1. Wstęp

Restitutio in integrumŁac.: przywrócenie stanu pierwotnego. na gruncie postępowania cywilnego jest to instytucja pozwalająca na dochodzenie zwrotu świadczenia lub przywrócenia stanu poprzedniego, po wykonaniu orzeczenia, które jest uchylane lub zmieniane. Kodeks postępowania cywilnegoUstawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2180), dalej: k.p.c. reguluje cywilnoprocesową restytucję jedynie w dwóch podstawowych przepisach – art. 338 § 1 oraz art. 415Na podstawie art. 39815 § 1, art. 39816 oraz art. 39819 k.p.c., art. 415 k.p.c. może być stosowany odpowiednio w postępowaniu kasacyjnym bądź w postępowaniu przed sądem niższej instancji, po uchyleniu orzeczenia przez Sąd Najwyższy.. Restitutio in integrum jako procesowe narzędzie może być wykorzystywane do uproszczenia oraz usprawnienia postępowania. Strona, która wykonała wadliwe orzeczenie – stosując restitutio in integrum – nie jest bowiem obowiązana do wszczynania odrębnego procesu w celu dochodzenia zwrotu świadczenia lub przywrócenia stanu poprzedniego. Wniosek restytucyjny stanowi konieczny element realizacji przez stronę uprawnień wynikających z opisywanej instytucji. W celu przybliżenia problematyki wniosku restytucyjnego należy w szczególności zwrócić uwagę na jego charakter prawny, formę, niezbędną treść, moment zgłoszenia oraz skutki wniesienia.

2. Charakter prawny wniosku restytucyjnego

Celem składania przez stronę postępowania cywilnego wniosku restytucyjnego jest zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub przywrócenie stanu poprzedniego. Strona niewątpliwie dąży do poszukiwania ochrony prawnej. Można zatem uznać, że złożenie wniosku restytucyjnego jest formą dochodzenia roszczenia przed sądemA. Jakubecki, Restitutio in integrum w sądowym postępowaniu cywilnym (art. 338 § 1, 415 i 422 § 1 k.p.c.), Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 1993, s. 82; (za:) H. Mądrzak, Likwidacja następstw bezpodstawnej egzekucji na tle art. 338 § 1 k.p.c., (w:) Księga ku czci K. Stefki, Warszawa–Wrocław 1967, s. 188.. Opis charakteru prawnego tego wniosku należy rozpocząć od odpowiedzi na pytanie, czy należy go traktować jak nowe powództwo w ramach toczącego się postępowania, czy jako inną, szczególną postać dochodzenia roszczenia.

Na przestrzeni lat pojawiały się różne koncepcje mające na celu ujęcie czynności złożenia wniosku restytucyjnego w ramy instytucjonalne znane postępowaniu cywilnemu. Zgodnie z pierwszym z reprezentowanych poglądów złożenie wniosku spełnia tę samą funkcję, co wytoczenie powództwaR. Staniszewski, Z problematyki orzeczenia restytucyjnego, PUG 1966, nr 10, s. 319.. Druga koncepcja wskazuje, że złożenie wniosku restytucyjnego jest równoznaczne z wniesieniem powództwa wzajemnegoH. Trammer, Następcza bezprzedmiotowość procesu cywilnego, Kraków 1950, s. 4.. Trzeci pogląd wskazuje, że wniosek restytucyjny jest zbliżony do środków odwoławczychWyrok SN z 6 czerwca 2001 r. (V CKN 1240/00), OSNC 2002, nr 4, poz. 51, s. 37; A. Góra-Błaszczykowska, Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Góra-Błaszczykowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz. Art. 1–729, Warszawa: C. H. Beck 2016, s. 888, uw. 2.. Pojawiło się również stanowisko,  zgodnie z którym wniosek restytucyjny stanowi szczególną postać dochodzenia roszczenia, która jednak nie jest powództwem lub innym wnioskiem wszczynającym postępowanieA. Jakubecki, Restitutio, s. 82–88; taki pogląd podzielają również K. Weitz, Wniosek restytucyjny, (w:) J. Gudowski (red.), System Prawa Procesowego Cywilnego. T. III. Środki zaskarżenia, cz. 2, Warszawa: Wolters Kluwer 2013, s. 1505 oraz A. Marciniak, Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom I. Komentarz. Art. 1–366, Warszawa: C. H. Beck 2016, s. 1460–1461, uw. III, pkt 6..

Autor pierwszej koncepcji – R. Staniszewski – wskazał, że skoro wniosek restytucyjny spełnia w istocie tę samą funkcję co pozew, to należy do niego stosować analogicznie przepisy dotyczące powództwaR. Staniszewski, Z problematyki, s. 319.. Z poglądem tym stanowczo nie zgodził się E. Mazur, wskazując, że nie ma podstaw do stosowania analogii wniosku restytucyjnego do pozwuE. Mazur, Jeszcze o wniosku restytucyjnym, „Palestra” 1968, nr 1, s. 97..

Odnosząc się do koncepcji wniosku restytucyjnego jako powództwa wzajemnego, należy zauważyć, że pomimo pewnych podobieństw pomiędzy tymi instytucjami (np. kumulacja ról procesowych powoda i pozwanego) zdecydowanie wyraźniej zarysowane są pomiędzy nimi różniceA. Jakubecki, Restitutio, s. 87.. Po pierwsze, powództwo wzajemne jest środkiem obrony pozwanego, natomiast wniosek restytucyjny, nie mając przymiotu obronnego, stanowi dopiero efekt przeprowadzenia skutecznej obronyIbidem.. Po drugie, termin na wniesienie powództwa wzajemnego jest ściśle określony, z wnioskiem restytucyjnym zaś pozwany może wystąpić w każdym momencie, aż do zamknięcia rozprawy poprzedzającej wydanie orzeczeniaIbidem..

Trzeci z opisywanych poglądów, wyrażony przez Sąd NajwyższyWyrok SN z 6 czerwca 2001 r. (V CKN 1240/00), OSNC 2002, nr 4, poz. 51, s. 37., a następnie powtórzony przez A. Górę-BłaszczykowskąA. Góra-Błaszczykowska, Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Góra Błaszczykowska (red.), Kodeks. Tom I, s. 888, uw. 2., wskazuje, że wniosek restytucyjny z punktu widzenia funkcji, jaką pełni, jest zbliżony do środków odwoławczych. Abstrahując od wysokiego stopnia ogólności tego twierdzenia, należy zauważyć, że wniosek restytucyjny ma niewiele punktów wspólnych ze środkami odwoławczymi. Co prawda może być on wnoszony jednocześnie ze środkami odwoławczymiW tym z nadzwyczajnymi środkami odwoławczymi., ale może być również wnoszony na dalszym etapie postępowania. Funkcją wniosku restytucyjnego jest doprowadzenie do zwrotu wyegzekwowanego lub spełnionego świadczenia lub przywrócenie stanu poprzedniego, nie zaś zmiana orzeczenia. Ma on na celu dochodzenie określonego roszczenia, a nie zmianę zaskarżonego orzeczenia. Skuteczność wniosku restytucyjnego warunkowana jest przez skuteczność środka odwoławczego. Zasadne jest twierdzenie, że wniosek restytucyjny jest związany ze środkami odwoławczymi, jednak pełni zupełnie inną funkcję.

Czwartą – jak się zdaje, najbardziej przekonującą – koncepcję przedstawił A. JakubeckiA. Jakubecki, Restitutio, s. 82–88.. Autor stanął na stanowisku, że wniosek restytucyjny stanowi szczególną postać dochodzenia roszczenia, która jednak nie jest powództwem lub innym wnioskiem wszczynającym postępowanie. A. Jakubecki zwrócił uwagę, że roszczenie może być przedstawiane sądowi do rozstrzygnięcia przede wszystkim poprzez wniesienie powództwa. Jednak w szczególnych sytuacjach można doprowadzić do wszczęcia postępowania poprzez zgłoszenie wniosku, który pozwem nie jestIbidem, s. 84.. Autor wskazuje, że przepisy dopuszczają w określonych okolicznościach możliwość wniesienia w czasie już toczącego się postępowania cywilnego wniosku, który prowadzi w konsekwencji do orzekania przez sąd o roszczeniach uprawnionegoIbidem.. Przykładem jest żądanie zasądzenia alimentów na wypadek orzeczenia rozwodu lub separacji (art. 444 k.p.c.) oraz wniosek o eksmisję jednego z małżonków z mieszkania (art. 58 § 2 k.p.c.), które mogą być zgłaszane w toku postępowania rozwodowego. W powyższych przypadkach mamy do czynienia z przedstawieniem sądowi roszczenia w celu wydania o nim rozstrzygnięcia, przy czym formą zgłoszenia roszczenia nie jest powództwo, a sąd orzeka o tym roszczeniu niejako „przy okazji” innego postępowaniaIbidem, s. 84–85.. Wystąpienie z tymi wnioskami można uznać za inną formę dochodzenia roszczenia niż pozew. Zauważając podobieństwa wniosku restytucyjnego z wyżej wskazanymi wnioskami, należałoby podzielić pogląd A. Jakubeckiego, że wniosek restytucyjny stanowi szczególną postać dochodzenia roszczenia, która jednak nie jest powództwemIbidem..

3. Forma wniosku restytucyjnego

Zarówno art. 338 § 1 k.p.c., jak i art. 415 k.p.c. nie określają formy oraz treści wniosku restytucyjnego. Zagadnienia te zostały jednak stosunkowo szeroko rozwinięte w doktrynie. Przyjmuje się, że wniosek restytucyjny można zawrzeć zarówno w piśmie wszczynającym dany rodzaj postępowania (apelacja, skarga kasacyjna, skarga o wznowienie postępowania), jak i w dalszym piśmie procesowymTak m.in. E. Mazur, Wniosek, s. 29; K. Piasecki, Zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia i przywrócenie stanu poprzedniego, „Palestra” 1969, nr 3, s. 31; R. Staniszewski, Z problematyki, s. 319; A. Jakubecki, Restitutio, s. 88; K. Zawiślak, Orzekanie o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia na tle zmian w systemie zaskarżania orzeczeń sądowych wprowadzonych nowelą z 1 marca 1996 r., „Palestra” 1999, nr 5–6, s. 19; K. Weitz, Wniosek, (w:) J. Gudowski (red.), System, s. 1505; A. Góra-Błaszczykowska, Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Góra-Błaszczykowska (red.), Kodeks. Tom I, s. 888, uw. 4; A. Marciniak, Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks. Tom I, s. 1460, uw. III, pkt 3..

Wskazuje się również, że wniosek taki można zgłaszać ustnie na rozprawieTak E. Mazur, Wniosek, s. 29; K. Piasecki, Zwrot, s. 31; A. Jakubecki, Restitutio, s. 88; K. Zawiślak, Orzekanie, s. 19; K. Weitz, Wniosek, (w:) J. Gudowski (red.), System. Tom III cz. 2, s. 1505; A. Góra-Błaszczykowska, Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Góra-Błaszczykowska (red.), Kodeks. Tom I, s. 888, uw. 4; A. Marciniak, Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks. Tom I , s. 1460, uw. III, pkt 3; M. Manowska, Komentarz do art. 415 k.p.c., (w:) M. Manowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Art. 1–50538, Warszawa: Wolters Kluwer, uw. 1; odmiennie R. Staniszewski, Z problematyki, s. 319., jakkolwiek w doktrynie zauważa się, że ze specyfiki wniosku restytucyjnego, którego zgłoszenie jest równoznaczne z wystąpieniem z określonym roszczeniem, wynika skutek w postaci ograniczenia możliwości ustnego zgłaszania. Podnoszone jest, że niedopuszczalne powinno być zgłaszanie wniosku restytucyjnego w razie nieobecności drugiej strony z uwagi na potrzebę zagwarantowania jej możliwości podjęcia obrony swych prawA. Jakubecki, Restitutio, s. 88. Pogląd ten podziela A. Marciniak [Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks. Tom I, s. 1460, uw. III, pkt 3].. Stanowisko to oparte jest na rozwiązaniu analogicznym do wystąpienia z wnioskiem o alimenty w trakcie postępowania rozwodowego (art. 444 k.p.c.) oraz do zmiany powództwa polegającego na wystąpieniu z nowym roszczeniem zamiast lub obok roszczenia pierwotnego (193 § 1 k.p.c.)A. Jakubecki, Restitutio, s. 88–89.. Na pierwszy rzut oka stanowisko to może się wydawać dyskusyjne, wniosek restytucyjny w swej istocie ma bowiem odmienny charakter zarówno od zmiany powództwa, jak i wniosku  o alimenty. Ponadto art. 444 i art. 193 § 2¹ oraz § 3 k.p.c. dokładnie określają formę zgłoszenia przedmiotowych roszczeń, którego to określenia nie znajdujemy w przepisach dotyczących wniosku restytucyjnego. Niemniej jednak sytuacja procesowa w tych przypadkach jest zbliżona i dlatego właśnie druga strona powinna mieć prawo bezpośredniego zapoznania się z faktem złożenia wniosku restytucyjnego, a także z popierającą go argumentacją. Jest to o tyle istotne, że przeciwnik procesowy może kwestionować okoliczność spełnienia lub wyegzekwowania świadczenia. Należałoby się zatem przychylić do stanowiska, że niedopuszczalne jest zgłoszenie wniosku restytucyjnego na rozprawie pod nieobecność drugiej stronyPor. wyrok SN z 25 lutego 2008 r. (I PK 205/07), OSNAPiUS 2009, nr 11–12, poz. 137, s. 457..

4. Treść wniosku restytucyjnego

Odnosząc się do treści wniosku restytucyjnego, należy odnotować, że również w tym zakresie doktryna nie jest zgodna. Osią sporu jest kwestia obowiązywania przy formułowaniu wniosku restytucyjnego szczególnych warunków formalnych przewidzianych dla pozwu. Część autorów stoi na stanowisku, że przepisy te, a w szczególności art. 187 k.p.c., nie znajdą zastosowaniaK. Piasecki, Zwrot, s. 31; A. Jakubecki, Restitutio, s. 89; E. Mazur, Jeszcze, s. 97; K. Zawiślak, Orzekanie, s. 19; K. Weitz, Wniosek, (w:) J. Gudowski (red.), System. Tom III cz. 2, s. 1505; A. Góra-Błaszczykowska, Orzeczenia w procesie cywilnym. Art. 316–366 k.p.c. Komentarz, Warszawa 2003, s. 274; tak również SN w wyroku z 6 czerwca 2001 r. (V CKN 1240/00), OSNC 2002, nr 4, poz. 51, s. 37.. Zdania tego nie podziela R. StaniszewskiR. Staniszewski, Z problematyki, s. 319., który dopuścił analogiczne stosowanie art. 187 k.p.c. Stwierdził, że wniosek restytucyjny powinien czynić zadość warunkom pisma procesowego, a ponadto zawierać dokładnie określone żądanie, oznaczenie wartości przedmiotu sporu i przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, jak również powinien zawierać wnioski dowodowe i wnioski o zabezpieczenie roszczenia oraz nadanie orzeczeniu restytucyjnemu rygoru natychmiastowej wykonalności. A. JakubeckiA. Jakubecki, Restitutio, s. 89. zauważył, że chociaż wniosek restytucyjny nie musi spełniać szczególnych warunków formalnych dotyczących powództwa, to jednak najistotniejszym elementem jego treści jest określone roszczenie. Powinien on zatem obejmować podstawowe elementy konstytuujące pozew, a więc dokładnie określone żądanie oraz przytoczenie uzasadniających je okoliczności faktycznych. Autor podzielił przy tym wyżej przytoczone stanowisko R. Staniszewskiego o dopuszczalności zawarcia we wniosku restytucyjnym również wniosku o zabezpieczenie roszczenia, wniosków dowodowych czy wniosku o nadanie rygoru natychmiastowej wykonalności.

Wymogi, które powinien spełniać wniosek restytucyjny, wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 25 lutego 2006 r.Wyrok SN z 26 lutego 2008 r. (I PK 205/07), OSNAPiUS 2009, nr 11–12, poz. 137, s. 457. Odnosząc się do wniosku restytucyjnego wnoszonego na podstawie art. 415 k.p.c., Sąd Najwyższy stwierdził, że powinien on zawierać żądanie wydania orzeczenia o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu stanu poprzedniego, przy czym żądanie to nie powinno ograniczać się do powtórzenia abstrakcyjnej formuły przepisu, ale musi być odpowiednio sprecyzowane co do rodzaju roszczenia restytucyjnego i – jeżeli jest to świadczenie pieniężne – jego wysokości. Sąd Najwyższy wskazał ponadto, że wniosek restytucyjny powinien także zawierać jego podstawę, która nie może ograniczać się do wskazania przepisu, ale powinna zawierać fakty (oświadczenie co do okoliczności faktycznych) i dowody (twierdzenia) wykazujące zaistnienie przesłanek orzeczenia restytucyjnego w jego konkretnie sprecyzowanej postaci.

Należy zatem podzielić stanowisko odmawiające możliwości zastosowania do wniosku restytucyjnego szczególnych wymogów formalnych dotyczących pozwu (art. 187 k.p.c.), jednocześnie zauważając, że ekonomika procesowa, a także charakter wniosku restytucyjnego, który stanowi formę wystąpienia z konkretnym roszczeniem, skłaniają do przyjęcia poglądu, że wniosek co do zasady powinien czynić zadość podstawowym warunkom stawianym przed powództwem. W szczególności powinien zawierać dokładnie określone żądanie, a także winien wskazywać okoliczności faktyczne je popierające.

5. Moment zgłoszenia wniosku restytucyjnego

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego regulujące instytucję cywilnoprocesowej restytucji nie wskazują momentu, w którym bądź do którego strona obowiązana jest złożyć wniosek restytucyjny. Dyskusję w tym przedmiocie można sprowadzić do pytania, czy zgłoszenie wniosku restytucyjnego dopuszczalne jest jedynie w piśmie wszczynającym postępowanie odwoławczeW tym nadzwyczajne postępowanie odwoławcze., a więc przykładowo w apelacji, skardze kasacyjnej lub skardze o wznowienie postępowania, czy też możliwe jest jego zgłoszenie na dalszym etapie postępowania.

E. MazurE. Mazur, Wniosek, s. 29. wyraził pogląd, że zgłoszenie wniosku restytucyjnego musi być połączone ze złożeniem odpowiedniego środka odwoławczego, bo tylko wtedy powstaje możliwość rozpatrzenia sprawy zgłoszenia wniosku restytucyjnego i jego rozstrzygnięcia. Pozostała część doktryny, a także judykatura, stoją na stanowisku, że wniosek restytucyjny powinien być zgłoszony do czasu zamknięcia rozprawy, w czasie umożliwiającym rozstrzygnięcie o nim w orzeczeniu kończącym postępowanieM. Jędrzejewska (aktualizacja J. Gudowski), Komentarz do art. 338 k.p.c, (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II. Postępowanie rozpoznawcze, Warszawa: Wolters Kluwer 2016, uw. 4, z powołaniem się na wyrok SW dla m.st. Warszawy z 24 listopada 1967 r., III Cr 2477/67, OSPiKA 1968, z. 7–8, poz. 165 z notką J. K.; K. Zawiślak, Orzekanie, s. 19; K. Weitz, Wniosek, (w:) J. Gudowski (red.), System. Tom III cz. 2, s. 1505 i powołana tam literatura; orzeczenie SN z 24 listopada 1967 r. (III CR 247/67), OSPiKA 1968, z. 7–8, poz. 165; wyrok SN z 6 czerwca 2001 r. (V CKN 1240/00), OSNC 2002, nr 4, poz. 51, s. 37.. Wniosek restytucyjny nie może zatem być zgłoszony po zamknięciu rozprawy, a gdy sprawa rozpatrywana jest na posiedzeniu niejawnym, w dniu jego odbyciaTak M. Jędrzejewska (aktualizacja J. Gudowski), Komentarz do art. 338 k.p.c, (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks. Tom II, uw. 4.. Należy przychylić się do drugiego stanowiska. Wydaje się bowiem, że nie ma podstaw do tak daleko zawężającej wykładni przepisów statuujących restitutio in integrum, by uznać, że ewentualna skuteczność wniosku restytucyjnego warunkowana jest zawarciem go w treści środka odwoławczego.

Opisana powyżej sytuacja jest względnie jasna na tle stosowania art. 338 § 1 oraz art. 415 k.p.c. wprost, tj. w postępowaniu apelacyjnym bądź w postępowaniu ze skargi o wznowienie postępowania. Jednak nie jest ona tak jasna w przypadku składania wniosku na etapie postępowania kasacyjnego.

Po pierwsze, wątpliwości budzi z punktu widzenia wysokiego formalizmu postępowania kasacyjnego możliwość zgłoszenia wniosku restytucyjnego poza skargą kasacyjną. Wątpliwości te dostrzegła K. ZawiślakK. Zawiślak, Orzekanie, s. 19. Co prawda uwagi autorka odnosiła do poprzedniego stanu prawnego regulującego postępowanie kasacyjne, jednak zachowują one aktualność również na gruncie obecnie obowiązującego stanu prawnego., wskazując, że mając na uwadze specyfikę postępowania kasacyjnego, należałoby zawrzeć wniosek restytucyjny w samej kasacjiZgodnie z aktualną regulacją należałoby odnieść tę uwagę do skargi kasacyjnej.. Autorka stwierdziła jednak równocześnie, że taka zawężająca wykładnia wymagałaby interwencji ustawodawcyK. Zawiślak, Orzekanie, s. 19.. Dotychczas interwencja taka nie została dokonana, zatem należałoby przychylić się do konkluzji, że wniosek restytucyjny w postępowaniu kasacyjnym może być zawarty w samej skardze kasacyjnej, jak również może być zgłoszony na dalszym etapie postępowania kasacyjnego.

Po drugie, wątpliwości wywołuje określenie właściwego momentu dla zgłoszenia wniosku restytucyjnego w sytuacji, gdy Sąd Najwyższy uchyla na podstawie art. 398¹⁵ § 1 k.p.c. zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania sądowi niższej instancji. Przepis art. 415 k.p.c. jest wówczas stosowany przez sąd niższej instancji, na podstawie odesłania znajdującego się w art. 398¹⁵ § 1 k.p.c. Powstaje pytanie, czy żeby sąd ten był władny orzekać o wniosku restytucyjnym, wniosek musi być zgłoszony do czasu zamknięcia rozprawy kasacyjnej, czy też może być zgłoszony już po uchyleniu orzeczenia, podczas ponownego rozpatrywania sprawy.

W judykaturze wskazano, że sąd odwoławczy nie może orzekać merytorycznie w przedmiocie zgłoszonego wniosku restytucyjnego, jeżeli wyrok uchyla i sprawę przekazuje do ponownego rozpoznaniaStanowisko takie wyraził na gruncie d.k.p.c. SN w orzeczeniu z 25 listopada 1938 r. (C I 1886/37), PPC z 1939 r., s. 241; podzielił je na gruncie k.p.c. SN m.in. w wyroku z 22 marca 2006 r. (III CSK 30/06), niepubl.. Odnosząc się do tego stanowiska, Sąd Najwyższy w wyroku z 6 czerwca 2001 r.Wyrok SN z 6 czerwca 2001 r. (V CKN 1240/00), OSNC 2002, nr 4, poz. 51, s. 37. stwierdził, że skutkiem rozstrzygnięcia kasatoryjnego nie jest przedłużenie terminu do złożenia wniosku restytucyjnego. W wyroku z 6 maja 2010 r.Wyrok SN z 6 maja 2010 r. (II PK 344/09), OSNP 2011, nr 21–22, poz. 271. Sąd Najwyższy wskazał, że warunkiem skutecznego uwzględnienia wniosku restytucyjnego jest jego złożenie w skardze kasacyjnej, a nie dopiero w trakcie ponownego postępowania drugoinstancyjnegoStanowisko to podzielił Sąd Najwyższy w postanowieniu z 10 lutego 2012 r. (II PK 180/11), niepubl..

W celu uzasadnienia, dlaczego nie sposób zgodzić się ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, należy zastanowić się nad samym charakterem kasatoryjnego orzeczenia Sądu Najwyższego. W orzeczeniu z 18 lipca 1967 r.Wyrok SN z 18 lipca 1967 r. (I PR 227/67), niepubl. Sąd Najwyższy postawił tezę, że wyrok sądu rewizyjnego uchylający zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie. Przenosząc tę tezę na grunt obecnie obowiązujących przepisów, należałoby stwierdzić, że wyrok sądu apelacyjnego uchylający wyrok sądu pierwszej instancji i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania (art. 386 § 4 k.p.c.) nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w rozumieniu art. 338 § 1 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Zdaje się, że powołaną tezę można również przenieść na grunt kasatoryjnego rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego. Wobec tego należy przyjąć, że uchylający wyrok Sądu Najwyższego nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie w rozumieniu art. 415 w zw. z art. 398¹⁵ § 1 k.p.c.

Przyjmując zatem założenie o braku definitywnego charakteru kasatoryjnego orzeczenia Sądu Najwyższego, de lege lata godzi się dopuścić możliwość zgłaszania wniosku restytucyjnego w postępowaniu po przekazaniu sprawy przez Sąd Najwyższy do ponownego rozpoznania sądowi niższej instancji również wtedy, gdy wniosek taki nie był zgłaszany w postępowaniu kasacyjnym. Dyrektywa skierowana do sądu rozpatrującego sprawę po uchyleniu orzeczenia, o stosowaniu art. 415 k.p.c., nie powinna pozbawiać skarżącego możliwości zgłoszenia wniosku restytucyjnego w postępowaniu przed sądem niższej instancji, gdy nie zgłosił wniosku restytucyjnego w postępowaniu kasacyjnym. Zważyć należy, że celem cywilnoprawnej restytucji jest umożliwienie stronie doprowadzenia do zwrotu spełnionego lub wyegzekwowanego  świadczenia lub przywrócenie stanu poprzedniego. Cel ten w żaden sposób nie może być urzeczywistniony w postępowaniu kasacyjnym, w którym dojdzie do uchylenia zaskarżonego wyroku. W takiej sytuacji wniosek restytucyjny zgłoszony przez skarżącego w żaden sposób nie zostanie rozstrzygnięty przez Sąd Najwyższy. Jedynym skutkiem przyjęcia, że sąd niższej instancji jest uprawniony do rozpatrywania wniosku restytucyjnego tylko, gdy zostanie on zgłoszony wcześniej na etapie postępowania kasacyjnego, jest ograniczenie uprawnienia strony do skorzystania z restitutio in integrum. Z punktu widzenia wykładni celowościowej takie ograniczenie byłoby zbyt daleko idące.

6. Skutki zgłoszenia wniosku restytucyjnego

Słuszne wydaje się przyjęte w doktrynie stanowisko, mówiące o tym, że zgłoszenie wniosku restytucyjnego nie powoduje wszczęcia nowego procesu, lecz oznacza jego przeistoczenieH. Mądrzak, Likwidacja, s. 188; A. Jakubecki, Restitutio, s. 87–88; K. Zawiślak, Orzekanie, s. 19; K. Weitz, Wniosek, (w:) J. Gudowski (red.), System. Tom III, cz. 2, s. 1505.. W ramach już toczącego się postępowania cywilnego dochodzi do zmiany przedmiotu ochrony sądowej. Staje się nim roszczenie o zwrot świadczenia przy częściowym odwróceniu ról procesowych: pozwany w zakresie rozpoznawanego wniosku staje się stroną czynną, natomiast powód zajmuje pozycję obronną. Omawiane odwrócenie ról jest podobne do tego, które występuje po wniesieniu powództwa wzajemnegoPor. E. Mielcarek, Wnioski rewizji cywilnej, Warszawa 1973, s. 158; tak również A. Jakubecki, Restitutio, s. 99..

Jak wskazano powyżej, wniosek restytucyjny stanowi szczególną postać dochodzenia roszczenia. Pomimo tego, że nie jest pozwem, jest – podobnie jak powództwo – formą dochodzenia roszczenia przed sądemTak A. Jakubecki, Restitutio, s. 89, za H. Mądrzak, Likwidacja, s. 188.. Spełnia on więc tę samą funkcję, co pozew, prowadząc jednocześnie do tego samego celu, którym jest wydanie przez sąd orzeczeniaA. Jakubecki, Restitutio, s. 89.. Tym samym zgłoszenie wniosku restytucyjnego wywiera skutki analogiczne do wniesienia powództwa.

Konsekwencje materialnoprawne przyjęcia powyższego stanowiska obejmują przede wszystkim przerwanie biegu przedawnienia (art. 123 k.c.Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 1132), dalej: k.c.), przerwanie biegu zasiedzenia (art. 123 k.c. w zw. z art. 175 k.c.), a także odpadnięcie zakazu anatocyzmu (art. 482 k.c. stosowany w drodze analogii)A. Jakubecki, Restitutio, s. 90..

Na gruncie procesowym najważniejszym, a zarazem najdalej idącym skutkiem zgłoszenia wniosku restytucyjnego jest powstanie w zakresie żądania objętego wnioskiem stanu sprawy w toku (art. 192 pkt 1 k.p.c.)Wyrok SN z 6 czerwca 2001 r. (V CKN 1240/00), OSNC 2002, nr 4, poz. 51, s. 37; por. również A. Marciniak, Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Marciniak, K. Piasecki (red.), Kodeks. Tom I, uw. III, pkt 6, s. 1460; A. Góra-Błaszczykowska, Komentarz do art. 338 k.p.c., (w:) A. Góra-Błaszczykowska (red.), Kodeks. Tom I, s. 888, uw. 2; R. Staniszewski, Z problematyki, s. 319. Odmiennie E. Mazur, Jeszcze, s. 97.. Niemożliwe jest więc od momentu zgłoszenia wniosku restytucyjnego wytoczenie odrębnego powództwa o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywrócenie stanu poprzedniegoR. Staniszewski, Z problematyki, s. 319; A. Jakubecki, Restitutio, s. 90.. Poza tym, jak zauważa A. JakubeckiA. Jakubecki, Restitutio, s. 90., należałoby również przyjąć, że od chwili zgłoszenia wniosku restytucyjnego zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa objętych sporem nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy (art. 192 pkt 3 k.p.c.).

7. Podsumowanie

Wniosek restytucyjny stanowi szczególną postać dochodzenia roszczenia, która nie jest powództwem. De lege lata może być on złożony zarówno w piśmie procesowym, jak i ustnie na rozprawie, choć w tym drugim przypadku należałoby zagwarantować pozostałym uczestnikom postępowania możliwość faktycznego i bezpośredniego zapoznania się z tym wnioskiem. Treść wniosku restytucyjnego – z uwagi na jego charakter – powinna obejmować dokładnie określone żądanie oraz wskazanie okoliczności faktycznych, które je popierają. Wniosek powinien być złożony do czasu zamknięcia rozprawy. Najważniejszymi skutkami jego wniesienia są przerwanie biegu przedawnienia, a także powstanie w zakresie żądania objętego wnioskiem stanu sprawy w toku.

De lege ferenda przesądzenia wymaga, co obejmuje konieczna treść, którą wniosek restytucyjny winien zawierać, a także to, w jakiej formie wniosek należy składać. Ponadto konieczne jest określenie – w szczególności na gruncie postępowania przed Sądem Najwyższym – momentu, do którego złożenie wniosku jest skuteczne.

Jako część instytucji restitutio in integrum wniosek jest użytecznym cywilnoprocesowym narzędziem, pozwalającym na uproszczenie i przyspieszenie dochodzenia roszczenia w przypadku uchylenia lub zmiany wykonanego orzeczenia. W czasie, gdy w debacie publicznej tak wiele uwagi poświęca się usprawnieniu sądowego postępowania cywilnego, ustawodawca winien skupić się na rozwijaniu narzędzi, które mogą służyć realizacji tego celu. Restitutio in integrum z pewnością jest takim narzędziem.