1. Zbycie obligacji

Z dniem 1 marca 2002 r. podlegają 20-procentowemu podatkowi ryczałtowemu wszelkie odsetki lub dyskonta od obligacji nabytych po 30 listopada 2001 r., niezależnie od ich emitenta. W tym przypadku podatek jest pobierany bez pomniejszania przychodu o koszty uzyskania A. Paczuski, A. Taudul, J. Żak, Opodatkowanie dochodów kapitałowych w 2002 roku, „Przegląd Podatkowy” 2001, nr 12, s. 5 i n.. Podstawą opodatkowania zatem jest pełna kwota odsetek lub dyskonta uzyskana przez inwestora za okres od 1 marca 2002 r. do dnia wykupu obligacji.

Przy analizie opodatkowania obligacji może pojawić się zagadnienie sporne, a to w sytuacji, gdy podatnik nabędzie obligację wyemitowaną po 30 listopada 2001 r. nie w pierwszym dniu oferty, lecz w ramach obrotu giełdowego (kupując obligacje, podatnik zapłaci cenę obejmującą w części wartość naliczonych odsetek). Może bowiem okazać się, że inwestor zapłaci podatek znacznie przewyższający zrealizowany przez niego zysk. Płatnik potrąci bowiem 20-procentowy podatek od pełnej kwoty wypłaconych przy wykupie obligacji odsetek (bez potrącenia kosztu nabycia kuponu odsetkowego).

Warto również zwrócić tutaj uwagę na kwestię dotyczącą ominięcia wyżej przedstawionej sytuacji, jeśli zaś okaże się ono możliwe – to wówczas na jakich zasadach. Sytuacja, w której przychód byłby mniejszy od potrąconego podatku, nie będzie miała miejsca, jeżeli podatnik nabędzie obligacje w pierwszych dniach oferty, a odłoży realizację zysku do momentu ich wykupu. Nie poniosą straty również ci z inwestorów, którzy nabędą obligacje w obrocie giełdowym krótko po emisji lub też bezpośrednio po kolejnej wypłacie odsetek.

Z zawartego w art. 52 ust. 1 lit. a ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz.U. z 2010 r. nr 51, poz. 307 ze zm. – zwana dalej „ustawą z 26 lipca 1991 r.”) zwolnienia przedmiotowego wynika możliwość dokonywania spekulacji polegających na odsprzedawaniu obligacji skarbowych tuż przed ich wykupem w celu uniknięcia opodatkowania. Zgodnie bowiem z powołanym przepisem w okresie od 1 stycznia 2001 r. do 31 grudnia 2003 r. zwolnione są od podatku dochody z odpłatnego zbycia nabytych przed 1 stycznia 2003 r. obligacji Skarbu Państwa wyemitowanych po 1 stycznia 1989 r. oraz obligacji wyemitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego po 1 stycznia 1997 r.

W polskim prawie podatkowym brak jest bezpośrednich regulacji dotyczących opodatkowania dochodów z tytułu zbycia obligacji, w przypadku gdy zostały one nabyte na rynku wtórnym. Jedynym przepisem, który określa zasady opodatkowania zbycia obligacji, jest art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. z 2011 r. nr 74, poz. 397 ze zm. – zwana dalej „ustawą z 15 lutego 1992 r.”). Stanowi on, że dochodem ze zbycia obligacji jest różnica między przychodem otrzymanym a wydatkami poniesionymi na nabycie obligacji. Brak jest również bezpośrednich regulacji dotyczących opodatkowania dochodu z odsetek uzyskanych z obligacji, w przypadku gdy cena nabycia obejmuje także kwotę odsetek naliczonych do dnia zakupu. Nie jest także uregulowana kwestia opodatkowania zbycia samego kuponu odsetkowegoPor. także: L. Sobolewski, Obligacje i inne papiery dłużne, Warszawa 1999, s. 76; L. Sobolewski, Ustawa o obligacjach. Komentarz, Warszawa 1997, s. 39..

Istotne znaczenie w rozstrzygnięciu powyższej kwestii można przypisać pismu Ministerstwa Finansów z 28 października 1998 r. A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, Warszawa 2001, s. 68 i n., w którym zawarto następujące wyjaśnienia:

• „(...) za wydatki poniesione na nabycie papierów wartościowych należy uznać m.in. wydatki na pokrycie wartości nominalnej obligacji określonej przez emitenta oraz wartości naliczonych do tego dnia odsetek zawartych w cenie sprzedaży, tj. kwotę stanowiącą wartość naliczonych do tego czasu odsetek, jaką otrzyma właściciel obligacji w momencie wykupu długu obligacyjnego przez emitenta plus odsetki naliczone do dnia zakupu obligacji”;
• „(...) wydatki w pełnej wysokości, poniesione przez bank na nabycie obligacji Skarbu Państwa bezpośrednio od emitenta na przetargach lub na rynku wtórnym, które pokrywają wartość nominalną papierów wartościowych oraz odsetki nie są kosztem uzyskania przychodu w dacie poniesienia; w dacie zbycia omawianych papierów wartościowych wydatkami poniesionymi na ich nabycie, które stanowią koszt uzyskania przychodów przy ustalaniu dochodu z ich zbycia, jest wartość uprzednio poniesionych wydatków na ich nabycie”;
•  „(...) do omawianych odsetek nie mogą mieć zastosowania obowiązujące inne zasady opodatkowania zawarte w art. 12 ust. 4 pkt 1 i 2 i art. 16 ust. 10 lit. ai pkt 11 ustawy z 15 lutego 1992 r. dotyczące tylko odsetek, w tym odsetek od pożyczek i kredytów”.

Wprawdzie powyższa opinia Ministerstwa Finansów przyczynia się do wyjaśnienia kwestii dotyczącej opodatkowania dochodów uzyskanych z tytułu zbycia obligacji przed terminem wykupu, to jednak pozostaje do rozwiązania – w drodze wykładni organów skarbowych – zagadnienie odnoszące się do opodatkowania zbycia kuponu odsetkowego oraz opodatkowania odsetek wypłaconych przed terminem wykupu, w przypadku gdy obligacja została nabyta na rynku wtórnym.

Należy podkreślić, że w przypadku obligacji Skarbu Państwa notowanych na WGPW w cenie za obligacje wyodrębniona jest wartość odsetek naliczonych od dnia zakupu. Można zatem przyjąć, że cena za obligację po odjęciu odsetek stanowi cenę za nominał (face value) obligacji.

Istotne jest, że naliczone odsetki nabyte razem z obligacją stanowią zbywalne prawa majątkowe wynikające z obligacji. Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi uznała wszystkie prawa wynikające z papierów wartościowych – w rozumieniu tej ustawy – za papiery wartościowe. Nie oznacza to jednak, że kupon odsetkowy może być uznany za papier wartościowy w rozumieniu k.c., co wiąże się z zasadą numerus clausus papierów wartościowych.

Jednakże przyjmując powyższe zastrzeżenie, wydaje się, że dla potrzeb ustalania dochodu do opodatkowania uzyskanego ze zbycia kuponu odsetkowego można subsydiarnie stosować przepisy dotyczące opodatkowania papierów wartościowych.

W przypadku zbycia kuponu odsetkowego zaistnieć mogą dwie sytuacje, mianowicie zbycie kuponu odsetkowego od odsetek naliczonych do dnia zakupu oraz zbycie wszystkich niewykorzystanych kuponów odsetkowych.

W pierwszej sytuacji, przy uznaniu, że umowa nabycia obligacji precyzowała koszt nabycia odsetek naliczonych do dnia umowy nabycia, wartość ta stanowi koszt uzyskania przychodów w dacie zbycia kuponu.

Natomiast sytuacja dotycząca opodatkowania dochodu ze zbycia wszystkich niewykorzystanych kuponów przy pozostawieniu w posiadaniu obligacji jest analogiczna do sytuacji, w której następuje sprzedaż nominału obligacji przy zachowaniu samych kuponów odsetkowych.

Polskie prawo podatkowe nie wskazuje metody wyceny tego typu strumieni finansowych. Zakładając, że strony umowy nie wyspecyfikowały ceny za poszczególne strumienie finansowe, można przypuszczać, że jedynym sposobem pozwalającym dokonać wyceny (ustalenia kosztu nabycia obligacji oraz kuponu odsetkowego) może być metoda oparta na teorii wartości pieniądza w czasie, przyjmująca jako wyznacznik efektywną (wewnętrzną) stopę zwrotu, przez którą uznaje się stopę, która dyskontuje oczekiwany strumień przyszłych płatności pieniężnych do bieżącej wartości bilansowej netto poprzez okres do zapadalności lub do następnej rynkowej przeceny. Wyliczenie to powinno obejmować wszelkie opłaty i punkty płacone lub otrzymywane przez strony umowy.

Po przyjęciu tak dokonanej wyceny za właściwą możliwe jest ustalenie zarówno kosztu nabycia poszczególnych kuponów odsetkowych, jak również samego nominału obligacji. Dokonana w ten sposób wycena przyczynia się do ustalenia zobowiązania podatkowego – wzory pozwalające ustalić obecną wartość przyszłych strumieni płatności są powszechnie używane przez analityków finansowych. W praktyce nabywca obligacji, oceniając opłacalność inwestycji, korzysta z tych samych lub zbliżonych formuł.

Inną, równie istotną kwestią z zakresu opodatkowania dochodów ze zbycia obligacji jest problem opodatkowania odsetek wypłaconych posiadaczowi obligacji, który nabył obligacje na rynku wtórnym – aczkolwiek przy założeniu, że podatnik nabył obligacje z kwartalnym kuponem odsetkowym, a w cenie obligacji zawarte były także naliczone odsetki do dnia zawarcia umowy.

Nabywca obligacji w dacie zakupu nabywa wiele uprawnień, mianowicie prawo do zapłaty sumy głównej, prawo do strumieni odsetkowych wypłacanych w określonej wysokości w określonym czasieL. Sobolewski, Ustawa, s. 57, passim.. Ponosi on zatem wydatek składający się z trzech elementów: bieżącej wartości nominału obligacji, bieżącej wartości przyszłych strumieni odsetkowych oraz bieżącej wartości naliczonych odsetek.

Stosownie do postanowień art. 12 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 12 ust. 4 pkt 2 ustawy z 15 lutego 1992 r. obligatariusz uzyskuje przychód podatkowy w dacie otrzymania odsetek od emitenta. Kwota przychodu obejmuje zarówno wartość odsetek naliczonych do dnia zakupu obligacji przez jej obecnego posiadacza, jak i odsetki naliczone po tej dacie do dnia ich wypłaty. Na podstawie gramatycznej wykładni ustawy z 15 lutego 1992 r. nie można wywnioskować, w jaki sposób powinna zostać opodatkowana ta część otrzymanych odsetek, która została naliczona do dnia nabycia obligacji.

Jednakże w świetle zasad ogólnych ustawy z 15 lutego 1992 r., a w szczególności postanowień art. 15 ust. 1 i 4 powyższej ustawy, należy stwierdzić, że wydatki poniesione na zakup odsetek zawartych w cenie nabycia obligacji należy traktować jako koszt uzyskania przychodów w dacie faktycznego otrzymania odsetek od emitenta. Aczkolwiek mając na względzie wykładnię literalną przepisu art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z 15 lutego 1992 r., można przyjąć, że wydatki na nabycie obligacji (w całości) powinny być uznane za koszt podatkowy dopiero w momencie zbycia lub wykupu obligacji, a kwota otrzymanych odsetek powinna stanowić dochód do opodatkowania. Należy jednak mieć przy tym na uwadze przepis art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z 15 lutego 1992 r., stwierdzający, że co do zasady jedynie dwa momenty, tj. zbycie i wykup obligacji, pozwalają uznać wydatki na jej nabycie za koszt podatkowy. W przypadku gdy cena nabycia obligacji nie zawiera odsetek, powyższy przepis ma zastosowanie bezpośrednie. Jednak wydatek poniesiony na nabycie odsetek nie może być utożsamiany z wydatkami na nabycie obligacji, cena za odsetki stanowi bowiem wynagrodzenie z tytułu nabycia innego prawa – prawa do odsetek.

Należy szczególnie podkreślić, że istnieje stanowisko Ministerstwa Finansów zawarte w interpretacji indywidualnej z 21 lutego 2011 r. (sygn. IBPBI/2/423-1638/10/MO). Dyrektor Izby Skarbowej w Katowicach, działając w imieniu Ministra Finansów, uznał za prawidłowe stanowisko wnioskodawcy. Według bowiem stanowiska wnioskodawcy transakcje zbycia części odsetkowej obligacji (kuponów odsetkowych), niezależnie od jej części kapitałowej, powinny być rozliczone według koncepcji, że w chwili ponoszenia wydatku na nabycie obligacji kupony odsetkowe nie stanowiłyby odrębnych od obligacji papierów wartościowych – papierem wartościowym byłaby bowiem wyłącznie obligacja.

Na podstawie art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z 15 lutego 1992 r. wydatki na nabycie papierów wartościowych stanowią koszt uzyskania przychodu z ich odpłatnego zbycia. Przepis ten ustanawia zasadę rozpoznawania kosztów nabycia papierów wartościowych nie w dacie ich poniesienia, lecz w dacie uzyskania przychodu ze zbycia tych papierów. Należało zatem zdaniem wnioskodawcy rozstrzygnąć, czy wydatki poniesione przez bank na nabycie obligacji mogą być uznane za koszty uzyskania przychodu ze zbycia wydzielonych kuponów odsetkowych dokonanego w oderwaniu od zbycia części kapitałowej obligacji (która została przez bank zbyta wcześniej lub która pozostaje aktywem banku).

Brak jest w tym zakresie szczegółowej regulacji w ustawie. Przepis art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z 15 lutego 1992 r. stanowi o „wydatkach na nabycie papierów wartościowych”. Stąd też powyższe stwierdzenie, że w chwili ponoszenia wydatku na nabycie obligacji kupony odsetkowe nie stanowiłyby odrębnych od obligacji papierów wartościowych.

W związku z powyższym należy stwierdzić, że ustawa z 15 lutego 1992 r. nie pozwala na rozpoznanie jakiejkolwiek części kosztów nabycia obligacji jako kosztów uzyskania przychodu ze zbycia kuponów odsetkowych, które zostały „oderwane” przez bank już po nabyciu obligacji, gdyż zgodnie z polskimi przepisami podatkowymi wydatki na nabycie obligacji są przypisane obligacji jako takiej. Zdaniem wnioskodawcy przez obligację należy rozumieć pozostałą po wydzieleniu część kapitałową z uwagi na fakt, że wyraża ona prawa związane z nabytą obligacją. Tym samym w przypadku zbycia przez bank omawianych kuponów odsetkowych przychodowi wnioskodawcy z tytułu ceny zbycia takich kuponów odsetkowych nie będzie przypisany żaden koszt (wydatek) poniesiony przez bank na nabycie przedmiotowych obligacji.

Jednocześnie warto podkreślić, że powyższe stanowisko zostało potwierdzone przez organy podatkowe w następujących pismach:

• interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 10 marca 2008 r. (IP-PB3-423-547/07-2/JB),
• interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 28 sierpnia 2008 r. (IP-BP3-423-785/08-2/JB),
• interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 28 sierpnia 2008 r. (IP-BP3-423-786/08-2/JB),
• interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 28 sierpnia 2008 r. (IP-BP3-423-787/08-2/JB),
• interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 28 sierpnia 2008 r. (IP-BP3-423-788/08-2/JB),
• interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 12 listopada 2008 r. (IBPBI/2/423-1030/08/MS),
• interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Warszawie z 16 czerwca 2009 r. (IPPB3/423-245/09-2/JB),
• interpretacji indywidualnej wydanej przez Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy z 29 marca 2010 r. (ITPB3/423-827/c/09/AM).

2. Zbycie wierzytelności wekslowych

Zarówno w przypadku gdy w sytuacji zbycia wierzytelności wekslowej zachodzi zbycie prawa majątkowego będącego wierzytelnością w rozumieniu prawa podatkowego, jak i wówczas, gdy zbycie wierzytelności wekslowej postrzegać należy jako zbycie prawa majątkowego będącego papierem wartościowym w rozumieniu przepisów art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z 15 lutego 1992 r. – dochód z transakcji będzie podlegał opodatkowaniu według tych samych, standardowych zasad powyższej ustawy.

Kwestia ta będzie jednakże istotna, w przypadku gdy podatnik poniesie stratę na przedmiotowej transakcji. Wynika to z faktu, że stosownie do postanowień art. 16 ust. 1 pkt 39 ustawy z 15 lutego 1992 r. strata z tytułu sprzedaży wierzytelności nie stanowi kosztu uzyskania przychodu dla celów podatkowych, chyba że wierzytelność ta została uznana za przychód podatkowy w rozumieniu art. 12 ust. 3 ustawy z 15 lutego 1992 r., podczas gdy strata poniesiona na sprzedaży papierów wartościowych obniża podstawę opodatkowania A. Paczuski, Opodatkowanie, s. 74..

Przepisy prawa podatkowego nie rozstrzygają, który z wyżej wymienionych przepisów jest przepisem szczególnymPor. także J. Mojak, Obrót wierzytelnościami. Podstawowe zagadnienia prawne, Lublin 1998, s. 89.. Nie jest zatem możliwe stwierdzenie – na podstawie wykładni gramatycznej – że strata na sprzedaży wierzytelności może być uznana za koszt podatkowy, pod warunkiem że dotyczy to wierzytelności inkorporowanych w papierach wartościowych. Jednakże nie jest też możliwe uznanie bez zastrzeżeń, że strata z tytułu zbycia papierów wartościowych jest kosztem podatkowym jedynie w przypadku, gdy papier wartościowy będący przedmiotem umowy nie jest zarazem wierzytelnością.

W tej kwestii wiele wątpliwości nasuwają transakcje sprzedaży wierzytelności inkorporowanych w wekslach.

Mianowicie – mając na względzie prawny charakter zbycia weksla, należy stwierdzić, że transakcja ta nie jest uregulowana ani przez przepisy k.c., ani też na przykład w ustawie Prawo bankowe. Z przepisu art. 517 k.c. wynika jednoznacznie, że nie ma on zastosowania w przypadku sprzedaży wierzytelności zbywalnych przez indosPor. I. Heropolitańska, P. Kawaler, A. Kozioł, Skup i sprzedaż wierzytelności przez banki, Warszawa 1998, s. 36. Por. Z. Bielecka, M. Wierzbowski, Papiery dłużne – zagadnienia praktyczne, „Parkiet” 1998, s. 5..

Oznacza to, że sprzedaż wierzytelności wekslowych jest regulowana bezpośrednio przez prawo wekslowe. Należy jednakże zaznaczyć, że sprzedaż weksla ze stratą nie jest tożsama z dyskontem weksla. Pomiędzy tymi dwiema instytucjami prawnymi zachodzi wiele różnic, m.in.:

• sprzedaż weksla jest zawsze nabywaniem praw z weksla bez prawa regresu do indosanta, który przenosi własność weksla; przy dyskoncie występuje forma i regresu, i bez prawa regresu;
•  przedmiotem dyskonta są weksle krótkoterminowe, natomiast przedmiotem sprzedaży są wyłącznie wierzytelności wekslowe średnio- i długoterminowe.

Mając powyższe na uwadze, można stwierdzić, że istnieje możliwość odróżnienia sprzedaży wierzytelności od sprzedaży papieru wartościowego nawet w przypadku papieru wartościowego, w którym inkorporowana jest wierzytelność pieniężna. Z tego względu postanowienia przepisu art. 16 ust. 1 pkt 39 ustawy z 15 lutego 1992 r. nie znajdują zastosowania w przypadku sprzedaży wierzytelności inkorporowanych w papierach wartościowych. Kwalifikacja podatkowa dochodu lub straty z tytułu zbycia papierów wartościowych może występować w art. 16 ust. 1 pkt 8 ustawy z 15 lutego 1992 r. W konsekwencji należy przyjąć, że strata poniesiona na sprzedaży obligacji lub weksli może zmniejszać podstawę opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych.