k.c., rozwiązując umowę, sąd może dodatkowo orzec o wzajemnych rozliczeniach stron. W moim przekonaniu przepis ten stanowi zatem samodzielną podstawę prawną do nałożenia na strony (w sposób konstytutywny) obowiązku zwrotu spełnionych ewentualnie dotąd świadczeń, do którego nie znajdą zastosowania przepisy art. 405 i n. k.c.

„Zasięg czasowy” wyroku uwzględniającego powództwo oparte na art. 357¹ k.c.

W doktrynie niemałe kontrowersje budzi kwestia chwili, od której omawiany w tym opracowaniu wyrok wywołuje skutki prawne. W literaturze procesu cywilnego panuje powszechna zgoda co do tego, że skutki konstytutywne wyroków kształtujących następują z chwilą uprawomocnienia się wyroku i, stosownie do norm prawa materialnego, które stanowią podstawę ich wydania, następują albo ex nunc, czyli od chwili uprawomocnienia się wyroku, albo z mocą wsteczną Zob. np. K. Piasecki, Wyrok pierwszej instancji w procesie cywilnym, Warszawa 1981, s. 146; W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2014, s. 235. . Na gruncie art. 357¹ k.c. wątpliwości budzi właśnie chwila, w której wyrok wywołuje swój konstytutywny skutek. Innymi słowy, nie jest jasne, czy stosunek zobowiązaniowy należy postrzegać jako odpowiednio zmieniony albo rozwiązany w chwili zawarcia umowy (ex tunc), czy później, np. w momencie wytoczenia powództwa albo dopiero w chwili uprawomocnienia się wyroku (ex nunc). Treść komentowanego przepisu świadczy o tym, że ustawodawca nie rozstrzygnął tej kwestii generalnie, w odniesieniu do każdego wyroku uwzględniającego powództwo. Sądzę, że należy przyjąć, iż rozstrzygnięcie w tym zakresie należy do kompetencji sądu orzekającego Tak, trafnie, choć niepotrzebnie – moim zdaniem – ograniczając swój pogląd wyłącznie do rozwiązania umowy, A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, s. 188; A. Olejniczak (w:) Kodeks…, s. 70; odmiennie P. Machnikowski (w:) Kodeks…, s. 715. . Trafny jest także postulat, by sąd oznaczał wyraźnie moment oddziaływania wyroku w jego sentencji A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, s. 189. Jego brak jest natomiast jednoznaczny z tym, że zmiana albo rozwiązanie oddziałuje wyłącznie ex nunc – od chwili uprawomocnienia się wyroku. W ten sposób należy, moim zdaniem, rozumieć zastrzeżenie SN w treści uzasadnienia wyroku z 8.03.2001 r. (I CKN 1126/98), LEX nr 1632180, zgodnie z którym „zasadą jest, iż uwzględnienie żądania opartego na art. 357(1) k.c. wywołuje skutki ex nunc”. .

Określając moment oddziaływania zmiany czy rozwiązania zobowiązania dokonywanego wyrokiem, sąd powinien kierować się omówionymi wyżej dyrektywami wynikającymi z zasad współżycia społecznego oraz uwzględnienia interesów obu stron umowy. Oba kryteria pozostają bowiem aktualne w sferze decyzji o czasowym zasięgu wyroku. Potrzeba słusznego (zgodnego z zasadami współżycia społecznego) rozstrzygnięcia zwykle nie oznacza konieczności nadania wyrokowi skutku wstecznego sięgającego chwili zawarcia umowy (ex tunc). Jednocześnie jednak oddziaływanie wyroku wyłącznie ex nunc może powodować, że – z uwagi na długi czas trwania procesu – między wytoczeniem powództwa a momentem wydania (uprawomocnienia się) wyroku dłużnik, mimo ostatecznego uwzględnienia powództwa, zmuszony byłby ponosić negatywne skutki niewykonywania umowy w pierwotnym kształcie (np. płacić odsetki za opóźnienie liczone od pierwotnej wysokości świadczenia pieniężnego mimo jego obniżenia w wyroku). Takie okoliczności należy brać pod uwagę, dążąc do słuszności rozstrzygnięcia w jego aspekcie czasowym. Uważam, że powinny one przesądzać o konieczności nadania wyrokowi skutku wstecznego (np. od chwili wytoczenia powództwa). Sąd powinien się nimi również kierować, podejmując, w razie rozwiązania zobowiązania, decyzję o nałożeniu na strony obowiązku wzajemnych rozliczeń. Potrzeba, od której wystąpienia art. 357¹ k.c. uzależnia wyrokowanie w przedmiocie tego obowiązku, powstaje – jak się wydaje – wtedy, gdy po częściowym wykonaniu zobowiązania sąd uchyla to zobowiązanie ze skutkiem ex tunc, a zastosowanie przepisów o nienależnym świadczeniu nie gwarantowałoby rozliczenia odpowiadającego względom słuszności i nie uwzględniałoby w sposób wystarczający interesów obu stron.

Cezura wykonania zobowiązania

Zgodnie z powszechnie akceptowanym poglądem nauki i orzecznictwa ingerencja sądu w stosunek zobowiązaniowy na podstawie art. 357¹ k.c. może nastąpić, dopóki stosunek ten istnieje. Wygaśnięcie zobowiązania wyłącza możliwość wytoczenia przez jego strony powództwa opartego na klauzuli rebus sic stantibus. Jest tak chociażby dlatego, że przysługująca stronom kompetencja procesowa do żądania na podstawie art. 357¹ k.c. ukształtowania zobowiązania przez sąd W doktrynie i orzecznictwie art. 357(1 )k.c. jest postrzegany jako przepis przyznający każdej ze stron zobowiązania umownego szczególnego rodzaju uprawnienia (odmienne od roszczeń i praw kształtujących) – uprawnienia do żądania ukształtowania przez sąd stosunku dotkniętego trudnościami lub groźbą straty wskazaną w treści przepisu – zob. np. A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, s. 101; por. wyrok SN z 22.06.2018 r. (II CSK 539/17), OSNC – Zb. dodatkowy 2019/C, poz. 37, s. 33. ujmowana jest jako element struktury samego zobowiązania Zob. np. P. Machnikowski, Swoboda umów według art. 353(1 )k.c. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005, s. 96. . W naturalny sposób kompetencja ta wygasa więc wraz ze zobowiązaniem. Z logicznej konieczności wyłączenie ingerencji w zobowiązanie sądu na podstawie omawianego przepisu następuje jednak także wtedy, gdy do wygaśnięcia zobowiązania doszło już po wytoczeniu powództwa (w trakcie trwania postępowania). Jak podkreślono wyżej, sąd, uwzględniając powództwo wytoczone na podstawie art. 357¹ k.c., wydaje wyrok konstytutywny (kształtujący), co oznacza, że do jego wydania, a ściślej – do uprawomocnienia – strony wiąże stosunek prawny w niezmienionym kształcie. Dopiero na skutek wyroku zobowiązanie to zostaje odpowiednio zmienione albo rozwiązane. Sąd nie może zatem uwzględnić powództwa, jeśli w chwili wydania konstytutywnego wyroku, którym miałby zmienić czy rozwiązać zobowiązanie, przedmiot jego ingerencji nie istnieje (por. art. 316 k.p.c.). Wygaśnięcie zobowiązania w każdym przypadku powoduje więc, że jego zmiana czy rozwiązanie na podstawie art. 357¹ k.c. staje się nie tylko bezprzedmiotowe, ale w ogóle niemożliwe.

Taka konkluzja jest w pełni aktualna w przypadku wygaśnięcia zobowiązania spowodowanego jego wykonaniem, co poważnie ogranicza możliwość zastosowania art. 357¹ k.c. w praktyce. Oznacza ona bowiem, że ilekroć zobowiązanie zostaje wykonane w sposób odpowiadający jego pierwotnie ukształtowanej treści, jego modyfikacja albo rozwiązanie nie jest już możliwe, niezależnie od tego, czy do wykonania zobowiązania doszło jeszcze przed wytoczeniem powództwa o ukształtowanie w trybie art. 357¹ k.c., czy już w trakcie postępowania. Dla strony, która chciałaby skorzystać z klauzuli rebus sic stantibus, powoduje to poważne komplikacje i niepewność jej sytuacji prawnej. W literaturze zwraca się uwagę głównie na utrudnienia dotykające dłużnika. Zauważa się, że dłużnik nie powinien być zmuszony do powstrzymania się ze spełnieniem świadczenia w pierwotnym kształcie do czasu wytoczenia i rozpoznania powództwa na podstawie art. 357¹ k.c. i narażać się jednocześnie na skutki zwłoki Zob. np. A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, s. 139. . Nie sposób nie zgodzić się, że dłużnik zamierzający wytoczyć powództwo oparte na klauzuli rebus sic stantibus musi się liczyć z dużą dozą niepewności. Słusznie podkreśla się też, że powstrzymując się od spełnienia wymagalnego świadczenia – w razie oddalenia pozwu – dłużnik narazić się może niekiedy na skutki zwłoki. Ryzyka tego nie należy jednak przeceniać. Jest tak przede wszystkim dlatego, że przekroczenie terminu spełnienia świadczenia w warunkach, w których przesłanki zastosowania klauzuli rebus sic stantibus są rzeczywiście (a nie w subiektywnym odbiorze dłużnika) spełnione, nie może być kwalifikowane jako zawinione i jako takie nie stanowi zwłoki. Jak podkreślono wyżej, w przypadku uwzględnienia powództwa sąd może natomiast zniwelować negatywne skutki opóźnienia zwykłego (np. obowiązek zapłaty odsetek), nadając wyrokowi skutek wsteczny, np. od chwili wytoczenia powództwa. Ryzyko dłużnika do pewnego stopnia przypomina więc ryzyko prawne pojawiające się w przypadku każdego sporu sądowego wiążącego się z większą dozą niepewności co do wykładni przepisów prawa czy możliwości udowodnienia faktów relewantnych dla sprawy. Dużo gorsze wydaje się położenie wierzyciela, jeżeli to jego dotknęły skutki nadzwyczajnej zmiany stosunków. Dłużnik może skutecznie uniemożliwić mu skorzystanie z mechanizmu przewidzianego w art. 357¹ k.c., spełniając świadczenie w kształcie odpowiadającym pierwotnej treści zobowiązania, jak tylko nadejdzie termin jego spełnienia, a często nawet wcześniej (z uwagi na zasadę, zgodnie z którą termin zastrzeżony w czynności prawnej jest tzw. terminem na korzyść dłużnika – zob. art. 457 k.c.). Łatwo spodziewać się takiego ruchu dłużnika w przypadku świadczenia pieniężnego, którego spełnienie współcześnie nie wymaga zwykle żadnego współdziałania wierzyciela (zob. zapłata bezgotówkowa na konto wierzyciela). Wspomniana okoliczność powoduje, że z perspektywy wierzyciela ochrona gwarantowana przez art. 357¹ k.c. staje się iluzoryczna.

Próbując wyeliminować opisane wyżej praktyczne ograniczenia możliwości zastosowania komentowanego przepisu, doktryna podejmuje wysiłki interpretacyjne służące wykazaniu, że wykonanie zobowiązania w sposób odpowiadający jego treści przed ewentualnym ukształtowaniem zobowiązania przez sąd nie prowadzi jednak do wygaśnięcia zobowiązania. Interpretacje takie mogą polegać na przyjęciu, że wykonanie zobowiązania w taki sposób nie prowadzi do jego wygaśnięcia, gdyż nie zaspokaja interesu wierzyciela Por. np. J. Strzępka, Glosa do wyroku SA w Katowicach z 25.11.2010 r. (V ACa 409/10), OSP 2012/5, poz. 46, s. 298. albo dlatego, że nie towarzyszy mu zamiar umorzenia zobowiązania Por. wyrok SN z 30.05.2017 r. (IV CSK 445/16), Legalis nr 1683132, gdzie przyjęto, że jeśli wierzyciel da niezwłocznie wyraz temu, że spełnienia na jego rzecz świadczenia w pierwotnie ustalonej wysokości nie uważa za wykonanie zobowiązania w sposób skutkujący jego wygaśnięciem, może następnie, bez nieuzasadnionej zwłoki, wytoczyć powództwo na podstawie art. 357(1 )k.c. (w zależności od tego, kto w konkretnych okolicznościach chciałby stosować klauzulę rebus sic stantibus, zamiaru takiego nie ma bowiem dłużnik bądź wierzyciel przyjmujący świadczenie). Pierwszej z wymienionych tez można by bronić przy przyjęciu poglądu, zgodnie z którym zachowanie dłużnika, które odpowiada treści zobowiązania, nie prowadzi do jego wygaśnięcia w tych przypadkach, gdy nie zaspokaja interesu wierzyciela. Drugiej – odwołując się do koncepcji zakładającej, że wykonanie zobowiązania stanowi czynność prawną i jako takie jest skuteczne o tyle, o ile towarzyszy mu stosowny zamiar. Jednak żadne z tych uzasadnień nie przekonuje. Jeśli chodzi o stanowisko, według którego wykonanie zobowiązania następuje w razie zaspokojenia interesu wierzyciela, to dostrzegając, że ma ono w polskiej doktrynie niemało zwolenników, należy jednak przyjąć, że prawidłowy i raczej dominujący pogląd wiąże ten skutek z wykonaniem zobowiązania stosownie do jego treści Co do poszczególnych stanowisk zob. np. T. Dybowski, A. Pyrzyńska (w:) System prawa prywatnego, red. E. Łętowska, Warszawa 2006, t. 5, s. 175; F. Zoll (w:) System prawa prywatnego. Suplement, red. A. Olejniczak, Warszawa 2010, t. 6, s. 18; P. Machnikowski (w:) System prawa prywatnego, red. K. Osajda, Warszawa 2020, t. 5, s. 160 i n. . Z kolei kwalifikacja wykonania zobowiązania jako czynności prawnej pojawia się w nauce jedynie w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych. Nawet w tym zakresie nie może ona jednak uzasadniać, że wykonanie zobowiązania stosownie do jego treści nie prowadzi do jego wygaśnięcia, jeżeli nie towarzyszy mu stosowny zamiar stron. Kwalifikując zapłatę jako czynność prawną, doktryna postrzega ją jako czynność prawną rozporządzającą, której skutkiem jest przeniesienie znaków pieniężnych albo przelew na rzecz wierzyciela Zamiast wielu zob. T. Dybowski, A. Pyrzyńska (w:) System prawa prywatnego, red. K. Osajda, Warszawa 2020, t. 5, s. 276. . Brak zamiaru oznaczać może zatem jedynie brak tak rozumianego skutku rozporządzającego, co nie wydaje się jednoznaczne z brakiem skutku umorzenia wykonywanego w drodze zapłaty zobowiązania.

Nie przekonują też zgłoszone niedawno w doktrynie koncepcje, które w fakcie wytoczenia powództwa na podstawie klauzuli rebus sic stantibus upatrują powstania pewnej modyfikacji dokonującej się ex lege w strukturze zobowiązania, która to modyfikacja miałaby prowadzić do stanu przejściowej „niewygasalności” zobowiązania do czasu wydania wyroku uwzględniającego albo oddalającego powództwo wytoczone na podstawie art. 357¹ k.c. Zob. W. Popiołek, W sprawie zastosowania klauzuli rebus sic stantibus do zobowiązań „wykonanych” po wniesieniu pozwu (w:) Rozprawy z prawa cywilnego, własności intelektualnej i prawa prywatnego międzynarodowego. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Bogusławowi Gawlikowi, red. J. Pisuliński, P. Tereszkiewicz, F. Zoll, Warszawa 2012, s. 167–168; A. Brzozowski, Wpływ zmiany…, s. 139. Niezależnie od przyczyn wskazanych wyżej, przeciwko niektórym z wymienionych koncepcji przemawiają też, moim zdaniem, względy funkcjonalne. Przyjęcie dopuszczalności wydania wyroku zmieniającego bądź rozwiązującego zobowiązanie po jego wykonaniu, gdyby miało ono dotyczyć także wykonania następującego przed wytoczeniem powództwa, byłoby rozwiązaniem rodzącym zbyt dużą niepewność dla wierzyciela. Jest tak tym bardziej, że przepis art. 357¹ k.c. nie określa terminu zawitego, w ciągu którego strony mogą wykonać uprawnienie do żądania od sądu ukształtowania, a uprawnienie to – jako że nie jest roszczeniem – nie podlega przedawnieniu.

Podsumowując ten fragment opracowania, należy więc podzielić dominujący pogląd, zgodnie z którym wykonanie zobowiązania w sposób odpowiadający jego pierwotnej treści prowadzi do jego wygaśnięcia i wyłącza możliwość zastosowania art. 357¹ k.c., i to zarówno wtedy, gdy doszło do niego przed wytoczeniem powództwa, jak i wówczas, gdy nastąpiło po jego wytoczeniu, ale przed wydaniem uwzględniającego je wyroku Tak np. A. Olejniczak (w:) Kodeks…, s. 54; P. Machnikowski (w:) Kodeks…, s. 710; wyrok SN z 9.04.2003 r. (I CKN 255/01), Legalis nr 218566; wyrok SN z 8.03.2018 r. (II CSK 303/17), Legalis nr 1799216; wyrok SN z 21.07.2006 r. (III CSK 119/05), LEX nr 445269; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 25.11.2010 r. (V ACa 409/10), Legalis nr 340403; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 15.12.2015 r. (V ACa 579/15), Legalis nr 410216; odmiennie – ale w specyficznym kontekście sumy gwarancyjnej w umowie ubezpieczenia – SN w wyroku z 30.05.2017 r. (IV CSK 445/16), Legalis nr 1683132. . Jak podkreślono wyżej, konsekwencje takiego poglądu są najbardziej dotkliwe dla wierzyciela pragnącego wyeliminować zagrożenie rażącą stratą, jakie powstało dla niego na skutek nadzwyczajnej zmiany okoliczności. Mogą dotyczyć jednak także dłużnika, np. wówczas, gdy wierzyciel może doprowadzić do wygaśnięcia zobowiązania bez jego udziału (np. realizując gwarancję bankową). Sposobem na zaradzenie takim konsekwencjom jest, w moim przekonaniu, zabezpieczenie powództwa (powództwa wzajemnego) wytoczonego na podstawie klauzuli rebus sic stantibus.

Zabezpieczenie powództwa – nadzieja na poprawę „efektywności” klauzuli

Odpowiednim sposobem na przezwyciężenie wskazanych wyżej trudności jest postępowanie zabezpieczające. W nauce procesu cywilnego i orzecznictwie nie budzi obecnie wątpliwości, że de lege lata dopuszczalne jest zabezpieczanie wszelkiego rodzaju powództw, w tym także powództw o ukształtowanie Zob. M. Iżykowski, Przesłanki zabezpieczenia powództwa, „Palestra” 1985/11, s. 21; Ł. Błaszczak, Zabezpieczenie roszczeń w sporach korporacyjnych na przykładzie spraw o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwały wspólników oraz spraw o wyłącznie wspólnika, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2019/1, s. 6; P. Pogonowski, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne, Warszawa 2007, s. 31; wyrok SN z 5.06.1974 r. (II CZ 42/74), Legalis nr 17893; postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z 20.07.2015 r. (II CZ 1072/15), Legalis nr 2185901; postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 27.03.2012 r. (I ACa 259/12), Legalis nr 738923; postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z 28.08.2020 r. (XVI GCo 195/20), Legalis nr 2488558. .

W świetle ustaleń poczynionych wyżej jest oczywiste, że wierzyciel żądający ingerencji sądu w zobowiązanie na podstawie klauzuli rebus sic stantibus nie będzie miał trudności z wykazaniem, wymaganego przez art. 730¹ § 1 k.p.c., interesu prawnego w zabezpieczeniu. Interes prawny istnieje wtedy, gdy bez zabezpieczenia ochrona udzielona w postępowaniu okaże się niepełna. W przypadku gdy żądana ochrona prawna polega na ukształtowaniu stosunku prawnego, o jego zaistnieniu można mówić wtedy, gdy zabezpieczenie pozwałoby na wyeliminowanie sytuacji, w której ochrona prawna zapewniana przez merytoryczne rozstrzygnięcia sprawy byłaby opóźniona, co pozbawiałoby ją realnej skuteczności Zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 27.03.2012 r. (I ACa 259/12), Legalis nr 738923. . W przypadku powództwa z art. 357¹ k.c. o interesie prawnym przesądza ryzyko wygaśnięcia zobowiązania i wynikającej stąd niemożności orzekania na podstawie tego przepisu na skutek wykonania zobowiązania Por. postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z 20.07.2015 r. (II Cz 1072/15), Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych. .

Wbrew temu, co się niekiedy spotyka w praktyce, wierzyciel czy dłużnik zamierzający skorzystać z klauzuli rebus sic stantibus nie powinien raczej wnioskować o zabezpieczenie polegające na ustanowieniu przez sąd zakazów zmierzających do powstrzymania obowiązanego w postępowaniu zabezpieczającym przed spowodowaniem wygaśnięcia zobowiązania, jak np. zakaz dokonywania zapłaty, zakaz podejmowania działań zmierzających do realizacji gwarancji bankowej, zakaz potrącenia czy zarachowania zapłaty prowadzącego do umorzenia zobowiązania itp. Zob. postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z 28.08.2020 r. (XVI GCo 195/20), Legalis nr 2488558. Takie zakazy trudno uznać za skuteczny sposób zabezpieczenia w sprawie z powództwa opartego na art. 357¹ k.c. Po pierwsze, formułując wniosek o zabezpieczenie, łatwo przeoczyć potencjalne, możliwe in casu sposoby doprowadzenia przez dłużnika (a nawet wierzyciela, np. uprawnionego z tytułu gwarancji bankowej) do wygaśnięcia zobowiązania. Po drugie, można mieć poważne wątpliwości co do tego, czy działając z premedytacją i wykonując zobowiązanie wbrew zakazowi sądowemu, dłużnik nie doprowadziłby do umorzenia zobowiązania, zamykając wierzycielowi drogę do skorzystania z klauzuli rebus sic stantibus. Wnioskodawca powinien raczej zawnioskować o zabezpieczenie nowacyjne, o którym mowa w art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c. Zabezpieczenie takie może przyjmować postać tzw. zabezpieczenia antycypacyjnego, prowadząc do czasowego udzielenia wierzycielowi ochrony prawnej, o treści tożsamej z ochroną, jaką ma zapewnić mu przyszłe orzeczenie rozpoznawane w postępowaniu głównym Zob. W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2016, s. 508. . Nie ma więc przeszkód, by unormowanie praw i obowiązków stron na czas trwania postępowania, o którym mowa w art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c., polegało na tymczasowej modyfikacji zobowiązania, którego ukształtowania powód żąda na podstawie art. 357¹ k.c. Modyfikacja ta powinna polegać na zmianie przez sąd terminu spełnienia świadczenia i nadaniu temu terminowi charakteru tzw. terminu na korzyść obu stron. Takie tymczasowe ukształtowanie zobowiązania przez sąd będzie jednoznaczne z brakiem możliwości wykonania, i tym samym wygaszenia, zobowiązania przez dłużnika do czasu wydania wyroku. Celowe byłoby, aby sąd – stosownie do art. 757 k.c. – orzekł następnie w przedmiocie upadku zabezpieczenia, wyznaczając ten moment na chwilę uprawomocnienia się wyroku wydanego na podstawie art. 357¹ k.c., w którym to wyroku orzeka ostatecznie, czy wywołuje on skutek wsteczny.

Wnioski

W posumowaniu ustaleń poczynionych w niniejszym opracowaniu należy raz jeszcze zwrócić uwagę, że wykonanie zobowiązania w jego pierwotnym kształcie uniemożliwia jego ukształtowanie przez sąd w trybie art. 357¹ k.c. Godnym polecenia rozwiązaniem pozwalającym na zapobieżenie negatywnym konsekwencjom takiego stanu prawnego jest zabezpieczenie powództwa wytoczonego na podstawie klauzuli rebus sic stantibus przez tymczasowe ukształtowanie zobowiązania przez sąd w sposób uniemożliwiający wykonanie (i wygaszenie) zobowiązania do czasu wydania wyroku (art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c.). Biorąc pod uwagę perspektywę wzrostu zainteresowania klauzulą rebus sic stantibus, w praktyce należy zarekomendować potencjalnym powodom poprzedzenie wytoczenia powództwa z art. 357¹ k.c. próbą pozasądowej renegocjacji umowy. Wbrew dość powszechnemu przekonaniu niepodjęcie jakichkolwiek starań w celu umownej zmiany zobowiązania dotkniętego nadzwyczajną zmianą stosunków pociągać może za sobą negatywne konsekwencje prawne.