W praktyce adwokackiej i radcowskiej zdarza się, że powód, nie będąc pewnym rozstrzygnięcia sprawy przez sąd i chcąc przy tym uniknąć wysokich kosztów procesu w przypadku ewentualnej przegranej, nie występuje od razu z całością roszczenia, lecz z tzw. powództwem na próbę. W pierwszej kolejności powód wytacza powództwo o symboliczną kwotę, a dopiero po przesądzeniu przez sąd o odpowiedzialności pozwanego co do zasady występuje już o wyższą kwotę; w przypadku natomiast oddalenia powództwa najczęściej rezygnuje z dalszego dochodzenia roszczeń. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 6 marca 2014 r. w sytuacji, gdy sąd rozstrzygnął już w prawomocnie osądzonej sprawie o zasadzie odpowiedzialności pozwanego, w następnym procesie o pozostałe świadczenia wynikające z tego samego stosunku prawnego sąd jest związany rozstrzygnięciem zawartym w pierwszym wyroku, który ma charakter prejudycjalny. Prawomocny wyrok swoją mocą powoduje, że nie jest możliwe dokonanie odmiennej oceny i odmiennego osądzenia tego samego stosunku prawnego w tych samych okolicznościach faktycznych i prawnych, między tymi samymi stronamiWyrok Sądu Najwyższego z 6 marca 2014 r., V CSK 203/13, http://www.sn.pl. Taka praktyka strony powodowej jest co do zasady dopuszczalna. W uchwale z 5 lipca 1995 r. Sąd Najwyższy wskazał, na przykładzie umowy o dzieło, że dopuszczalne jest rozdrobnienie roszczenia o wynagrodzenie za wykonanie dzieła i dochodzenie części tego roszczenia w oddzielnych pozwach. Sąd Najwyższy argumentował, że nie powinno się negować uprawnienia powoda do dochodzenia części roszczenia, jeżeli ten sposób zaspokojenia dyktują mu takie względy, jak koszty procesu albo przekonanie o ułatwieniach dowodowych co do tej części roszczenia, która jest przedmiotem odrębnego dochodzeniaUchwała Sądu Najwyższego z 5 lipca 1995 r., III CZP 81/95, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna” 1995, nr 11, s. 49–53.. W takiej sytuacji powstaje jednak problem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego na rzecz pozwanego w przypadku oddalenia przez sąd powództwa. Pomimo że wartość przedmiotu sporu jest bardzo niewielka, są to często sprawy trudne, wielowarstwowe, o licznych terminach i konieczności znacznego nakładu pracy pełnomocnika procesowego. Zasądzenie kosztów procesu powinno mieć w pewnym sensie charakter sankcyjny wobec strony przegrywającej proces, wnoszącej do sądu nieuzasadnione powództwo i angażującej sąd oraz stronę przeciwną, która ma prawo bronić swoich racji przy pomocy profesjonalnego pełnomocnika, będącego adwokatem bądź radcą prawnym.

Tymczasem rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackieRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. sprawie opłat za czynności adwokackie, Dz.U. z 2015 r. poz. 1800 ze zm. oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnychRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych, Dz.U. z 2015 r. poz. 1804 ze zm. w § 15 ust. 3 stanowią, że opłatę w sprawach wymagających przeprowadzenia rozprawy ustala się w wysokości przewyższającej stawkę minimalną, która nie może przekroczyć sześciokrotności tej stawki ani wartości przedmiotu sprawy, jeśli uzasadnia to:

1. niezbędny nakład pracy adwokata (odpowiednio radcy prawnego), w szczególności poświęcony czas na przygotowanie się do prowadzenia sprawy, liczba stawiennictw w sądzie, w tym na rozprawach i posiedzeniach, czynności podjęte w sprawie, w tym czynności podjęte w celu polubownego rozwiązania sporu, również przed wniesieniem pozwu;
2. wartość przedmiotu sprawy;
3. wkład pracy adwokata (radcy prawnego) w przyczynienie się do wyjaśnienia okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, jak również do wyjaśnienia i rozstrzygnięcia istotnych zagadnień prawnych budzących wątpliwości w orzecznictwie i doktrynie;
4. rodzaj i zawiłość sprawy, w szczególności tryb i czas prowadzenia sprawy, obszerność zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, w szczególności dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego lub biegłych sądowych, dowodu z zeznań świadków, dowodu z dokumentów, o znacznym stopniu skomplikowania i obszerności.

Przytoczony wyżej § 15 ust. 3 rozporządzenia jest sprzeczny z art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 ze zm., Minister Sprawiedliwości przekroczył bowiem zakres ustawowego upoważnienia, wskazując, że wysokość wynagrodzenia przewyższająca stawkę minimalną nie może przekroczyć wartości przedmiotu sprawy. Zgodnie z przywołanym przepisem Konstytucji rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. Powyższe oznacza, że zadaniem rozporządzenia jest konkretyzacja, a nie zastępowanie, norm ustawowych. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 5 października 1999 r. wskazał, że rozporządzenia Rady Ministrów i ministrów mają charakter aktów wykonawczych, wydawanych na podstawie ustawy i w celu jej wykonania. Aby rozporządzenie mogło zostać uznane za legalne, musi spełniać kilka warunków. Po pierwsze – musi być wydane na podstawie wyraźnego, tj. nieopartego tylko na domniemaniu ani na wykładni celowościowej, szczegółowego upoważnienia ustawy i w zakresie określonym w upoważnieniu. Po drugie – brak stanowiska ustawodawcy w jakiejś sprawie, przejawiający się w nieprecyzyjności upoważnienia, musi być interpretowany jako nieudzielenie w danym zakresie kompetencji normodawczej. W powyższym wyroku Trybunał Konstytucyjny wskazał nadto, że rozporządzenia wykonawcze nie są aktami normatywnymi samoistnymi. Wydawane być mogą tylko na podstawie ściśle określonego upoważnienia zawartego w ustawie. Upoważnienie to nie może ulegać dowolnej modyfikacji ani uzupełnieniu w trakcie jego wykonywania. Odstępstwa od treści upoważnienia ustawowego nie mogą być usprawiedliwione względami praktycznymi (np. społecznymi lub ekonomicznymi), ani potrzebami związanymi z rozstrzyganiem konkretnych problemów prawnychWyrok Trybunału Konstytucyjnego z 5 października 1999 r., U 4/99, Dz.U. z 1999 r. nr 80, poz. 916. Przegląd orzecznictwa dotyczącego upoważnienia ustawowego i wymagań, którym muszą odpowiadać rozporządzenia, zob. J. Oniszczuk, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego na początku XXI w., Kraków 2004, s. 800–835..

Nadto zgodnie z § 63 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 283. w przepisach upoważniających do wydania rozporządzenia wskazuje się:

1. organ właściwy do wydania rozporządzenia;
2. rodzaj aktu;
3. zakres spraw przekazywanych do  uregulowania w rozporządzeniu;
4. wytyczne dotyczące treści rozporządzeniaNależy zauważyć, że przekazanie uregulowania określonych kwestii organom władzy wykonawczej jest wyjątkiem od zasady kompleksowości ustawy, zgodnie bowiem z § 2 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” ustawa powinna wyczerpująco regulować daną dziedzinę spraw, nie pozostawiając poza zakresem swego unormowania istotnych fragmentów tej dziedziny. G. Wierczyński, Redagowanie i ogłaszanie aktów normatywnych. Komentarz, Warszawa 2016, s. 416..

Paragraf 65 powyższego rozporządzenia stanowi, że zakres spraw przekazywanych do uregulowania w rozporządzeniu określa się w sposób precyzyjny. Określenie tych spraw nie może być ogólnikowe, w szczególności przez posłużenie się zwrotem: „(...) określi szczegółowe zasady (...)”. Natomiast stosownie do § 66 ust. 1 wytyczne dotyczące treści rozporządzenia są wskazówkami wyznaczającymi treść rozporządzenia lub sposób ukształtowania jego treści. W wytycznych można wskazać w szczególności:

1. rozstrzygnięcia, których nie wolno przewidzieć w rozporządzeniu;
2. granice, w jakich muszą zmieścić się rozstrzygnięcia rozporządzenia;
3. wymagania, jakim mają odpowiadać rozwiązania przyjęte w rozporządzeniu;
4. cele, jakie mają zostać osiągnięte przez rozporządzenie;
5. okoliczności, jakie należy uwzględnić, tworząc rozporządzenie.

Ustęp 2 § 66 stanowi z kolei, że stopień szczegółowości wytycznych powinien być dostosowany do rodzaju spraw przekazywanych do uregulowania w rozporządzeniu; wytyczne powinny być bardziej szczegółowe, gdy przekazywane sprawy dotyczą sytuacji prawnej obywateli.

Poprzedzające rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz w sprawie opłat za czynności radców prawnych – rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzęduRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, Dz.U. z 2002 r. nr 163, poz. 1348 ze zm. oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzęduRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, Dz.U. z 2002 r. nr 163, poz. 1349 ze zm. pierwotnie nie zawierały ograniczeń dotyczących wartości przedmiotu sprawy przy zasądzaniu wynagrodzenia adwokackiego bądź radcowskiego. Początkowo § 2 ust. 2 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu stanowił, że sąd może przyznać opłaty wyższe niż stawki minimalne, jeżeli uzasadniał to rodzaj i stopień zawiłości sprawy oraz niezbędny nakład pracy adwokata; nie mogły być one wyższe niż sześciokrotne stawki minimalne. Tożsama regulacja odnosząca się do radców prawnych była zawarta w pierwotnym brzmieniu § 2 ust. 2 rozporządzenia w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu. Ograniczenia wskazujące wartość przedmiotu sprawy wprowadził dopiero § 1 pkt 1 odpowiednio rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 27 października 2005 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzęduRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 27 października 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, Dz.U. z 2005 r. nr 219, poz. 1872. oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 27 października 2005 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzęduRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 27 października 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu, Dz.U. z 2005 r. nr 219, poz. 1873..

Delegację ustawową dla wydania rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz w sprawie opłat za czynności radców prawnych stanowią ustawy korporacyjne. Artykuł 16 ust. 2 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturzeUstawa z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2368. stanowi, że Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Naczelnej Rady Adwokackiej i Krajowej Rady Radców Prawnych, określi, w drodze rozporządzenia, wysokość opłat za czynności adwokackie przed organami wymiaru sprawiedliwości, stanowiących podstawę do zasądzenia przez sądy kosztów zastępstwa prawnego i kosztów adwokackich, mając na względzie, że ustalenie opłaty wyższej niż stawka minimalna, o której mowa w ust. 3, lecz nieprzekraczającej sześciokrotności tej stawki, może być uzasadnione rodzajem i zawiłością sprawy oraz niezbędnym nakładem pracy adwokata. Podobnie art. 225 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnychUstawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1870. stanowi, że Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Radców Prawnych oraz Naczelnej Rady Adwokackiej, określi, w drodze rozporządzenia, wysokość opłat za czynności radców prawnych przed organami wymiaru sprawiedliwości, stanowiących podstawę do zasądzenia przez sądy kosztów zastępstwa prawnego, mając na względzie, że ustalenie opłaty wyższej niż stawka minimalna, o której mowa w ust. 3, lecz nieprzekraczającej sześciokrotności tej stawki, może być uzasadnione rodzajem i zawiłością sprawy oraz niezbędnym nakładem pracy radcy prawnego.

Artykuł 16 ust. 2 ustawy Prawo o adwokaturze oraz art. 22⁵ ust. 2 ustawy o radcach prawnych wyraźnie limitują zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego jedynie w oparciu o sześciokrotność stawki minimalnej. Nie ma przy tym w delegacji ustawowej wskazania, że zasądzone przez sądy koszty zastępstwa procesowego nie mogą przekraczać wartości przedmiotu sprawy. Limitu wartości przedmiotu sprawy nie wskazuje również art. 109 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnegoUstawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 1822 ze zm., stosownie do którego orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, w tym czynności podjęte w celu polubownego rozwiązania sporu, również przed wniesieniem pozwu, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia. Warto w tym zakresie przytoczyć przepisy korporacyjne oraz wykonawcze dotyczące trzeciego z pełnomocników wymienianych przez art. 109 § 2 ustawy Kodeks postępowania cywilnego – rzecznika patentowego, gdzie obowiązuje odmienna w stosunku do adwokatów i radców prawnych regulacja. Zgodnie z art. 13 ust. 2 ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowychUstawa z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych, tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1314. Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Prezesa Urzędu Patentowego oraz Krajowej Rady Rzeczników Patentowych, określi, w drodze rozporządzenia, wysokość stawek minimalnych opłat za czynności rzeczników patentowych przed organami wymiaru sprawiedliwości oraz przed Urzędem  Patentowym działającym w trybie postępowania spornego i w sprawie sprzeciwu, stanowiących podstawę do ustalenia kosztów zastępstwa, które mogą być zasądzone przez sąd lub orzeczone przez Urząd Patentowy, mając na względzie rodzaj i zawiłość sprawy oraz niezbędny nakład pracy rzecznika patentowego, w tym czynności podjęte w celu polubownego rozwiązania sporu, również przed wniesieniem pozwu. Artykuł 13 ust. 2a zd. 1 ustawy o rzecznikach patentowych stanowi z kolei, że koszty zastępstwa można ustalić w wysokości wyższej niż stawka minimalna opłaty, stosowana w odniesieniu do czynności danego rodzaju, ale nieprzekraczającej sześciokrotności tej stawki, jeżeli przemawia za tym rodzaj i zawiłość sprawy oraz niezbędny nakład pracy rzecznika patentowego, w tym czynności podjęte w celu polubownego rozwiązania sporu, również przed wniesieniem pozwu. Paragraf 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 kwietnia 2017 r. w sprawie opłat za czynności rzeczników patentowychRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 kwietnia 2017 r. w sprawie opłat za czynności rzeczników patentowych, Dz.U. z 2017 r. poz. 881. stanowi, że koszty zastępstwa zasądzane przez sądy lub orzekane przez Urząd Patentowy nie mogą być wyższe niż stawki minimalne, niezależnie od wysokości tych opłat ustalonych w umowie pomiędzy rzecznikiem patentowym a klientem, z zastrzeżeniem art. 13 ust. 2a ustawy o rzecznikach patentowych. Zarówno ustawa, jak i wydane na jej podstawie rozporządzenie nie wprowadzają zatem limitu wartości przedmiotu sporu jako górnej granicy dla zasądzenia wysokości kosztów zastępstwa procesowego.

Rekapitulując, należy stwierdzić, że w części przekraczającej zakres ustawowego upoważnienia § 15 ust. 3 rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz w sprawie opłat za czynności radców prawnych nie mogą stanowić źródła prawa. Jeżeli bowiem treść rozporządzenia jest rozbieżna z celami ustawodawcy, to takie rozporządzenie należy uznać za niezgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji.