W praktyce zdarzają się sytuacje, że adwokat wykonujący zawód pracuje jednocześnie jako pracownik dydaktyczny, np. wykładowca, na wyższej uczelni, tymczasem, jak wynika z poniżej przeprowadzonych rozważań, łączenie wykonywania zawodu adwokata z zatrudnieniem w charakterze dydaktycznego nauczyciela akademickiego prowadzi do bardzo poważnych negatywnych konsekwencji, i to zarówno dla samego adwokata, jak również dla jego klientów.

Zgodnie z art. 114 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce Ustawa z 20.07.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1668), dalej u.p.s.w.n.nauczycieli akademickich zatrudnia się w grupach pracowników:

1. dydaktycznych;
2. badawczych;
3. badawczo-dydaktycznych.

Zgodnie z art. 116 ust. 1 u.p.s.w.n. nauczyciela akademickiego zatrudnia się na stanowisku:

1. profesora;
2. profesora uczelni;
3. adiunkta;
4. asystenta.

Statut uczelni może jednak określać również inne stanowiska dla nauczycieli akademickich niż określone w art. 116 ust. 1 u.p.s.w.n. oraz wymagania kwalifikacyjne niezbędne do ich zajmowania (art. 116 ust. 4 pkt 1 u.p.s.w.n.).

Obowiązująca przez ponad 10 lat ustawa – Prawo o szkolnictwie wyższymUstawa z 27.07.2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. z 2017 r. poz. 2183 ze zm.)., uchylona w zasadniczej części 1.10.2018 r.Stosownie do art. 1 w zw. z art. 169 pkt 3 ustawy z 3.07.2018 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1669), ustawa – Prawo o szkolnictwie wyższym w zasadniczej i interesującej nas, z uwagi na zakres przedmiotowy artykułu, części utraciła moc z dniem wejścia w życie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, tj. z dniem 1.10.2018 r., dzieliła nauczycieli akademickich w nieco inny, ale kierunkowo podobny sposób. Zgodnie z art. 108 tej ustawy nauczycielami akademickimi byli:

1. pracownicy naukowo-dydaktyczni;
2. pracownicy dydaktyczni;
3. pracownicy naukowi;
4. dyplomowani bibliotekarze oraz dyplomowani pracownicy dokumentacji i informacji naukowej.

Stosownie do art. 110 ust. 1 uchylonej ustawy pracownicy naukowo-dydaktyczni i naukowi byli zatrudniani na stanowiskach:

1. profesora zwyczajnego;
2. profesora nadzwyczajnego;
3. profesora wizytującego;
4. adiunkta;
5. asystenta.

Pracownicy dydaktyczni byli natomiast zatrudniani na stanowiskach:

1. starszego wykładowcy;
2. wykładowcy;
3. lektora lub instruktora (art. 110 ust. 2 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym).

Ograniczenia w wykonywaniu zawodu – adwokaci

Zestawiając powyższe przepisy z przepisami korporacyjnymi, należy wskazać, że tylko w przypadku adwokatów (i w pewnym zakresie w przypadku radców prawnych) ustawodawca wprowadza ograniczenia w zakresie zatrudniania tych osób w charakterze pracowników dydaktycznychNa problem ten nie zwraca uwagi wyraźnie żaden z poniższych komentarzy do ustawy z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2018 r. poz. 1184 ze zm.). Zob. komentarze do art. 4b tej ustawy – Z. Krzemiński, Prawo o adwokaturze. Komentarz, Warszawa 1998, s. 13–16; D. Michta, Prawo o adwokaturze. Komentarz, Poznań 2012, s. 19–20; M. Gawryluk, Prawo o adwokaturze. Komentarz, Warszawa 2012, s. 37–41; J. Trela, Prawo o adwokaturze. Komentarz, red. P. Kruszyński, Warszawa 2016, s. 29–31. Sygnalizuje go natomiast B. Sołtys, Ustawa o radcach prawnych. Komentarz, red. T. Scheffler, Warszawa 2018, s. 188–189.. Zgodnie z art. 4b ust. 1 pkt 1 ustawy – Prawo o adwokaturze Ustawa z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2018 r. poz. 1184 ze zm.), dalej p.o.a.adwokat nie może wykonywać zawodu, jeżeli pozostaje w stosunku pracy. Zakaz ten nie dotyczy pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych (art. 4b ust. 3 p.o.a.). Wyjaśniająco jedynie należy wskazać, że ustawodawca nie dostosował jeszcze ustawy – Prawo o adwokaturze w zakresie art. 4b ust. 3 do nazewnictwa wprowadzonego przez ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, mamy zatem do czynienia z sytuacją, że ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce posługuje się określeniami pracownik badawczy, pracownik badawczo-dydaktyczny, pracownik dydaktyczny, natomiast ustawa – Prawo o adwokaturze w art. 4b ust. 3 posługuje się jeszcze określeniami z uchylonej ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, tj. pracownik naukowo-dydaktyczny, pracownik naukowy. Artykuł 6 ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce zmienia w ustawie – Prawo o adwokaturze jedynie art. 75e ust. 2 pkt 3, wprowadzając w miejsce starych określeń (pracownik dydaktyczny, pracownik naukowo-dydaktyczny, pracownik naukowy) nowe (pracownik dydaktyczny – tu akurat nazewnictwo się nie zmienia, pracownik badawczo-dydaktyczny, pracownik badawczy). Dochodzi zatem do kuriozalnej sytuacji, gdzie w jednej ustawie stosowane są różne określenia na oznaczenie tego samego pojęcia. Jest to oczywiście sytuacja niezgodna z podstawowymi zasadami techniki prawodawczej, gdyż zgodnie z § 10 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” do oznaczenia jednakowych pojęć używa się jednakowych określeń, a różnych pojęć nie oznacza się tymi samymi określeniamiRozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 20.06.2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. z 2016 r. poz. 283)..

Ograniczenia w wykonywaniu zawodu – notariusze i sędziowie

Wyłączenie w art. 4b ust. 3 p.o.a. zakazu określonego w art. 4b ust. 1 pkt 1 p.o.a. wyraźnie nie dotyczy pracowników dydaktycznych. Inaczej jest w przypadku notariuszy oraz sędziów. Zgodnie z art. 19 § 1 ustawy – Prawo o notariacieUstawa z 14.02.1991 r. – Prawo o notariacie (Dz.U. z 2017 r. poz. 2291 ze zm.). notariusz nie może podejmować zatrudnienia bez uzyskania uprzedniej zgody rady właściwej izby notarialnej, z wyjątkiem zatrudnienia w charakterze pracownika naukowo-dydaktycznego, dydaktycznego lub naukowego, chyba że wykonywanie tego zatrudnienia przeszkadza w pełnieniu jego obowiązkówO zamiarze podjęcia zatrudnienia notariusz jest obowiązany zawiadomić prezesa rady właściwej izby notarialnej. Rada rozstrzyga, czy podjęcie zatrudnienia nie uchybia obowiązkom notariusza albo powadze wykonywanego zawodu. Jeżeli rada nie wyrazi zgody na zatrudnienie, sprawę – na wniosek notariusza – rozstrzyga Krajowa Rada Notarialna, której decyzja jest ostateczna (art. 19 § 3 ustawy – Prawo o notariacie).. Zgodnie natomiast z art. 86 § 1 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych Ustawa z 27.07.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 23 ze zm.).sędzia nie może podejmować dodatkowego zatrudnienia, z wyjątkiem zatrudnienia na stanowisku dydaktycznym, naukowo-dydaktycznym lub naukowym w łącznym wymiarze nieprzekraczającym pełnego wymiaru czasu pracy pracowników zatrudnionych na tych stanowiskach, jeżeli wykonywanie tego zatrudnienia nie przeszkadza w pełnieniu obowiązków sędziegoO zamiarze podjęcia dodatkowego zatrudnienia sędzia sądu apelacyjnego oraz sędzia sądu okręgowego zawiadamia prezesa właściwego sądu, a prezesi tych sądów – Ministra Sprawiedliwości. Sędzia sądu rejonowego kieruje zawiadomienie do prezesa właściwego sądu okręgowego. Prezes właściwego sądu w stosunku do sędziego, a Minister Sprawiedliwości w stosunku do prezesa sądu apelacyjnego i prezesa sądu okręgowego, wydaje decyzję o sprzeciwie wobec zamiaru podjęcia zatrudnienia na stanowisku dydaktycznym, badawczo-dydaktycznym lub badawczym w szkole wyższej, jeżeli uzna, że będzie ono przeszkadzało w pełnieniu obowiązków sędziego (art. 86 § 4 i 5 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych). . Podobnie sędzia Sądu Najwyższego nie może pozostawać w innym stosunku służbowym lub podejmować dodatkowego zatrudnienia, z wyjątkiem zatrudnienia w charakterze pracownika naukowo-dydaktycznego, dydaktycznego lub naukowego u jednego pracodawcy, w łącznym wymiarze nieprzekraczającym pełnego wymiaru czasu pracy pracowników zatrudnionych w takim charakterze, o ile nie utrudnia to pełnienia obowiązków sędziego Sądu Najwyższego (art. 44 § 1 ustawy o Sądzie NajwyższymUstawa z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2018 r. poz. 5 ze zm.). O zamiarze podjęcia zatrudnienia, a także o zamiarze kontynuowania zatrudnienia przez sędziego obejmującego stanowisko w Sądzie Najwyższym, sędzia Sądu Najwyższego zawiadamia Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego pisemnie informuje o sprzeciwie, jeżeli uzna, że podjęcie albo kontynuowanie zatrudnienia będzie utrudniało pełnienie obowiązków, uchybiało godności urzędu sędziego Sądu Najwyższego lub podważało zaufanie do jego bezstronności lub niezawisłości. O zamiarze podjęcia zatrudnienia, a także o zamiarze kontynuowania zatrudnienia przez sędziego obejmującego stanowisko Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego zawiadamia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej pisemnie informuje o sprzeciwie, jeżeli uzna, że podjęcie albo kontynuowanie zatrudnienia będzie utrudniało pełnienie obowiązków, uchybiało godności urzędu Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego lub podważało zaufanie do jego bezstronności lub niezawisłości (art. 44 § 3 i 4 ustawy o Sądzie Najwyższym). ). Również sędzia Trybunału Konstytucyjnego nie może podejmować dodatkowego zatrudnienia, z wyjątkiem zatrudnienia w charakterze pracownika naukowo-dydaktycznego, dydaktycznego lub naukowego u jednego pracodawcy, w łącznym wymiarze nieprzekraczającym pełnego wymiaru czasu pracy pracowników zatrudnionych w takim charakterze, o ile nie utrudnia to pełnienia obowiązków sędziego Trybunału (art. 23 ust. 1 ustawy o Trybunale KonstytucyjnymUstawa z 25.06.2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 2015 r. poz. 1064 ze zm.). O zamiarze podjęcia zatrudnienia, a także o zamiarze kontynuowania zatrudnienia przez sędziego obejmującego stanowisko w Trybunale Konstytucyjnym, sędzia Trybunału zawiadamia Prezesa Trybunału. Prezes Trybunału pisemnie informuje o sprzeciwie, jeżeli uzna, że podjęcie albo kontynuowanie zatrudnienia będzie utrudniało pełnienie obowiązków, uchybiało godności urzędu sędziego Trybunału lub podważało zaufanie do jego bezstronności lub niezawisłości (art. 23 ust. 4 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym). ). Uzupełniająco należy zaznaczyć, że regulacje dotyczące sędziów sądów powszechnych oraz sędziów Sądu Najwyższego są właściwe także dla sędziów wojewódzkich sądów administracyjnych oraz sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego. Stosownie bowiem do art. 29 § 1 ustawy – Prawo o ustroju sądów administracyjnych Ustawa z 25.07.2002 r. – Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 2107).w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie do wojewódzkich sądów administracyjnych oraz sędziów tych sądów stosuje się odpowiednio przepisy o ustroju sądów  powszechnych, z wyjątkami zaznaczonymi w tym artykule. Natomiast stosownie do art. 49 ustawy Prawo o ustroju sądów administracyjnych w sprawach nieuregulowanych w ustawie do Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz do sędziów tego sądu stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące Sądu Najwyższego. Brak jest zatem zasadniczo przeszkód, aby notariusze i sędziowie łączyli wykonywanie zawodu z zatrudnieniem na umowę o pracę w charakterze pracownika dydaktycznego.

Ograniczenia w wykonywaniu zawodu – radcowie prawni

Nieco bardziej skomplikowana sytuacja występuje w przypadku radców prawnych. Zasadniczo nie ma przeszkód, aby radca prawny był zatrudniony w ramach stosunku pracy jako pracownik dydaktyczny. Jednak pomoc prawna polegająca na występowaniu przez radcę prawnego w charakterze obrońcy w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe może być świadczona w ramach wykonywania przez niego zawodu na podstawie umowy cywilnoprawnej, w kancelarii radcy prawnego oraz w spółce, której wyłącznym przedmiotem działalności jest świadczenie pomocy prawnej, pod warunkiem że radca prawny nie pozostaje w stosunku pracy (art. 8 ust. 6 zd. 1 w zw. z art. 8 ust. 2 ustawy o radcach prawnychUstawa z 6.07.1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 2115).). Artykuł 8 ust. 6 zd. 2 ustawy o radcach prawnych wyraźnie wskazuje, że zakaz zatrudnienia nie dotyczy pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych, jednak – podobnie jak ustawa – Prawo o adwokaturze – nie wyłącza z tego zakazu pracowników dydaktycznych.

Przyczyny zakazu wykonywania zawodu adwokata przez pracownika dydaktycznego

W powyżej wskazanych ograniczeniach chodzi oczywiście o wyeliminowanie możliwości podporządkowania właściwego stosunkowi pracy przy wykonywaniu czynności obrończych (na marginesie należy zauważyć, że chodzi jedynie o sprawy o przestępstwa, a nie o wykroczenia). Można wysunąć tezę, że ograniczenie prowadzące do braku możliwości wykonywania zawodu adwokata (i w pewnych sytuacjach radcy prawnego) przez pracownika dydaktycznego idzie za daleko. Wszak na uczelni wyższej pozycja pracownika badawczo-dydaktycznego, w zakresie podporządkowania wynikającego z ustawy – Kodeks pracyUstawa z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.)., nie różni się znacząco od pozycji pracownika dydaktycznego. Pracownik dydaktyczny ma wyższe pensum, czyli liczbę zajęć, do których odbycia jest zobowiązany, pracownik badawczo-dydaktyczny (wcześniej naukowo-dydaktyczny) ma niższe pensum, ale zobowiązany jest wykazywać osiągnięcia naukowe. Artykuł 115 ust. 1 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce wskazuje, że do podstawowych obowiązków nauczyciela akademickiego będącego pracownikiem:

1. dydaktycznym – należy kształcenie i wychowywanie studentów lub uczestniczenie w kształceniu doktorantów;
2. badawczym – należy prowadzenie działalności naukowej lub uczestniczenie  w kształceniu doktorantów (a zatem nawet pracownik badawczy może prowadzić zajęcia);
3. badawczo-dydaktycznym – należy prowadzenie działalności naukowej, kształcenie i wychowywanie studentów lub uczestniczenie w kształceniu doktorantów.

W relacji do władz uczelni (rektora, dziekana wydziału, dyrektora instytutu) pozycja obu wyżej wskazanych nauczycieli akademickich, w mojej ocenie, niewiele się różni. Należy zwrócić także uwagę, że każdy nauczyciel akademicki jest obowiązany do uczestniczenia w pracach organizacyjnych na rzecz uczelni oraz stałego podnoszenia kompetencji zawodowych (art. 115 ust. 2 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce). Ustawodawca jest tu jednak bardzo konsekwentny i wyraźnienie nie zezwala pracownikowi dydaktycznemu na wykonywanie zawodu adwokata (a także radcy prawnego występującego w charakterze obrońcy w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe)Należy na marginesie zauważyć, że takie ograniczenie (brak możliwości zajmowania stanowiska dydaktycznego) dotyczy osoby powołanej na stanowisko Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców, zgodnie bowiem z art. 6 pkt 1 ustawy z 6.03.2018 r. o Rzeczniku Małych i Średnich Przedsiębiorców (Dz.U. z 2018 r. poz. 648) nie może ona zajmować innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska naukowo-dydaktycznego lub naukowego w szkole wyższej, Polskiej Akademii Nauk, instytucie badawczym lub innej jednostce naukowej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych.. W przypadku podjęcia zatrudnienia w charakterze pracownika dydaktycznego osoba wpisana na listę adwokatów nie może czynnie wykonywać zawodu. Osoba ta powinna zostać wpisana na listę adwokatów niewykonujących zawoduPismo Ministra Sprawiedliwości z 1.12.2016 r., DZP–III–071–12/16/3, file:///C:/Users/avans1/Downloads/09_028_611_1_odp.pdf (dostęp: 22.02.2019 r.). . De lege ferenda należy postulować zrównanie pracowników dydaktycznych zatrudnionych na wyższych uczelniach z pracownikami badawczymi i pracownikami badawczo-dydaktycznymi w możliwości wykonywania zawodu adwokata oraz radcy prawnego występującego w charakterze obrońcy w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe.

Wykonywanie zawodu adwokata przez pracownika dydaktycznego – konsekwencje dyscyplinarne

Wykonywanie zawodu adwokata przez pracownika dydaktycznego jest podstawą do wszczęcia przeciwko niemu postępowania dyscyplinarnego. Stosownie do § 9 ust. 1 pkt b Zbioru zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (Kodeksu etyki adwokackiej)Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (Kodeks etyki adwokackiej) uchwalony przez NRA 10.10.1998 r. (uchwała nr 2/XVIII/98) ze zmianami wprowadzonymi uchwałą NRA nr 32/2005 z 19.11.2005 r., uchwałami NRA nr 33/2011–54/2011 z 19.11.2011 r. oraz uchwałą 64/2016 NRA z 25.06.2016 r. Tekst jednolity ogłoszony 27.02.2018 r. na podstawie uchwały NRA nr 52/2011 z 19.11.2011 r., http://www.nra.pl/dokumenty/2018.01.30_Kodeks_Etyki_Adwokackiej_tekst_ujednolicony.pdf (dostęp: 22.02.2019 r.). z zawodem adwokata nie wolno łączyć takich zajęć, które ograniczałyby niezawisłość adwokata. W mojej ocenie jednak, szczególnie przy braku świadomości tego zakazu w odniesieniu do pracowników dydaktycznych, z uwagi na zbliżoną pozycję w zakresie  podporządkowania pracowniczego pracownika dydaktycznego i badawczo-dydaktycznego (wcześniej naukowo-dydaktycznego), wykonywanie zawodu adwokata przy jednoczesnym zatrudnieniu w charakterze pracownika dydaktycznego na uczelni wyższej nie powinno spotkać się z surową sankcją sądu dyscyplinarnego.

Wykonywanie zawodu adwokata przez pracownika dydaktycznego – konsekwencje w zakresie reprezentacji

Bardzo poważne natomiast konsekwencje występują w zakresie reprezentacji klienta przed sądami. W postanowieniu z 20.07.2012 r.Postanowienie SN z 20.07.2012 r. (II CZ 68/12), http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/orzeczenia2/ ii%20cz%2068-12.pdf (dostęp: 22.02.2019 r.). Sąd Najwyższy wskazał, że art. 4b ustawy – Prawo o adwokaturze określa przypadki uniemożliwiające adwokatowi wykonywanie zawodu w jakiejkolwiek formie organizacyjnej. Artykuł 379 pkt 2 ustawy – Kodeks postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm.), dalej k.p.c.stanowi, że jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany, zachodzi nieważność postępowania. Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 8.07.2008 r. Uchwała składu siedmiu sędziów SN z 8.07.2008 r. (III CZP 154/07), http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/III%20CZP%20154-07.pdf (dostęp: 22.02.2019 r.).występowanie w charakterze pełnomocnika procesowego osoby, która nie może być pełnomocnikiem, oznacza brak należytego umocowania powodujący nieważność postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Osoba, której ustawa nie przyznaje zdolności postulacyjnej, nie może – zdaniem Sądu Najwyższego – być dopuszczona do działania na jakimkolwiek etapie postępowania – nie może jej na to zezwolić sąd, a przeszkody tej nie może usunąć wola strony. Sąd Najwyższy podkreślił, że właściwie rozumiany interes prawny każdej strony wymaga, by sprawa została rozpoznana przy zachowaniu wszystkich wymagań procesowych, a rygory procesowe są ustanawiane nie tylko dla ochrony konkretnych praw i interesów procesowych stron – ich przestrzeganie służy w wymiarze ogólnym zarówno stronom, jak i interesowi wymiaru sprawiedliwości. Uzupełniająco należy wskazać, że stosownie do art. 175¹ zdanie pierwsze k.p.c. w przypadku, gdy zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych jest obowiązkowe, w razie utraty możliwości wykonywania zawodu, sąd – oczywiście jeśli ma wiedzę o powyższymSąd z urzędu jest obowiązany do czuwania nad tym, czy strona jest zastępowana w sprawie przez osobę mogącą być pełnomocnikiem i nie powinien dopuścić do uczestniczenia w sprawie osoby – jako pełnomocnika strony – która pełnomocnikiem być nie może. Decyzję taką sąd może jednak podjąć tylko w razie ustalenia opartego na podstawach uzasadniających przekonanie, że osoba zgłaszająca się jako pełnomocnik nie może być pełnomocnikiem. Postanowienie SN z 15.03.1996 r. (I CRN 34/96), „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna” 1996/7–8, s. 103.  – zawiesza postępowanie z urzędu (zawieszenie obligatoryjne), wyznaczając odpowiedni termin do wskazania innego adwokata lub radcy prawnego, i po upływie tego terminu podejmuje postępowanie. Wezwanie doręcza się stronie w miejscu jej rzeczywistego zamieszkania (nie stosuje się art. 136 § 2 k.p.c.Stosownie do art. 136 § 2 w zw. z art. 136 § 1 k.p.c. w razie zaniedbania przez strony i ich przedstawicieli obowiązku zawiadamiania sądu o każdej zmianie miejsca zamieszkania pismo sądowe pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że nowy adres jest sądowi znany; o powyższym obowiązku i skutkach jego niedopełnienia sąd powinien pouczyć stronę przy pierwszym doręczeniu. ), zawiadamiając ją równocześnie o utracie możliwości wykonywania zawodu przez pełnomocnika procesowego (art. 175 zdanie pierwsze w zw. z art. 175¹ zdanie drugie k.p.c.). Jeżeli przymus adwokacko-radcowski obowiązuje w sprawie, w której pełnomocnik został ustanowiony z urzędu, sąd – obok zawiadomienia strony o zawieszeniu postępowania – zwraca się do właściwego organu samorządu (okręgowej rady adwokackiej lub okręgowej izby radców prawnych) o wyznaczenie nowego adwokata lub radcy prawnegoA. Kincbok, Śmierć pełnomocnika procesowego w aspekcie zawieszenia postępowania, „Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego” 2009/2, s. 191–192..

Podobnie jak w postępowaniu cywilnym, również w postępowaniu sądowoadministracyjnym występowanie w charakterze pełnomocnika adwokata będącego pracownikiem dydaktycznym powoduje nieważność postępowania. Zgodnie z art. 183 § 2 pkt 2 ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi Ustawa z 30.08.2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2018 r. poz. 1302 ze zm.).nieważność postępowania zachodzi, jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany. W przypadku natomiast, gdy omawiana sytuacja wystąpi, w postępowaniu karnym zajdzie bezwzględna przyczyna odwoławcza z art. 439 § 1 pkt 10 ustawy – Kodeks postępowania karnegoUstawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego ( Dz.U. z 2018 r. poz. 1987), dalej k.p.k., niezależnie bowiem od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli oskarżony w postępowaniu sądowym (tylko sądowym – przepis ten nie dotyczy postępowania przygotowawczegoW. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2010, s. 498.) nie miał obrońcy w wypadkach określonych w art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 k.p.k.

Wykonywanie zawodu adwokata przez pracownika dydaktycznego – konsekwencje w zakresie ochrony ubezpieczeniowej

Kolejne zagadnienie związane z poruszanym problemem dotyczy ochrony ubezpieczeniowej. W myśl art. 8a ust. 1 p.o.a. adwokat podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności, o których mowa w art. 4 ust. 1 tej ustawy, czyli czynności polegających na świadczeniu pomocy prawnej, a w szczególności na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Wydane na podstawie art. 8b p.o.a. rozporządzenie Ministra Finansów  w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej adwokatów Rozporządzenie Ministra Finansów z 11.12.2003 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej adwokatów (Dz.U. z 2003 r. nr 217 poz. 2134).w § 2 ust. 1 stanowi, że ubezpieczeniem OC jest objęta odpowiedzialność cywilna adwokata za szkody wyrządzone w następstwie działania lub zaniechania ubezpieczonego, w okresie trwania ochrony ubezpieczeniowej, podczas wykonywania czynności adwokata, o których mowa w art. 4 ust. 1 p.o.a. Ponieważ ochrona ubezpieczeniowa dotyczy, jak wskazują przytoczone przepisy, czynności zawodowych, a adwokat będący pracownikiem dydaktycznym nie wykonuje zawodu, nie podlega ochronie ubezpieczeniowejW odniesieniu do radców prawnych, gdzie regulacja dotycząca ubezpieczenia jest taka sama jak w przypadku adwokatów (art. 227 ustawy o radcach prawnych, art. 8a ustawy – Prawo o adwokaturze), B. Sołtys (w:) Ustawa…, s. 202.. Na marginesie należy zauważyć, że obowiązek ubezpieczeniowy nie dotyczy adwokatów niewykonujących zawodu (art. 8a ust. 2 p.o.a.), dlatego zapłacone składki z tytułu ubezpieczenia powinny zostać zwrócone.

Wykonywanie zawodu adwokata przez pracownika dydaktycznego – konsekwencje karne

W skrajnych przypadkach, jeżeli adwokat, mając świadomość zakazu określonego w art. 4b ust. 1 p.o.a. i odstępstw od tego zakazu ograniczonych jedynie do pracownika badawczego i badawczo-dydaktycznego, a także konsekwencji, które wiążą się z przekroczeniem tego zakazu, świadczy pracę jako pracownik dydaktyczny, jednocześnie świadcząc, w celu uzyskania korzyści majątkowej, pomoc prawną, o której mowa w art. 4 ust. 1 p.o.a. i nie dokonując przy tym żadnych przedsięwzięć mających na celu zmianę tego stanu rzeczy, popełnia przestępstwo z art. 286 § 1 ustawy – Kodeks karnyUstawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2018 r. poz. 1600 ze zm.), dalej k.k. Zgodnie z art. 286 § 1 k.k. „kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”. Należy przy tym zauważyć, że powstanie szkody nie jest warunkiem koniecznym uznania rozporządzenia mieniem za niekorzystne. W art. 286 § 1 k.k. chodzi bowiem o wszelkie pogorszenie sytuacji majątkowej pokrzywdzonego. Do przykładów takiego rozporządzenia można zaliczyć: przesunięcie terminów spłaty długu, pogorszenie szans właściciela na odzyskanie należności, niekorzystne lub niepełnowartościowe zabezpieczenie spłaty długu. L. Wilk (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Warszawa 2017, s. 733; M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Tom III. Komentarz do art. 278–363, red. A. Zoll, Warszawa 2016, s. 300–301..

Uwagi końcowe

Z uwagi na, jak wspomniano na wstępie, występowanie w praktyce osób, które łączą wykonywanie zawodu adwokata i pracę w charakterze dydaktycznego nauczyciela akademickiego (choć autor nie zna takiego przypadku, to wydaje się nieprawdopodobne, aby problem ten nie dotyczył także radców prawnych, którzy będąc pracownikami  dydaktycznymi, choćby incydentalnie występują w charakterze obrońcy w sprawach o przestępstwa i przestępstwa skarbowe), Naczelna Rada Adwokacka i okręgowe rady adwokackie, jak również Krajowa Rada Radców Prawnych i okręgowe izby radców prawnych powinny podjąć w tym zakresie akcję informacyjną, zmierzającą do naświetlenia wyżej wskazanych przepisów ustaw korporacyjnych oraz konsekwencji ich nieprzestrzegania. Byłoby to działanie w interesie zarówno klientów, jak i adwokatów oraz radców prawnych.