P rezentowany przegląd orzecznictwa stanowi omówienie najistotniejszych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanych od stycznia do marca 2020 r. dotyczących między innymi obowiązku przestrzegania praw człowieka, prawa do życia, zakazu tortur, prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, wolności wypowiedzi, zakazu zbiorowego wydalania cudzoziemców czy zakazu dyskryminacji.

Obowiązek przestrzegania praw człowieka (art. 1)

Specyficzna natura kontekstu migracji nie może usprawiedliwiać utrzymywania terytorium, na którym prawo nie obowiązuje i nie istnieje żaden system prawny umożliwiający korzystanie z praw i wolności chronionych przez Konwencję, które państwa zobowiązały się zapewnić każdej osobie pozostającej pod ich jurysdykcją. Przez sztuczne zawężenie jurysdykcji terytorialnej nie można selektywnie ograniczyć stosowania Konwencji jako instrumentu konstytucyjnego europejskiego porządku publicznego wyłącznie do części terytorium państwa. Inny wniosek spowodowałby, że postulat skutecznej ochrony praw człowieka leżący u podstaw całej Konwencji przestałby mieć jakiekolwiek znaczenie.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 110 – dot. natychmiastowego odesłania do Maroka dwóch obywateli Mali i Wybrzeża Kości Słoniowej, którzy usiłowali nielegalnie dostać się na terytorium hiszpańskie, szturmując ogrodzenie enklawy Melilla na północnym wybrzeżu Afryki.

Prawo do życia (art. 2)

Brak stosunków dyplomatycznych z danym państwem nie zwalnia państwa Konwencji z wynikającego z art. 2 obowiązku współpracy z nim w śledztwach karnych.

Wyrok Saribekyan i Balyan v. Azerbejdżan, 30.01.2020 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 35746/11, § 73 – dot. śmierci syna skarżącego, obywatela Armenii, w areszcie wojskowym w Azerbejdżanie.

Zakaz tortur (art. 3)

Poważne naruszenia praw człowieka powodują u członków rodziny ofiary głębokie cierpienia psychicznie. Stwierdzenie w stosunku do nich odrębnego naruszenia art. 3 Konwencji wymaga jednak ustalenia, że istniały okoliczności nadające ich cierpieniu wymiar i charakter odmienny od nieuchronnie wynikającego z samego faktu naruszenia: bliskość więzi rodzinnych, szczególne ich aspekty, stopień, w jakim członek rodziny był świadkiem wydarzeń wchodzących w grę oraz jego udział w próbach uzyskania informacji o losie ofiary. Członek rodziny „osoby zaginionej” może domagać się uznania za pokrzywdzonego traktowaniem sprzecznym z art. 3. Inaczej jest jednak w przypadku, gdy osoba pozbawiona wolności, o której dalszym losie nic nie było wiadomo, została następnie znaleziona martwa. W takich przypadkach Trybunał zwykle ogranicza się do stwierdzenia naruszenia art. 2. Jeśli jednak okres, w którym nie było o ofierze żadnych wiadomości, był długi, może w pewnych okolicznościach, w związku z przeżyciami rodziny, pojawić się odrębny problem również na tle art. 3.

Wyrok Saribekyan i Balyan v. Azerbejdżan, 30.01.2020 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 35746/11, § 84.

Nie można wykluczyć odpowiedzialności państwa na tle art. 3 Konwencji w przypadku, gdy skarżący – będąc całkowicie zależny od wsparcia państwa – styka się z urzędową obojętnością mimo braku możliwości zaspokojenia potrzeb niedającego się pogodzić z zachowaniem ludzkiej godności.

Wyrok Hudorovič i inni v. Słowenia, 10.03.2020 r., Izba (Sekcja II), skargi nr 24816/14 i 25140/14, § 165 – dot. złych warunków życiowych panujących w osiedlu romskim.

Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8)

Dostęp do wody pitnej nie jest jako taki prawem chronionym w art. 8 Konwencji. Trybunał musi jednak brać pod uwagę fakt, że bez wody osoba ludzka nie może przeżyć. Utrzymujący się i długotrwały brak dostępu do bezpiecznej wody pitnej może więc – z samej swojej natury – mieć negatywne konsekwencje dla zdrowia i godności ludzkiej i skutecznie niszczyć istotę życia prywatnego oraz korzystanie z domu w rozumieniu art. 8 Konwencji. W rezultacie Trybunał nie mógł wykluczyć możliwości pojawienia się na tym tle przekonującego zarzutu rodzącego po stronie państwa pozytywne obowiązki na podstawie tego przepisu. Istnienie takiego obowiązku oraz jego ewentualna treść zależą z konieczności od konkretnej sytuacji osób nimi dotkniętych, regulacji prawnych oraz sytuacji ekonomicznej i społecznej panującej w danym państwie.

Wyrok Hudorovič i inni v. Słowenia, 10.03.2020 r., Izba (Sekcja II), skargi nr 24816/14 i 25140/14, § 116.

Dostęp do wody i urządzeń sanitarnych w dużym stopniu zależy od skomplikowanej i specyficznej dla danego kraju oceny rozmaitych potrzeb i priorytetów, na które należy zapewnić fundusze. Ze względu na posiadaną szeroką swobodę w sprawach społeczno-ekonomicznych państwa muszą mieć również duże możliwości ustalania tych priorytetów oraz wyborów ustawodawczych. Swoboda ta obejmuje również konkretne działania mające zapewnić, aby każdy miał odpowiedni dostęp do wody, takie jak przyjęcie krajowej strategii zaopatrzenia w nią, krajowe lub lokalne projekty implementacji konkretnych strategii w tym zakresie albo dostawy wody z publicznego systemu jej dystrybucji do indywidualnych gospodarstw domowych.

Wyrok Hudorovič i inni v. Słowenia, 10.03.2020 r., Izba (Sekcja II), skargi nr 24816/14 i 25140/14, § 144.

Wolność wypowiedzi (art. 10)

Wolność słowa ma istotne znaczenie dla zapewnienia „swobodnego wyrażania opinii ludności w wyborze ciała ustawodawczego” (art. 3 Protokołu nr 1). W okresie poprzedzającym wybory szczególnie ważny z tego powodu jest swobodny obieg wszelkiego rodzaju opinii i informacji. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w której wchodzi w grę wolność wypowiedzi partii politycznej. Partie te odgrywają istotną rolę w zapewnieniu pluralizmu i właściwego funkcjonowania demokracji. Ograniczenia ich wolności wypowiedzi wymagają więc rygorystycznej kontroli. To samo dotyczy odpowiednio referendum mającego ustalić wolę elektoratu w sprawach publicznie ważnych. Ten rodzaj kontroli w sposób naturalny obejmuje ocenę, czy skutki podstawy prawnej, na którą powołuje się rząd, ograniczając wolność wypowiedzi partii politycznej, były przewidywalne w stopniu wykluczającym wszelką arbitralność. Rygorystyczna kontrola służy wtedy nie tylko ochronie demokratycznych partii politycznych, ale również demokracji jako takiej, wszelkie bowiem ograniczenia wolności wypowiedzi w tym kontekście – pod nieobecność wystarczająco przewidywalnych regulacji prawnych – mogą szkodzić otwartej debacie politycznej, legitymacji procesu głosowania i jego wyników oraz w rezultacie narazić na szwank zaufanie obywateli do integralności instytucji demokratycznych i ich przywiązania do rządów prawa.

Wyrok Magyar Kétfarkú Kutya Párt v. Węgry, 20.01.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 201/17, § 100–101 – dot. zarzutu bezpodstawnego stwierdzenia przez Sąd Najwyższy naruszenia prawa wyborczego z powodu stworzenia przez partię polityczną aplikacji na telefony komórkowe umożliwiającej przesyłanie i komentowanie sposobu oddawania głosów w referendum.

Zastosowanie przez sąd po raz pierwszy określonej zasady wyinterpretowanej przezeń z obowiązującego przepisu nie musi – jako takie – oznaczać, że mamy do czynienia z nieprzewidywalnością interpretacji prawa, zawsze bowiem konkretna norma jest w pewnym momencie stosowana przez sąd po raz pierwszy.

Wyrok Magyar Kétfarkú Kutya Párt v. Węgry, 20.01.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 201/17, § 115.

Przewidywalność prawa ma szczególne znaczenie w przypadku ograniczeń wolności wypowiedzi partii politycznej w kontekście wyborów lub referendum.

Wyrok Magyar Kétfarkú Kutya Párt v. Węgry, 20.01.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 201/17, § 116.

Przy ocenie konkretnego przypadku „ingerencji” w wolność wypowiedzi w związku z zarzutem słownych ataków na „innych” ze względu na ich rasę, pochodzenie etniczne itd. należy uwzględniać rozmaite czynniki, w tym: kontekst zarzuconych wypowiedzi, ich naturę i sposób sformułowania, potencjał doprowadzenia do szkodliwych skutków oraz racje przedstawione przez sądy krajowe na usprawiedliwienie ingerencji wchodzącej w grę. Istotne jest ustalenie, czy do wypowiedzi doszło w napiętej sytuacji politycznej lub społecznej, czy wypowiedzi – rozumiane rzetelnie i postrzegane w ich bezpośrednim lub szerszym kontekście – mogły być uznane za bezpośrednie lub pośrednie wezwanie do przemocy, jej usprawiedliwianie, podobnie jak sianie nienawiści lub nietolerancji. O ocenie w konkretnych okolicznościach rozstrzyga rozmaitość czynników wzajemnie od siebie zależnych, a nie którykolwiek z nich oceniany w izolacji.

Wyrok Atamanczuk v. Rosja, 11.02.2020 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 4493/11, § 50 – dot. skazania biznesmena za mowę nienawiści w artykule opublikowanym w prasie lokalnej.

Ataki osobiste przez obrażanie, ośmieszanie lub zniesławianie określonych grup ludności mogą stanowić dla władz wystarczającą podstawę do reakcji na wypowiedzi ksenofobiczne lub w inny sposób dyskryminujące, które wskazywały, że ich autorzy korzystali ze swojej wolności wypowiedzi w sposób nieodpowiedzialny.

Wyrok Atamanczuk v. Rosja, 11.02.2020 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 4493/11, § 52.

Zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców (art. 4 Protokołu nr 4)

Państwa Konwencji mogą co do zasady podejmować na swoich granicach działania umożliwiające wstęp na ich terytorium wyłącznie osobom spełniającym właściwe wymagania prawne.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 168.

W specyficznym kontekście ruchów migracyjnych na granicach osoba ubiegająca się o azyl może wyrazić wolę wystąpienia z takim wnioskiem w dowolnej formie. Może to być wniosek formalny oraz inne zachowania wyraźnie wskazujące na zamiar wystąpienia o ochronę.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 180.

Trybunał interpretuje pojęcie „wydalenie” w znaczeniu ogólnym aktualnie używanym, obejmując nim każde przymusowe usunięcie cudzoziemca z terytorium państwa, niezależnie od legalności i długości jego pobytu, miejsca zatrzymania, statusu jako migranta lub osoby ubiegającej się o azyl oraz zachowania się przy przekraczaniu granicy.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 185.

Artykuł 3 Konwencji i art. 4 Protokołu nr 4 mają zastosowanie w każdym przypadku objętym jurysdykcją państwa Konwencji, w tym sytuacji lub chwili, w której władze nie rozpatrzyły jeszcze kwestii uprawnienia osób, które mogą być chronione na podstawie tych przepisów.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 186.

Nie może być różnicy interpretacji pojęcia „wydalenie” w zależności od tego, czy wchodziło w grę przymusowe usunięcie z terytorium państwa w związku z próbami przekroczenia granicy państwowej drogą morską czy lądową. Trybunał podkreślił, że podejście to jest rezultatem autonomicznej interpretacji przezeń pojęć na tle Konwencji.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 187.

Państwo nie może jednostronnie domagać się wyłączenia stosowania Konwencji albo zmodyfikowania jego skutków w odniesieniu do części terytorium, nawet jeśli uważa, że ma do tego uprawnione powody.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 190.

Przy ocenie, jaki rodzaj ochrony był wymagany, aby zostały spełnione wymagania art. 4 Protokołu nr 4, istotną okolicznością jest zachowanie samego skarżącego. Nie dojdzie do jego naruszenia, jeśli brak zindywidualizowanej decyzji o wydaleniu wynikał z jego zachowania. Ta sama zasada obowiązuje, gdy zachowanie osób przekraczających nielegalnie granicę lądową – umyślnie korzystających ze swojej dużej liczebności i używających siły – powoduje sytuację wyraźnie destrukcyjną, trudną do skontrolowania i zagrażającą bezpieczeństwu publicznemu. W tym kontekście – na tle zarzutu na podstawie art. 4 Protokołu nr 4 – duże znaczenie ma ustalenie, czy w konkretnych okolicznościach państwo zapewniło rzeczywistą i skuteczną możliwość legalnego wjazdu na jego terytorium, w szczególności dostęp do procedur granicznych. Jeśli państwo zapewniło taką możliwość, a skarżący z niej nie skorzystał, Trybunał musi rozważyć – w konkretnych okolicznościach i bez szkody dla stosowania art. 2 i 3 Konwencji – czy istniały ważne względy, które to uniemożliwiały, wynikające z obiektywnych faktów, za które państwo było odpowiedzialne.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 200–201.

Państwa Konwencji, których granice przynajmniej częściowo pokrywają się z granicami zewnętrznymi strefy Schengen, mają obowiązek zapewnić rzeczywistą i skuteczną możliwość legalnego wjazdu – zwłaszcza dostęp do procedur granicznych – osobom przybyłym na ich granicę. Osoby narażone na prześladowania muszą mieć możliwość wystąpienia o ochronę z powołaniem się w szczególności na art. 3 Konwencji w warunkach zapewniających jego rozpatrzenie w sposób zgodny z normami międzynarodowymi, w tym z Konwencją. Przy braku odpowiednich rozwiązań w tym zakresie możliwość odmowy przez państwo zgody na wjazd na jego terytorium może spowodować, że wszystkie postanowienia Konwencji – mające chronić przed rzeczywistym ryzykiem prześladowań – staną się nieskuteczne. W razie istnienia takich rozwiązań – w sposób rzeczywisty i skuteczny zapewniających prawo domagania się ochrony na podstawie Konwencji, w szczególności art. 3 – państwo może wymagać, aby wnioski o ochronę były składane na istniejących przejściach granicznych. W rezultacie władze mogą odmówić wjazdu cudzoziemcom, w tym osobom potencjalnie ubiegającym się o azyl, którzy bez ważnych powodów nie przestrzegali tych regulacji, usiłując przekroczyć granicę w innym miejscu, zwłaszcza z wykorzystaniem swojej dużej liczby i z użyciem siły.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 209–210.

Konwencja ma zagwarantować osobom znajdującym się pod jej rządami prawa, które nie są teoretyczne i iluzoryczne, ale praktyczne i skuteczne. Z wymagania tego nie wynika jednak ogólny obowiązek państwa Konwencji na podstawie art. 4 Protokołu nr 4 przyjęcia w granice własnej jurysdykcji osób pozostających pod jurysdykcją innego państwa.

Wyrok N.D. i N.T. v. Hiszpania, 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15, § 221.

Zakaz dyskryminacji (art. 14)

Po sankcje karne, w tym wobec osób odpowiedzialnych za najpoważniejsze przejawy nienawiści i podżegania innych do przemocy, można sięgać wyłącznie jako po środek ostateczny. Jeśli jednak akty stanowiące poważne naruszenia są zamachem na integralność fizyczną lub psychiczną osoby, odpowiednią ochronę i efekt odstraszający mogą zapewnić wyłącznie skuteczne mechanizmy prawnokarne. Środki takie są wymagane również w przypadkach bezpośrednich słownych napaści i gróźb fizycznych motywowanych postawami dyskryminującymi.

Wyrok Beizaras i Levickas v. Litwa, 14.01.2020 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 41288/15, § 111 – dot. komentarzy homofobicznych na Facebooku i braku skutecznych prawnych środków ochrony przed nimi.

Uzależnienie korzystania przez grupy mniejszości z praw zagwarantowanych w Konwencji od akceptacji większości byłoby niezgodne z wartościami leżącymi u jej podstaw. Gdyby tak było, prawa grupy mniejszości stałyby się wyłącznie teoretyczne, a nie praktyczne i skuteczne, jak tego wymaga Konwencja.

Wyrok Beizaras i Levickas v. Litwa, 14.01.2020 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 41288/15, § 123.