D ecyzja w przedmiocie warunkowego przedterminowego zwolnienia od odbycia reszty kary pozbawienia wolności stosowana wobec młodocianych sprawców przestępstw, a tym bardziej wobec nieletnich skazanych na podstawie przepisu art. 10 § 2 k.k., jest kwestią szczególnie złożoną z uwagi na niejednoznaczność zakresu stosowania przepisów prawnych będących podstawą takiej decyzji i brak precyzyjnych kryteriów jej wydania oraz z uwagi na to, że ustawodawca tak uregulował kwestie warunkowego przedterminowego zwolnienia młodocianego sprawcy, iż nie powiązał przesłanek uzyskania tej decyzji z osobą sprawcy i okolicznościami od niego zależnymi. Często bowiem o warunkowym zwolnieniu decyduje sytuacja rodzinna osadzonego oraz inne czynniki od niego niezależne. Taka regulacja pozostaje w sprzeczności z zasadą prewencji szczególnej, która koncentruje się na tym, aby kara oddziaływała na konkretnego sprawcę, i zasadą proporcjonalności prawa karnego, sprowadzającą się do tego, aby kara kryminalna była jak najmniej dolegliwa dla sprawcy.

Przesłanki warunkowego przedterminowego zwolnienia zostały określone w treści przepisu art. 77 § 1 k.k. Zasadniczo nie wywołują one problemów interpretacyjnych, gdyż w większości dotyczą sytuacji i zachowania się sprawcy do czasu rozpoczęcia odbywania przez niego kary pozbawienia wolności, a to oznacza, że zostały one uwzględnione w wyroku skazującym określającym długość odbywanej kary. Obowiązująca regulacja prawna nakazuje bowiem uwzględnić okoliczności popełnienia przestępstwa jedynie w takim zakresie, w jakim jest to konieczne dla sformułowania pozytywnej prognozy kryminologicznejH. Kuczyńska, Kształt i praktyka stosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia jako czynnik wpływający na liczebność populacji więziennej, (w:) Alternatywy pozbawienia wolności w polskiej polityce karnej, red. J. Jakubowska-Hara, J. Skupiński, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2009, s. 117.. Słusznie uważa się, że wskazanie w przytoczonym przepisie kolejności tych przesłanek ma charakter przypadkowy i nie należy na nią patrzeć przez pryzmat hierarchii ich ważnościG. Wiciński, Podstawy stosowania warunkowego zwolnienia z odbywania reszty kary, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 1999, nr 24–25, s. 40.. Jednakże istotny problem pojawia się wraz z koniecznością oceny jednej z przesłanek wymienionych w przepisie art. 77 § 1 k.k., jaką jest zachowanie osadzonego w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności, które winno stwarzać uzasadnione przekonanie, że skazany po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni nowego przestępstwa.

Aby móc ocenić, czy wspominana przesłanka – konieczna do warunkowego przedterminowego zwolnienia – została spełniona, należy odnieść się do przepisów szczegółowych regulujących zasady odbywania kary pozbawienia wolności. W szczególności należy odnieść się do indywidualnego programu oddziaływania penitencjarnego oraz związanej z nim oceny okresowej w postępach skazanego, które znajdują się w aktach penitencjarnych osadzonego. Obie instytucje odgrywają bowiem bardzo ważną rolę przy ocenie zachowania skazanego w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że oba te elementy składające się na ocenę procesu resocjalizacji i zachowania się osadzonego w izolacji penitencjarnej mogą znacząco zaburzyć faktyczny ogląd sytuacji osadzonego przez sąd, co autor niniejszej publikacji stara się pokazać, posiłkując się wynikami badań prowadzonych nad nieletnimi odbywającymi karę pozbawienia wolności. Zaburzenie obrazu osadzonego może skutkować niewłaściwą decyzją sądu w przedmiocie wniosku o warunkowe przedterminowe zwolnienie.

Jak wskazano wyżej, dla dokonania oceny przesłanki, jaką jest zachowanie sprawcy w trakcie odbywania kary, niezbędna jest analiza akt penitencjarnych. W tym kontekście bardzo ważnym elementem z punktu widzenia warunkowego przedterminowego zwolnienia młodocianych jest okresowa ocena postępów resocjalizacji, o której mówi przepis § 48 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r. w sprawie regulaminu organizacyjno-porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności (dalej: rozp. org.). Wspomniana ocena postępów resocjalizacji związana jest z indywidualnym programem oddziaływania resocjalizacyjnego, wskazanego w przepisie § 14 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych. Program ten opracowywany jest obligatoryjnie dla każdego młodocianego, w tym nieletniego, co jest związane z odbywaniem kary pozbawienia wolności w systemie programowego oddziaływania i podlega on okresowej ocenie jego realizacji. Zasadniczo skazanego poddaje się okresowym ocenom postępów w resocjalizacji nie rzadziej niż co 6 miesięcy (§ 48 ust. 1 rozp. org.). Jednakże przed nabyciem przez skazanego uprawnień do warunkowego przedterminowego zwolnienia również sporządza się przedmiotową ocenę. Jak wskazuje bowiem treść § 49 rozp. org., komisja penitencjarna uwzględnia przy dokonywaniu ocen okresowych w szczególności: stosunek skazanego do popełnionego przestępstwa, stopień przestrzegania przez skazanego porządku i dyscypliny, stosunek skazanego do pracy, charakter jego kontaktów z rodziną oraz wywiązywanie się – gdy zachodzi taka okoliczność – z obowiązku łożenia na jej utrzymanie, zachowanie skazanego wobec innych skazanych i przełożonych, a także zmiany w zachowaniu się skazanego w okresie od ostatniej oceny. Warto zwrócić uwagę, że wśród wyszczególnionych kryteriów oceny są m.in. takie, których spełnienie nie jest zależne jedynie od samego osadzonego, jak również takie, które wymagają szczególnie kontekstowego rozpatrzenia. Jeśli chodzi o ten pierwszy aspekt, to można wskazać w tym zakresie kryterium, jakim jest charakter kontaktów osadzonego z rodziną, natomiast w drugim przypadku chodzi o stosunek skazanego do popełnionego przestępstwa.

W przeważającej części ocen okresowych, o ile nie we wszystkich, wychowawcy oceniają realizację pierwszego ze wskazanych kryteriów (tj. stosunek skazanego do popełnionego przestępstwa) poprzez stwierdzenie, że stosunek skazanego do popełnionego przestępstwa jest krytyczny albo też że skazany nie wykazuje skruchy za popełniony czyn. Z punktu widzenia oceny postawy skazanego takie formułowanie ocen jest schematyczne i nie oddaje należycie złożoności problemu, jak również dalekie jest od indywidualnego postrzegania osadzonego.

Otóż w jednym z badanych przypadków nieletni, skazany w warunkach art. 10 § 2 k.k. za zabójstwo ojca, który znęcał się nad rodziną fizycznie i psychicznie od wielu lat, pomimo skazania go na karę pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem nie żałował swojego czynu, gdyż – jak wskazywał – jedynie w ten sposób mógł uwolnić matkę i siebie od niego. Warto w tym kontekście dodać, że ten skazany nie miał wcześniej jakichkolwiek konfliktów z prawem, posiadał bardzo dobrą opinię w szkole i sąsiedztwie. Ocena okresowa nie była pozytywna właśnie z uwagi na brak wyrażenia skruchy wobec popełnionego przestępstwa. Wydaje się bowiem, że w powyższym kontekście ocena postawy osadzonego nie powinna być tak jednoznaczna. Z kolei w innych przypadkach dotyczących badanych osadzonych oceny dotyczące ich stosunku do popełnionego czynu były pozytywne, gdyż deklarowali oni skruchę z powodu popełnionego przestępstwa, co tym samym zwiększało ich szansę na uzyskanie pozytywnej oceny okresowej. Z analizy akt penitencjarnych wynika, że nie poddawano głębszej analizie stosunku osadzonych do popełnionego czynu, bazując jedynie na ich deklaracji, co znajduje odzwierciedlenie w ocenie okresowej poprzez stwierdzenie „deklaruje krytyczny stosunek do popełnionego przestępstwa”. Nie wolno zapominać o tym, że wypowiedzi osadzonych dotyczące ich nastawienia do popełnionego przestępstwa mogą mieć charakter instrumentalny, zorientowane są na osiągnięcie określonych korzyści, w tym uzyskanie pozytywnej oceny okresowej, a w konsekwencji pozytywnej opinii komisji penitencjarnej w przedmiocie warunkowego przedterminowego zwolnienia.

Podobnie przedstawia się problem z oceną kryterium, jakim jest charakter kontaktów z rodziną. Otóż w indywidualnych programach oddziaływania resocjalizacyjnego bardzo często wpisuje się w zakres zadań do wykonania przez osadzonego utrzymywanie kontaktów z rodziną. Jako kryterium oceny realizacji tego zadania wpisuje się do programu rozmowy telefoniczne oraz korespondencję listowną. Oznacza to, że – w opinii wychowawców – osadzony realizuje zadanie, gdy pisze listy lub dzwoni do rodziny. W omawianym kontekście należy jednakże zwrócić uwagę na to, że bardzo często przyczyna patologicznych zachowań nieletnich tkwi w środowisku rodzinnym i zaburzonych relacjach pomiędzy nieletnimi a ich rodzicami. Często jest tak, że na wolności te relacje cechował brak jakichkolwiek więzi, nieumiejętność lub niechęć prowadzenia dialogu między sobą. Izolacja penitencjarna obnaża często i potęguje te problemy wewnątrzrodzinne. Dlatego niechęć nawiązywania kontaktu osadzonych młodocianych z rodziną niekoniecznie musi świadczyć o ich negatywnej postawie w tej materii. Często ta niechęć jest wynikiem braku zainteresowania rodziny losem osadzonych, co jednakże nie podlega analizie w ocenie okresowej. Poza tym, jeżeli już występują określone formy kontaktu osadzonych ze środowiskiem rodzinnym, nie dokonuje się analizy ich jakości. Z uwagi na sposób weryfikacji realizacji obowiązków wynikających z indywidualnego programu oddziaływania resocjalizacyjnego osadzeni także mogą jedynie instrumentalnie wykorzystywać formy kontaktów z najbliższymi, aby wpłynąć na ocenę okresową.

W kontekście relacji osadzonego z rodziną należy podnieść inny problem, jakim jest gotowość jego przyjęcia przez rodzinę po opuszczeniu zakładu karnego. Jest to bardzo ważna przesłanka, którą komisja penitencjarna kieruje się przy popieraniu wniosku o warunkowe przedterminowe zwolnienie. W jednej z badanych spraw osadzona uzyskała prawo do starania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Wszystkie przesłanki formalne zostały spełnione. Jedynym problemem był fakt, że ojciec zerwał z osadzoną kontakt i tym samym odmówił przyjęcia jej do domu po powrocie z zakładu karnego. Ta sytuacja spowodowała, że komisja penitencjarna odmówiła poparcia wniosku o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Przedstawiona sytuacja stanowi przykład tego, że spełnienie pewnych kryteriów, które brane są pod uwagę w kontekście warunkowego przedterminowego zwolnienia, nie jest w żaden sposób zależne od osadzonego. W tym opisywanym przykładzie jawi się pewien dylemat, a mianowicie czy fakt, że osoba osadzona utraciła możliwość powrotu do poprzedniego miejsca zamieszkania, może stanowić przesłankę negatywną dla komisji penitencjarnej opiniującej wniosek osadzonego o warunkowe zwolnienie. Z jednej strony sytuacja niezależna od osadzonego nie może wiązać się z dodatkową dolegliwością dla niego, jaką będzie wynikające z tego stanu rzeczy przedłużenie pobytu w zakładzie karnym. Z drugiej jednak strony brak zapewnionego miejsca pobytu po opuszczeniu zakładu karnego niewątpliwie utrudni proces dostosowania się takiej osoby do funkcjonowania w warunkach wolnościowych. Nie musi jednakże stworzyć zagrożenia w postaci powrotności do przestępstwa. Rozważenie tej ostatniej kwestii winno bowiem uwzględnić rodzaj popełnionego uprzednio przestępstwa, jak również funkcjonowanie na wolności przed osadzeniem w zakładzie karnym. Ponadto istnieje możliwość, że osadzony po opuszczeniu zakładu karnego będzie przebywał u innych osób niż osoby najbliższe, o których organom wykonawczym nic nie wiadomo. Wydaje się bowiem, że skazani – w tym młodociani występujący z wnioskiem o warunkowe zwolnienie – mają świadomość braku powrotu do poprzedniego miejsca zamieszkania i z tą świadomością chcą skorzystać z prawa do wcześniejszego wyjścia na wolność. W takim przypadku komisja penitencjarna nie powinna negatywnie opiniować takiego wniosku osadzonego, jak również sąd rozpatrujący taki wniosek nie powinien kierować się tą przesłanką. Oczywiście, o ile nie ma innych formalnych i materialnych przesłanek negatywnych.

Z punktu widzenia oceny zachowania skazanego w czasie odbywania kary pozbawienia wolności bardzo ważny jest również sposób wywiązywania się z nałożonych na niego zadań będących elementem oddziaływań penitencjarnych. Otóż niejednokrotnie w indywidualnych programach oddziaływania penitencjarnego wśród zadań do realizacji przez skazanego wymienia się przeczytanie książki na określony temat, często związany z problemem uzależnienia od alkoholu lub narkomanii, albo książek beletrystycznych. Jako kryterium realizacji tego zadania wskazuje się wpis w karcie bibliotecznej. Zarówno taka forma zadania, jak również ocena jego realizacji budzić może pewne wątpliwości. Po pierwsze, wśród nieletnich, a nawet młodocianych osadzonych istotny odsetek stanowią osoby o rozwoju intelektualnym z pogranicza normy, które miały duże problemy z edukacją wczesnoszkolną, a tym samym nie posiadają one wyrobionego nawyku czytania, tym bardziej czytania ze zrozumieniem. Z tego powodu realizacji tego zadania winno towarzyszyć zaangażowanie wychowawcy skierowane na wspólne omawianie przeczytanej książki, co w warunkach i tak ogromnego przeciążenia obowiązkami jest trudne do wykonania. Po drugie, ocena weryfikacji realizacji zadania poprzez wpis w karcie bibliotecznej stanowi wyraz dominacji zbiurokratyzowanych form oddziaływań penitencjarnych, które w żaden sposób nie pozwalają realnie ocenić nastawienia osadzonego do wykonanego zadania, a tym samym jego postawy w czasie wykonywania kary pozbawienia wolności. Jak wskazuje powyższy przykład, również ocena realizacji nałożonych zadań często jest powierzchowna i daleka od indywidualnego podejścia do osadzonego.

Omawiane rozporządzenie nie zawiera niestety parametrów oceny wymienionych kryteriów, a wyniki badań nad nieletnimi odbywającymi karę pozbawienia wolności obejmujących m.in. indywidualne programy resocjalizacji i okresowe ich oceny, skłaniają do wniosku, na podstawie wskazanych wyżej przykładów, że kryteria te oceniane są w znacznej mierze w sposób powierzchowny, schematyczny i nie uwzględniają indywidualnego podejścia do osadzonych. Dlatego należy podzielić pogląd T. Kalisza, który wskazuje, że ocena zachowania skazanego podczas odbywania kary pozbawienia wolności winna mieć charakter kompleksowy, natomiast incydenty jednostkowe muszą być oceniane we właściwej proporcjiT. Kalisz, Warunkowe zwolnienie z reszty kary pozbawienia wolności z perspektywy problemów z ustaleniem treści kierunku prognozy kryminologicznej, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”, T. XXX, s. 183..

W kontekście omawianych problemów związanych z oceną przesłanek warunkowego przedterminowego zwolnienia warto również podnieść fakt, że w ocenach okresowych opracowywanych w związku z uzyskaniem przez skazanego uprawnienia do wystąpienia z wnioskiem o warunkowe zwolnienie można również znaleźć propozycje odmowy popierania takich wniosków przez komisję penitencjarną z uwagi na „zbyt odległy termin do końca kary” albo ze względu na „charakter popełnionego przestępstwa”. Powoływanie się na obie przesłanki wydaje się w najwyższym stopniu nieuzasadnione, godzi bowiem w zasadę proporcjonalności, jak również w dyrektywę wymiaru kary młodocianym określoną w przepisie art. 54 k.k., aby przede wszystkim kara ukierunkowana była na wychowanie, a nie na przedłużanie i utrwalanie dolegliwości. Warto w omawianym kontekście przypomnieć, że na gruncie prawa karnego zasada proporcjonalności w postępowaniu z młodocianymi, a w tym z nieletnimi, oznacza, że instrumenty oddziaływania karnego winny w sposób najmniej dolegliwy wpływać na rozwój młodego człowiekaZob. szerzej: P. Kobes, Zasada proporcjonalności w postępowaniu z nieletnimi, (w:) Zasada proporcjonalności w prawie karnym, red. T. Dukiet-Nagórska, Warszawa: Wolters Kluwer 2010, s. 496 i n.. Natomiast na gruncie prawa karnego wykonawczego omawiana zasada powinna znajdować wyraz w tym, że młodociany pozbawiony wolności będzie mógł opuścić zakład karny w drodze warunkowego przedterminowego zwolnienia wówczas, gdy ocena jego postawy i zachowania w trakcie pobytu w izolacji penitencjarnej, jak również pozytywna prognoza funkcjonowania w warunkach wolnościowych, będą uwolnione od tych wszystkich elementów, które są niezależne od samego osadzonego, a które w znacznym stopniu wpływają na ocenę kryteriów uwzględnianych przy warunkowym przedterminowym zwolnieniu.

W świetle podjętych rozważań należy zauważyć, że wskazane wyżej przesłanki nie należą do kryteriów normatywnych, którymi organy penitencjarne i sąd winny się kierować w przedmiocie warunkowego zwolnienia. Ponadto należy bowiem mieć na uwadze to, że orzeczona przez sąd kara pozbawienia wolności konsumuje w całości rodzaj i charakter popełnionego przestępstwa. Poza tym ustawodawca jasno określił okres, po upływie którego osadzeni mogą ubiegać się o warunkowe zwolnienie, uwzględniając tym samym „termin upływu końca kary”. Nie zmienia to jednak faktu, że w wielu przypadkach sąd słusznie nie uwzględnia tych dodatkowych, niemających podstaw prawnych kryteriów, jednakże trzeba pamiętać o tym, że negatywna opinia komisji penitencjarnej w przedmiocie wniosku osadzonego o warunkowe zwolnienie z powodów, o których mowa, może rzutować na ocenę sądu.

Podsumowując powyższe rozważania, można przyjąć, że obecne regulacje prawne stwarzają niebezpieczeństwo, z uwagi na nadmierny schematyzm w opiniowaniu przesłanek decyzji o warunkowym przedterminowym zwolnieniu młodocianego skazanego z odbycia reszty kary, iż w praktyce stosowania tej instytucji prawnej nie zostanie spełniona najważniejsza z przesłanek, wynikająca z ratio legis instytucji, co w konsekwencji zalegalizuje praktyki, w których system dopuszcza bezzasadne stosowanie warunkowego zwolnienia, albo ten system zagubi takiego sprawcę, który w pełni na zwolnienie zasługuje.