Uwagi wstępne

D oniosłość obowiązku zabezpieczenia interesów finansowych klientów biur podróży na wypadek niewypłacalności przedsiębiorcy, w świetle licznych problemów finansowych, z jakimi rynek turystyczny musiał się mierzyć ostatnimi laty, nie powinna już budzić wątpliwości. Transgraniczny charakter usług wymaga przy tym zagwarantowania maksymalnie zbliżonego poziomu ochrony turystów w państwach członkowskich.

Założeniem niniejszej pracy jest wykazanie, że przewidziana w prawie unijnym ochrona podróżnych pokrywa w zasadzie całość ewentualnych kosztów poniesionych przez klienta w związku z niedojściem do skutku imprezy turystycznej. Ten niemalże absolutny standard ochrony oznaczał będzie, że jakiekolwiek odstępstwa od reguły dopuszczane przez ustawodawstwo krajowe będą stanowić nieprawidłową implementację dyrektywy. Stąd już z kolei krok do stwierdzenia odszkodowawczej odpowiedzialności państwa członkowskiego. Niezwykle szeroko zakreślona ochrona podróżnych ma dodatkowo ulec podmiotowemu rozszerzeniu. Jak wynika z nowej dyrektywy, uprawnienia przynależne dotychczas konsumentom mogą w określonych okolicznościach przysługiwać również przedsiębiorcom.

1. Zakres roszczeń podlegających ochronie na gruncie dyrektywy 90/314

Dyrektywą, która aktualnie reguluje zakres ochrony klientów organizatorów turystyki, jest dyrektywa Rady 90/314 z 13 czerwca 1990 r. w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek.Dyrektywa 90/314, Dz.U. UE L z 23 czerwca 1990 r.; por. również M. Nesterowicz, Prawo turystyczne, Warszawa 2016, s. 23. Została ona co prawda uchylona dyrektywą 2015/2302,Dyrektywa z 25 listopada 2015 r., Dz.U. UE L 326/1. jednakże termin implementacji tej ostatniej upływa 1 stycznia 2018 r.

Podmiotem uzyskującym szczególną ochronę na podstawie dyrektywy 90/314 jest konsument. Konsument to – wedle tej dyrektywy – osoba, która nabywa podróż lub wyraża zgodę na jej wykupienie (główny kontrahent), albo osoba, na rzecz której główny kontrahent zgodził się nabyć podróż (inna osoba uprawniona), albo osoba, której główny kontrahent lub inna osoba przekazała podróż (cesjonariusz).Art. 2 pkt 4 dyrektywy 90/314. Konsumentem w myśl przepisów dyrektywy będzie zatem nie tylko strona umowy o imprezę turystyczną, ale również podmiot, który nabył wierzytelność o wykonanie usługi w drodze cesji.Por. B. Gnela, Zakres podmiotowy przepisów ustawy o usługach turystycznych dotyczących ochrony klienta (konsumenta) a zakres podmiotowy umowy o imprezę turystyczną, (w:) Turystyka a prawo. Aktualne problemy legislacyjne i konstrukcyjne, red. P. Cybula, J. Raciborski, Sucha Beskidzka–Kraków 2008, s. 49–50. Wobec treści przywołanego przepisu pojawiły się wątpliwości, czy w zakresie pojęcia „konsument” na gruncie dyrektywy 90/314 mieszczą się również podmioty nabywające imprezę turystyczną w związku z wykonywaną działalnością gospodarczą.Por. B. Gnela, Zakres podmiotowy, s. 52. Uprzedzając dalsze uwagi, należy zauważyć, że w dyrektywie 2015/2302 unijny ustawodawca zrezygnował z pojęcia „konsument” na rzecz pojęcia „podróżny”, argumentując, że za zmianą terminologiczną przemawiała konieczność objęcia ochroną tożsamą dla konsumentów również niektórych przedsiębiorców. W związku z powyższym w ocenie autorki należy przyjąć, że dyrektywa 90/314 w omawianym zakresie nie obejmowała podmiotów nabywających imprezę turystyczną w związku z wykonywaną działalnością gospodarczą.

Zgodnie z art. 7 dyrektywy na wypadek swojej niewypłacalności organizator i/lub punkt sprzedaży detalicznej, będący stroną umowy, powinni zapewnić dostateczne zabezpieczenie umożliwiające zwrot nadpłaconych pieniędzy oraz powrót konsumenta z podróży.Por. również P. Dolniak, Obowiązek zabezpieczenia finansowych interesów klientów biura podróży na wypadek niewypłacalności przedsiębiorcy – uwagi na tle nowelizacji ustawy o usługach turystycznych, „Iustitia” 2017, nr 1, s. 26–27; R. Walczak, Prawo turystyczne (z wybranymi elementami prawa cywilnego i handlowego). Akty prawne. Orzecznictwo, Pułtusk 2007, s. 160; P. Cybula, (w:) Prawo w praktyce biur podróży, red. P. Cybula, Warszawa 2006, s. 137; tenże, Formy zabezpieczenia finansowego organizatorów turystyki, Lex 2005; E. J. Wanat-Połeć, G. A. Sordyl, Wzmocnienie ochrony konsumentów niewypłacalnych touroperatorów w Polsce a koncepcja utworzenia Turystycznego Funduszu Gwarancyjnego, „Annales Universitas Mariae Curie- -Skłodowska Lublin – Polonia” 2015, vol. XLIX, 4, s. 636–637. Przepis nie wprowadza żadnych rozróżnień w przedmiocie kategorii roszczeń, jakie mogą kierować konsumenci. Prawidłowa interpretacja art. 7 dyrektywy 90/314 była przedmiotem licznych orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Wniosek, jaki z nich płynie, można sprowadzić do stwierdzenia: klient niewypłacalnego przedsiębiorcy nie powinien ponieść żadnych kosztów związanych z niezrealizowaniem imprezy turystycznej bądź jej części. Jeśli koszty takie poniósł, powinny one zostać mu w całości zwrócone.

Zapewnienie powyższego rezultatu możliwe jest jednak jedynie przy zagwarantowaniu zabezpieczenia finansowego wystarczającej wysokości.Por. R. Stefanicki, Glosa do postanowienia TS z dnia 16 stycznia 2014 r., C-430/13, źródło: Lex; M. K. Kolasiński, Mechanizmy zapewniające realny wymiar odpowiedzialności odszkodowawczej biur podróży w prawie polskim w świetle standardów wspólnotowych, (w:) Turystyka a prawo. Aktualne problemy legislacyjne i konstrukcyjne, red. P. Cybula, J. Raciborski, Sucha Beskidzka–Kraków 2008, s. 251–252.

W wyroku w sprawie DillenkoferPołączone sprawy C-178/94, C-179/94, C-188/94, C-189/94 i C-190/94, por. wyrok TSUE z 8 października 1996 r., Reports of Cases 1996 I-04845; por. również B. Thorson, Individual Rights in EU Law, Springer 2016, s. 233; M. Sekuła- -Leleno, Legitymacja procesowa czynna klientów niewypłacalnych biur podróży do samodzielnego dochodzenia roszczeń przed sądem, „Glosa” 2017, nr 1, s. 130. TSUE przesądził, że art. 7 dyrektywy 90/314 przyznaje jednostkom prawo indywidualne w postaci możliwości dochodzenia, w razie niewypłacalności organizatora, zwrotu należności uiszczonej temu organizatorowi przed rozpoczęciem imprezy turystycznej. Ponadto klienci uprawnieni są do otrzymania powrotu do miejsca rozpoczęcia imprezy turystycznej bądź do innego miejsca. Jeśli prawo krajowe zezwala organizatorom na pobieranie zaliczek,Prawo niemieckie upoważniało organizatorów do pobierania zaliczek w wysokości maksymalnie do 10% ceny imprezy i do 500 marek. to prawidłowa transpozycja dyrektywy ma miejsce jedynie wówczas, gdy przedmiotem zabezpieczenia są również kwoty pobranych zaliczek. Nie jest natomiast właściwym zabezpieczeniem posiadanie przez konsumentów dokumentów gwarantujących im prawo do żądania wykonania usług od podwykonawców. W wyroku z 1 grudnia 1998 r.C-410/96, wyrok TSUE w sprawie Ambry, LEX nr 112553. TSUE podkreślił, że obowiązek zapewnienia zabezpieczenia finansowego gwarantującego powrót klientów do kraju oraz zwrot pieniędzy, które nadpłacili, jest minimalnym zakresem ochrony klienta, jaki powinny zapewnić państwa członkowskie. Zabezpieczenie to musi nie tylko istnieć, ale i być niezwłocznie dostępne.Por. również P. Cybula, Usługi turystyczne: Komentarz, Warszawa 2012, s. 83.

Prawidłowa interpretacja art. 7 dyrektywy 90/314 powinna zagwarantować klientom organizatora turystyki pokrycie przez ubezpieczyciela również kosztów zakwaterowania w hotelu w przypadku niewypłacalności organizatora. TSUE w wyroku z 14 maja 1998 r.Sprawa C-364/96, Verein für Konsumenteninformation, „European Court Reports” 1998, s. I-02949. orzekł, że jeśli klienci organizatora turystyki w związku z jego niewypłacalnością zmuszeni są pokryć koszty zakwaterowania, obowiązek zwrotu tychże wydatków klientom przechodzi na ubezpieczyciela. W powyższej sprawie klientom fizycznie uniemożliwiono opuszczenie hotelu przed uiszczeniem całości kosztów związanych z zakwaterowaniem. Turyści, nie mając innego wyjścia, zapłacili za pobyt. Po powrocie zwrócili się do ubezpieczyciela o zwrot kosztów. Ten odmówił zapłaty. Sytuacja ta została przez Trybunał oceniona jako sprzeczna z celami art. 7 dyrektywy 90/314.

Dla zakresu ochrony, jaką obowiązani są zapewnić organizatorzy turystyki, nie ma znaczenia krąg odbiorców ich oferty. Nawet jeśli adresatami oferty imprezy turystycznej są osoby należące do wąskiego grona odbiorców, ochrona ta powinna być zapewniona w takiej wysokości, aby w należyty sposób zapewnić realizację celów dyrektywy. W orzeczeniu w sprawie RechbergerWyrok TSUE z 15 czerwca 1999 r., C-140/97, „European Court Reports” 1999, s. I-03499; por. również A. Kunkiel- -Kryńska, Metody harmonizacji prawa konsumenckiego w Unii Europejskiej i ich wpływ na procesy implementacyjne w państwach członkowskich, Warszawa 2013, s. 37. Trybunał podkreślił, że żaden przepis dyrektywy nie pozwala na przyjęcie wniosku, że ulega ona wyłączeniu w przypadku oferowania usług wobec osób należących do zamkniętego katalogu (w rozpatrywanym przez TSUE przypadku byli to prenumeratorzy czasopisma). W powyższej sprawie Trybunał podkreślił ponadto, że nie stanowi prawidłowej implementacji dyrektywy przyjęcie w porządku krajowym, że wysokość zabezpieczenia finansowego jest ustalana na podstawie pięcioprocentowego obrotu biura podróży z odpowiadającego kwartału poprzedniego roku,A w przypadku przedsiębiorcy, który dopiero rozpoczyna działalność – na podstawie szacunkowego obrotu. w sytuacji gdy nie bierze się pod uwagę możliwości zwiększenia tego obrotu.

Dla wysokości roszczeń klientów nie ma znaczenia przyczyna niewypłacalności biura podróży.Wyrok TSUE z 16 lutego 2012 r., C-134/11, Błödel–Pawlik, niepubl. W sprawie, w której Trybunał wyraził przytoczone stanowisko, spółka co prawda ogłosiła upadłość przed planowaną datą podróży, jednak z akt sprawy wynikało, że w rzeczywistości przedsiębiorca wcale nie zamierzał zrealizować podróży, a jego zachowanie nosiło znamiona oszustwa. Ten ostatni argument podniósł ubezpieczyciel, twierdząc, że jego zobowiązanie dezaktualizuje się w przypadku, kiedy przyczyna odwołania podróży zależy wyłącznie od tak ocenianego zachowania organizatora. W odpowiedzi na powyższą wątpliwość Trybunał stwierdził, że podstawowym celem art. 7 jest zabezpieczenie, aby w przypadku niewypłacalności bądź upadłości organizatora podróży zorganizowane zostały powrót konsumenta i zwrot zapłaconych przezeń pieniędzy. Istnienie tej gwarancji nie jest uzależnione od spełnienia żadnego szczególnego warunku dotyczącego przyczyn niewypłacalności organizatora. Celem zabezpieczenia przewidzianego w dyrektywie jest bowiem ochrona konsumenta przed skutkami upadłości przedsiębiorcy, niezależnie od jej przyczyn.

Trybunał, rozstrzygając w związku z pytaniem prejudycjalnym sądu węgierskiego, w postanowieniu z 16 stycznia 2014 r. Sprawa C-430/13, Ilona Baradics i in. przeciwko QBE Insurance (Europe), opubl. w elektronicznym Zbiorze Orzeczeń.  uznał, że art. 7 dyrektywy 90/314 należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, którego szczegółowe zasady stosowania nie prowadzą, na wypadek niewypłacalności organizatora podróży, do skutecznego zapewnienia konsumentowi zwrotu całości zapłaconych przez niego pieniędzy oraz jego powrotu z podróży. W sprawie będącej przedmiotem rozpoznania klienci organizatora otrzymali zwrot jedynie 22% wartości wpłaconych zaliczek lub uiszczonych cen podróży. Zabezpieczenie finansowe posiadane przez organizatora turystyki przewidywało zwrot kosztów sprowadzenia turystów do kraju oraz przymusowego pobytu w takim zakresie, w jakim koszty te nie przekroczą limitu odpowiedzialności odszkodowawczej, który został ustalony na 40 milionów forintów. Wedle TSUE państwo członkowskie nie dysponuje swobodnym uznaniem, jeśli chodzi o zakres ryzyka, które powinno zostać pokryte gwarancją organizatora bądź innego podmiotu na rzecz usługobiorców. W związku z powyższym krajowe przepisy, których celem lub skutkiem byłoby ograniczenie zakresu gwarancji, należy uznać za niezgodne z zobowiązaniami ciążącymi na państwach członkowskich w zakresie transpozycji dyrektywy 90/314. Jest to przy tym wystarczające naruszenie prawa unijnego, które, z zastrzeżeniem stwierdzenia istnienia bezpośredniego związku przyczynowego, mogłoby prowadzić do powstania odpowiedzialności po stronie państwa członkowskiego.

2. Zakres roszczeń podlegających ochronie na gruncie dyrektywy 2015/2302

Dyrektywa 90/314 przyznała państwom członkowskim dużą swobodę w zakresie jej transpozycji. Konsekwencją powyższego jest rozbieżność między przepisami prawa w poszczególnych państwa członkowskich, które mogły w oparciu o dyrektywę 90/314 kreować szerszą ochronę praw konsumentów niż zakreślona w przepisach unijnych. Spowodowało to, że konsumenci ci nie uzyskali jednolitego standardu ochrony we wszystkich państwach Unii.Por. A. Kubiak-Cyrul, Zakres stosowania nowej dyrektywy w sprawie imprez turystycznych i powiązanych usług turystycznych z perspektywy prawa polskiego, „Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały” 2 (17): 19–34 (2015), s. 19–20.

Aby zaradzić temu problemowi, dyrektywa 2015/2302 została oparta na zasadzie maksymalnej harmonizacji.Por. M. Foltyn, P. Wierzbicki, Prace nad wdrożeniem nowej dyrektywy, „Rynek Turystyczny”, październik 2016, s. 22. Oznacza to, że państwom członkowskim przysługuje zaledwie niewielki margines swobody w implementacji jej regulacji. W konsekwencji po upływie terminu jej transpozycji do krajowego porządku prawnegoTermin implementacji 1 stycznia 2018 r., termin wejścia w życie przepisów krajowych 1 lipca 2018 r.  państwa członkowskie nie będą mogły utrzymywać regulacji przewidujących odmienny poziom ochrony prawnej.Por. A. Kubiak-Cyrul, Zakres stosowania, s. 21.

Zgodnie z art. 17 dyrektywyPor. również M. Sekuła-Leleno, Legitymacja procesowa, s. 129–130.  państwa członkowskie zapewnią, by przedsiębiorcy posiadali zabezpieczenie na potrzeby zwrotu wszystkich wpłat dokonanych przez podróżnych lub w ich imieniu w zakresie, w jakim dane usługi nie zostały wykonane wskutek niewypłacalności organizatora. Można zaoferować kontynuację imprezy. Zabezpieczenie musi być skuteczne i obejmować zasadnie przewidywalne koszty. W przypadku zgłoszenia przez podróżnego żądania zwrotu kosztów w razie niewykonania usługi zwrot ten powinien nastąpić niezwłocznie.

Jak wynika z powyższego, dyrektywa 2015/2302 kontynuuje założenie dyrektywy 90/314, gdy chodzi o zakres przedmiotowy potencjalnych roszczeń. Zgodnie z nowymi regulacjami państwa członkowskie muszą zapewnić takie ramy prawne, które będą gwarantować pełną ochronę na wypadek niewypłacalności organizatora. Organizatorzy powinni posiadać zabezpieczenie na wypadek konieczności zwrotu wszystkich wpłat dokonanych przez lub w imieniu podróżnych oraz (w zakresie, w jakim impreza turystyczna przewiduje przewóz pasażerów) powrotu podróżnych do kraju. Ochrona powinna być skuteczna, co oznacza przede wszystkim niezwłoczną dostępność. Skuteczność to również odpowiednia wysokość zabezpieczenia. Ma ono być na tyle wysokie, by sfinansować wszystkie możliwe do przewidzenia wpłaty dokonywane przez podróżnych w szczycie sezonu. Musi ono pokrywać wystarczająco dużą część obrotu organizatora.Motywy 39–40 preambuły do dyrektywy 2015/2302.

Nowością wprowadzoną dyrektywą 2015/2302 jest poszerzenie zakresu podmiotów objętych ochroną. Dotychczasowa regulacja ochronę tę ograniczała do konsumentów.Por. jednak uwagi B. Gneli, Zakres podmiotowy, s. 52. Nowa dyrektywa wyraźnie odchodzi od tego założenia. Wedle twórców dyrektywy nie zawsze łatwo jest odróżnić konsumentów od „przedstawicieli małych przedsiębiorstw lub osób prowadzących działalność zawodową, które rezerwują podróże w związku z ich działalnością gospodarczą lub zawodową za pośrednictwem tych samych kanałów rezerwacji, jakie wykorzystują konsumenci. Tacy podróżni często wymagają podobnego poziomu ochrony”.Motyw 7 preambuły do dyrektywy 2015/2302. W związku z powyższym standard ochrony wyznaczony dyrektywą 2015/2302 powinien mieć zastosowanie również do osób podróżujących służbowo, w tym przedstawicieli wolnych zawodów bądź osób samozatrudnionych lub innych osób fizycznych, w sytuacji kiedy podróż nie jest organizowana na podstawie umowy ogólnej.Wedle twórców dyrektywy umowa ogólna często będzie obejmowała organizację wielu podróży w określonym czasie. W konsekwencji dyrektywa odchodzi od określenia „konsument” na rzecz znacznie pojemniejszego sformułowania „podróżny”. Podróżny to z kolei każda osoba, która chce zawrzeć umowę lub jest uprawniona do podróżowania na podstawie umowy zawartej w zakresie stosowania dyrektywy 2015/2302.Art. 3 pkt 6 dyrektywy 2015/2302.

Jest to znaczne poszerzenie katalogu beneficjentów wzmożonej ochrony na wypadek niewypłacalności przedsiębiorcy. Pojęcie konsumenta, jakim posługiwała się dyrektywa 90/314, ma w ocenie autorki zdecydowanie węższy zakres. Choć w ustawodawstwie unijnym brak jednej, generalnej definicji, ujmując rzecz w dużym uproszczeniu, można stwierdzić, że jako konsumenta zazwyczaj postrzega się osoby fizyczne podejmujące aktywność niezwiązaną z ich działalnością zawodową lub gospodarczą.Na temat różnych definicji pojęcia „konsument” por. uwagi M. Gwoździckiej-Piotrowskiej, (w:) Pojęcie klienta w ustawie o usługach turystycznych w świetle definicji konsumenta w prawie wspólnotowym i krajowym, red. P. Cybula, J. Raciborski, Sucha Beskidzka–Kraków 2008, s. 66–67. Tak definiuje konsumenta chociażby dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83.Dyrektywa z 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/12/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, Dz.U. UE z 2011 r. L 304/64. Stanowi ona, że konsument to każda osoba fizyczna, która działa w celach niezwiązanych z działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą ani wykonywaniem wolnego zawodu.Por. art. 2 pkt 1 dyrektywy 2011/83. Rezygnacja przez unijnego legislatora z użycia słowa „konsument” wraz z wyraźną deklaracją zawartą w preambule oznacza, że zakres ochrony na wypadek niewypłacalności przedsiębiorcy ma być tożsamy zarówno w przypadku konsumentów, jak i innych podmiotów, choćby podróż odbywała się w związku z czynnościami zawodowymi. Wyłączenie przepisów dyrektywy w tym zakresie dotyczy jedynie podróży organizowanych na podstawie umowy ogólnej o zorganizowanie podróży służbowej zawieranej między przedsiębiorcą a inną osobą fizyczną lub prawną działającą w celach związanych z jej działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą lub wykonywaniem wolnego zawodu. Konsekwentnie, nabycie imprezy turystycznej w związku z wykonywaną działalnością zawodową lub gospodarczą nie będzie powodowało automatycznie wyłączenia możliwości dochodzenia roszczeń w związku z niewypłacalnością przedsiębiorcy na podstawie przepisów dotychczas chroniących jedynie konsumentów. Tożsamy zakres ochrony ma bowiem przysługiwać przedstawicielom małych przedsiębiorstw lub osobom prowadzącym działalność zawodową.Por. A. Kubiak-Cyrul, Zakres stosowania, s. 23–24.

Poszerzeniu podlega również zakres usług, których świadczenie pociąga za sobą konieczność posiadania zabezpieczenia finansowego na wypadek niewypłacalności przedsiębiorcy.Por. wszelako motyw 19 preambuły, który stanowi o konieczności wyłączenia spod jej zakresu krótkich podróży. Aby urzeczywistnić cel w postaci zapewnienia uczciwej konkurencji i ochrony podróżnych, dyrektywa nakłada na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia takich reguł, które będą prowadzić do właściwego udokumentowania zabezpieczenia na potrzeby zwrotu wpłat i powrotu podróżnych do kraju w przypadku niewypłacalności podmiotu świadczącego powiązane usługi turystyczne.Por. motyw 13 preambuły do dyrektywy 2015/2302; na temat powiązanych usług turystycznych por. również uwagi A. Kubiak-Cyrul, Zakres stosowania, s. 30–31. Te ostatnie unijny legislator rozumie natomiast jako usługi wynikające z zawartych przez podróżnych umów z różnymi dostawcami usług turystycznych, które nie noszą cech imprezy turystycznej.Motyw 9 preambuły do dyrektywy 2015/2302. Por. również motyw 17 preambuły. Wedle nowych regulacji państwa członkowskie zobowiązane są zapewnić, aby przedsiębiorcy ułatwiający nabywanie powiązanych usług turystycznych posiadali zabezpieczenie na potrzeby zwrotu wszystkich wpłat otrzymanych od podróżnych w zakresie, w jakim usługa turystyczna będąca częścią powiązanych usług turystycznych nie jest wykonana w wyniku niewypłacalności przedsiębiorcy.Art. 19 ust. 1 dyrektywy 2015/2302.

Podsumowanie

Zarówno dyrektywa 90/314, jak i nowa dyrektywa 2015/2302 niezwykle szeroko zakreślają przedmiotowy zakres roszczeń klienta wobec niewypłacalnego organizatora turystyki. Oznacza to, że również po 1 stycznia 2018 r. na państwach członkowskich będzie spoczywał obowiązek stworzenia takich ram prawnych, które będą gwarantować zabezpieczenie wszystkich wydatków poniesionych przez podróżnych. Wydatki te obejmują nie tylko zwrot kosztów powrotu do miejsca rozpoczęcia podróży, ale i inne należności, jakie zostały wpłacone w związku z imprezą, która nie została zrealizowana w całości bądź w części. Przepisy obu dyrektyw nie przewidują w tym zakresie żadnych wyjątków. Nowa regulacja prawna dodatkowo poszerza zakres podmiotów podlegających szczególnej ochronie. Mają to być już nie „konsumenci”, ale „podróżni”. Wobec wyraźnej deklaracji unijnego legislatora podróżni to również osoby odbywające podróż w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową.

Orzeczenie wydane w sprawie Dillenkofer nie pozostawia wątpliwości, że uchybienia choćby tylko w terminowości implementacji dyrektywy 90/314 mogą być wystarczająco poważnym naruszeniem prawa unijnego. Powyższe może prowadzić do odszkodowawczej odpowiedzialności państwa członkowskiego w związku z nieprawidłową transpozycją dyrektywy.Por. wyroki TSUE w sprawie C-6/90 i C-9/90, Frankovich i Bonifaci, „European Court Reports” 1991, s. I-5357; C-91/92, Dori Faccini v. Recreb Srl, „European Court Reports” 1994, s. I-3325; w połączonych sprawach C-46/93 i C-48/93, Brasserie du Pêcheur, „European Court Reports” 1996, s. I-1029; C-224/01, Köbler v. Austria, Zbiór Orzeczeń 2003, s. I-10239. Jeśli z dniem upływu terminu implementacji dyrektywy klienci nie uzyskali standardu ochrony w niej przewidzianej, to na państwie członkowskim spoczywa odpowiedzialność za ten stan rzeczy. Wniosku tego nie niweczył szeroki zakres uznania państw członkowskich w przedmiocie środków mających zapewnić wdrożenie w życie celów dyrektywy 90/314.Por. H. Zawistowska, Systemy zabezpieczenia finansowego interesów nabywców imprez turystycznych na wypadek niewypłacalności ich organizatorów w państwach członkowskich UE, (w:) Turystyka a prawo. Aktualne problemy legislacyjne i konstrukcyjne, red. P. Cybula, J. Raciborski, Sucha Beskidzka–Kraków 2008, s. 241–242; P. Brzeziński, Unijny obowiązek odmowy zastosowania przez sąd krajowy ustawy niezgodnej z dyrektywą Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 119–120. Rozważania te są tym bardziej aktualne w przypadku dyrektywy 2015/2302, której celem jest maksymalna harmonizacja przepisów państw członkowskich.