C złonkostwo w Unii Europejskiej państw wiąże się z przyjęciem zobowiązań wynikających z unijnych traktatów, traktatów akcesyjnych oraz orzecznictwa TSUEPo wejściu w życie traktatu lizbońskiego nastąpiła zmiana nazewnictwa organów sądowniczych w UE. W trójinstancyjnej strukturze mieszczą się: sądy wyspecjalizowane, Sąd (dawny Sąd Pierwszej Instancji) oraz Trybunał Sprawiedliwości – TS (wcześniej nazywany Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości – ETS). Określenie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej odnosi się do wszystkich trzech instancji. ukształtowanego od początku istnienia pierwszej wspólnoty. Cały dorobek określany jest mianem tzw. acquis communautaire i jest wiążący dla wszystkich państw członkowskich z pełnymi konsekwencjami. Jednym z zagadnień, które zaktualizowało się w świetle najnowszych wydarzeń związanych z tzw. reformą wymiaru sprawiedliwości w Polsce, stała się możliwość zawieszenia stosowania prawa jako zabezpieczenie postępowania w związku ze skierowaniem do TSUE pytania prejudycjalnego przez Sąd NajwyższyPostanowienie Sądu Najwyższego z 2 sierpnia 2018 r., III UZP 4/18.. Kwestią, która wymagałaby wyjaśnienia, jest czy taka możliwość jest dopuszczalna w świetle obowiązujących przepisów na gruncie prawa krajowego oraz czy podobne zagadnienie było wcześniej przedmiotem rozstrzygania przez TSUE, co stanowiłoby punkt odniesienia dla uzasadnienia skorzystania z takiej możliwości przez sąd krajowy. Zagadnienia te mają o tyle istotne znaczenie, że w przypadku udzielenia przez Trybunał Sprawiedliwości odpowiedzi wstępnej na pytanie prejudycjalne Sądu Najwyższego i stwierdzenia, że uchwalone zmiany w ramach reformy wymiaru sprawiedliwości w Polsce naruszają postanowienia traktatowe oraz wartości konstytucyjne i europejskie standardy, wymagałoby to ze strony organów władzy ustawodawczej dokonania koniecznych zmian prawa krajowego. Konsekwencją niewykonania orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości natomiast jest narażenie się na zarzut naruszenia prawa przez państwo członkowskie i wszczęcie przez Komisję Europejską postępowania przed TS w trybie art. 258 TFUETraktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE seria C z 2012 r., nr 326, s. 47), dalej: TFUE..

Na marginesie powyższych rozważań konieczne jest również przypomnienie roli tzw. sądu krajowego w procesie stosowania prawa unijnego oraz relacji między dwoma porządkami prawnymi, obowiązującymi w państwie członkowskim.

1. Sądy krajowe w procesie stosowania prawa UE

Problem, który się ujawnił, wynikał z uchwalenia pakietu ustaw mających na celu reformę wymiaru sprawiedliwości. Kluczowe w przedmiotowej sprawie były dwie ustawy: o Sądzie NajwyższymUstawa z 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2018 r. poz. 5 z późn. zm.) oraz ustawa z 20 lipca 2018 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 1443), dalej: ustawa o SN. i Krajowej Radzie SądownictwaUstawa z 8 grudnia 2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 3), podstawowym aktem prawnym jest natomiast ustawa z 12 maja 2011 r., (tekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 389 z późn. zm.).. W przypadku obu aktów prawnych od samego początku zgłaszane były w środowiskach prawniczych opinie o naruszeniu Konstytucji RP zarówno jeśli chodzi o tryb uchwalania tych aktów prawnych, jak i poważne zastrzeżenia co do konstytucyjności ich postanowień. Kluczowe znaczenie w drugim przypadku miało skrócenie określonych konstytucyjnie kadencji oraz przymusowe odesłanie w stan spoczynku sędziów SN, którzy osiągnęli „nowo określony” wiek emerytalny 65 lat.

Sąd Najwyższy, korzystając z przysługujących mu uprawnień, skierował do Trybunału Sprawiedliwości pytanie prejudycjalne, w którym podał w wątpliwość po pierwsze, czy przyjęte rozwiązanie ustawowe wobec sędziów, którzy zostali powołani w skład SN w stanie prawnym, w którym wiek emerytalny wynosił 70 lat, nie prowadzi do sprzecznego z prawem UE naruszenia zasady niezależności sądów i niezawisłości sędziów jako fundamentalnych zasad prawa unijnego, a po drugie, czy nie doszło do naruszenia unijnego zakazu dyskryminacji ze względu na wiek wyrażonego w art. 19 TFUE, art. 47 Karty Praw PodstawowychKarta Praw Podstawowych UE (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE seria C z 2012 r., nr 326, s. 2), dalej: KPP. oraz art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady nr 2000/78/WEDyrektywa Rady nr 2000/78/WE z 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz. Urz. WE seria L, nr 303, poz. 16). , a tym samym zasady nieusuwalności sędziego z urzędu. Istota problemu sprowadzała się do tego, czy w sprawie zawisłej przed SN mogą orzekać wyznaczeni do składu orzekającego sędziowie, którzy ukończyli 65 lat, a więc zgodnie z nową ustawą o SN osiągnęli wiek emerytalny. Podstawą skierowania pytania prejudycjalnego był art. 267 akapit 3 TFUE, zgodnie z którym jeśli sąd krajowy poweźmie wątpliwość co do sposobu rozumienia prawa unijnego w związku ze stosowaniem prawa krajowego, może – a sąd ostatniej instancji ma obowiązekNaruszenie obowiązku skierowania przez sąd ostatniej instancji pytania prejudycjalnego było przedmiotem orzekania przez TSUE, m.in. w sprawie C-224/01 G. Köbler v. Austria [2003] ECR baza danych Celex 62001J0224, w sprawie C-173/03 Traghetti del Mediterraneo SpA, v. Repubblica Italiana [2003], s. I-5204. – wnieść sprawę do TS. Jedynie Trybunał Sprawiedliwości jest bowiem organem właściwym do orzekania w trybie prejudycjalnym o wykładni traktatów oraz ważności i wykładni aktów przyjętych przez UE. Przedstawione przez Sąd Najwyższy zagadnienie dotyczy natomiast sposobu interpretacji zasady niedyskryminacji ze względu na wiek w sytuacji obniżenia wieku przejścia w stan spoczynku z 70 do 65 lat, a przez to naruszenia zasady nieusuwalności sędziów. Ujawniła się bowiem kolizja między prawem UE a wybranymi przepisami nowej ustawy o SN.

Dla zrozumienia istoty zależności między prawem krajowym i unijnym wypada jedynie wspomnieć, że od chwili przystąpienia Polski do Unii Europejskiej relacje między nimi wynikają z faktu koegzystowania dwóch odrębnych i autonomicznych porządków prawnych. Mówi się o istnieniu multicentryczności prawa, przyjmując kryterium wielości ośrodków jego stanowienia oraz interpretacjiE. Łętowska, Dialog i metody. Interpretacja w multicentrycznym systemie prawa, „Europejski Przegląd Sądowy” 2008, nr 11, s. 4.. Problem relacji ma zatem charakter wielopoziomowy. Z jednej strony mamy do czynienia ze zhierarchizowanym systemem źródeł prawa, na szczycie którego stoi KonstytucjaKonstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 z późn. zm.), dalej: Konstytucja RP, Konstytucja lub ustawa zasadnicza., posiadająca przymiot aktu o najwyższej mocy prawnej (art. 8 ust. 1), z drugiej zaś tzw. autonomią prawa europejskiego, której pojęcie po raz pierwszy sformułowane zostało w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Van Gend en Loos nr 26/62Orzeczenie TS w sprawie Van Gend en Loos v. Nederlandese Administratie der Belastingen nr 26/62 z 5 lutego 1963 r., ECR [1963] s. 1 oraz w sprawie Costa v. E.N.E.L. nr 6/64 z 15 lipca 1964 r., ECR [1964], s. 585.. Zgodnie z poglądem TS, powtórzonym w licznym orzecznictwie, prawo to stanowi odrębny i samoistny porządek prawny, niezależny zarówno od prawa międzynarodowego, jak i wewnętrznego państw członkowskich. Kluczowe znaczenie dla określenia wzajemnych relacji między dwoma porządkami prawnymi ma wreszcie zasada pierwszeństwa, wyrażona zarówno przez Trybunał Sprawiedliwości w jego orzecznictwiePo raz pierwszy w wyroku TS sprawie Costa v. E.N.E.L. nr 6/64 z 15 lipca 1964 r., ECR [1964], s. 585. W wyroku tym stwierdził, że: „W odróżnieniu od zwykłych umów międzynarodowych Traktat EWG stworzył własny porządek prawny, który po wejściu w życie został włączony do porządków prawnych państw członkowskich i musi być stosowany przez ich sądy. (…) Ze względu na specyficzny charakter prawa stanowionego przez Traktat i wypływającego z niezależnego źródła, żadne normy prawa wewnętrznego nie mogą mieć przed nim pierwszeństwa, aby nie pozbawić go jego charakteru prawa wspólnotowego i nie podważać podstaw prawnych samej Wspólnoty. (…) Jest ono bezpośrednio wiążące dla państw jako element systemu prawnego tych państw, jednostki mogą też wywodzić z tych zobowiązań prawa, które sądy państwowe muszą brać pod uwagę”., jak i wysłowiona w art. 91 ust. 3 Konstytucji, jakkolwiek sposób ich rozumienia nie jest jednakowyZob. więcej M. Haczkowska, Jurysdykcja Trybunału Konstytucyjnego z perspektywy członkostwa Polski w strukturach europejskich, (w:) J. Jaskiernia, K. Spryszak (red.), Dwadzieścia lat obowiązywania Konstytucji RP. Polska myśl konstytucyjna a międzynarodowe standardy demokratyczne, Toruń 2017, s. 620.. Warto podkreślić, że Trybunał wielokrotnie wskazywał w swoim orzecznictwie znaczenie celów i „ducha” traktatu, z których wynika obowiązek państw członkowskich zapewnienia pełnej efektywności prawu unijnemu oraz to, że zobowiązania traktatowe państwa przyjęły na siebie dobrowolniePrzykładem orzeczenia TSUE wydanego w sprawie dot. przedawnienia roszczeń, jednakże poruszającego problem zapewnienia efektywności prawa unijnego, jest wyrok z 8 września 2015 r. w sprawie Taricco C-105/14, w którym Trybunał stwierdził m.in.: „Gdyby sąd krajowy doszedł do wniosku, że sporne przepisy krajowe nie spełniają wymogu prawa Unii posiadania (…), do tego sądu należy zagwarantowanie pełnej skuteczności prawa Unii poprzez powstrzymanie się w miarę potrzeby od stosowania wspomnianych przepisów i zneutralizowanie w ten sposób negatywnego skutku (…), bez wnoszenia o wcześniejsze uchylenie tych przepisów – lub oczekiwania na nie – w drodze ustawodawczej lub w innym przewidzianym przez konstytucję postępowaniu. Podobnie wypowiedział się w wyroku Berlusconi i in., C-387/02, C-391/02 i C-403/02, EU:C:2005:270, pkt 72, a także Kücükdeveci, C-555/07, EU:C:2010:21, pkt 51.. Poglądy Trybunału na przestrzeni lat ewoluowały, a przykładem ważnego orzeczenia z punktu widzenia relacji między dwoma porządkami prawnymi oraz rolą organów stosujących prawo jest wyrok w sprawie nr 106/77, Amministrazione delle Finanze dello Stato v. Simmenthal S.p.AOrzeczenie z 9 marca 1978 r. w sprawie 106/77 Amministrazione delle Finanze dello Stato v. Simmenthal S.p.A. , ECR [1978], s. 629, dalej: sprawa Simmenthal., w którym stwierdził m.in.: „Zgodnie z zasadą wyższości prawa wspólnotowego bezpośrednio stosowane postanowienia traktatu oraz akty wydawane przez instytucje nie tylko powodują w stosunku do prawa krajowego państw członkowskich, od chwili wejścia w życie, nieskuteczność z mocy prawa wszelkich sprzecznych z nim i obowiązujących przepisów prawa krajowego [podkreślenie M. H.], ale także – jako integralne elementy porządku prawnego obowiązującego na terytorium każdego z państw członkowskich, mające wyższą moc prawną – uniemożliwiają stanowienie nowych, ważnych aktów prawa krajowego, gdyby były one niezgodne z normami wspólnotowymi”Orzeczenie określane w doktrynie prawa jako reguła Simmenthal. Zob. omówienie wyroku w sprawie Simmentahl przez D. Miąsik, Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego przed prawem krajowym, „Europejski Przegląd Sądowy” 2005, nr 3, s. 59–61.. Sygnalizując jedynie problem wzajemnych relacji między krajowym i unijnym porządkiem prawnym, wypada podkreślić, że sądy krajowe w procesie stosowania prawa muszą być „wyczulone” na „ducha” traktatów. W każdym przypadku stwierdzenia kolizji między normą krajową a unijną w pierwszej kolejności winny zastosować przepis prawa UE – zgodnie z zasadą pierwszeństwa wynikającą z art. 91 ust. 3 Konstytucji RP oraz zasady pierwszeństwa prawa unijnego. Gdyby jednak wątpliwości nie dało się rozstrzygnąć, sądy krajowe powinny – a sądy ostatniej instancji są zobowiązane – skierować pytanie prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości.

2. Zawieszenie stosowania prawa w orzecznictwie TSUE

Sąd Najwyższy, kierując do TSUE pytanie prejudycjalne, złożył jednocześnie wniosek o zabezpieczenie postępowania przez zawieszenie stosowania niektórych przepisów ustawy o SN wobec określonych osóbDodatkowo SN wniósł o zastosowanie trybu przyśpieszonego. Trybunał Sprawiedliwości postanowieniem z 24 września 2018 r. przychylił się do wniosku Sądu Najwyższego w tym zakresie.. Zawieszenie stosowania przepisów prawa krajowego było już wielokrotnie przedmiotem orzekania przez TrybunałPodkreślenia wymaga, że Trybunał Sprawiedliwości wyraźnie odróżnia pojęcie stosowania, obowiązywania i skuteczności przepisów prawa unijnego, co ma znaczenie z uwagi na możliwość zawieszenia przepisów, które odnosi jedynie do stosowania. W powołanych już orzeczeniach w sprawie Van Gend en Loos v. Nederlandese Administratie der Belastingen nr 26/62 z 5 lutego 1963 r., ECR [1963], s. 1, czy w sprawie Costa v. E.N.E.L. nr 6/64 z 15 lipca 1964 r., ECR [1964], s. 585, podkreślał, że pojęcie bezpośredniego obowiązywania prawa wspólnotowego (unijnego) oznacza, że normy prawa obowiązują od dnia ich wejścia w życie i stają się automatycznie częścią porządku prawnego, bez potrzeby ich inkorporacji. Pojęcie bezpośredniej skuteczności oznacza możliwość powoływania się przez jednostki przed krajowymi organami stosującymi prawo na prawa wynikające z norm wspólnotowych, pod warunkiem jednak, że są wystarczająco precyzyjne, bezwarunkowe i nie pozostawiają swobody państwom członkowskim w zakresie ich stosowania. Wreszcie pojęcie bezpośredniego stosowania oznacza, że norma prawa unijnego może być bezpośrednią podstawą prawną danego rozstrzygnięcia (aktu stosowania prawa)..

Przypomnieć wypada jeden z pierwszych wyroków TS z 21 lutego 1991 r. w sprawach połączonych C-143/88 i C-92/89, Zukerfabrik Süderdithmarsche i Zukerfabrik Soest, w którym wskazał, że sąd państwa członkowskiego może zawiesić środek krajowy, jeżeli ma poważne wątpliwości co do ważności aktu wspólnotowego, na podstawie którego został wydany, a istnieje nagłe niebezpieczeństwo poważnej i nieodwracalnej szkody dla skarżącego, oraz jeżeli sąd krajowy właściwie uwzględnił interes WspólnotyWyrok TS z 21 lutego 1991 r. w sprawach połączonych C-143/88 i C-92/89 Zukerfabrik Süderdithmarschen AG v. Główny Urząd Celny Itzehoe oraz Zukerfabrik Soes GmbH v. Główny Urząd Celny Paderborn, Zb. Orz. 1991, s. I-415.. Trybunał luksemburski stwierdził jednocześnie, że zawieszenie takiego środka będzie działało jedynie do momentu rozstrzygnięcia przez TS sprawy ważności aktu wspólnotowego i pod szczególnymi warunkami. Jednocześnie – co podkreśla się w doktrynie prawa – za orzeczeniem tym kryło się wyraźne oczekiwanie Trybunału, że sądy krajowe będą  stosować środki tymczasowe dla ochrony praw wynikających z prawa wspólnotowego (unijnego), którym w sposób wyraźny przeciwstawia się postanowienie prawa krajowego, jeśli w sprawie toczy się postępowanie przed TS na podstawie art. 267 TFUE (dawnego art. 177 traktatu o EWG). Sytuacja ta ma kluczowe znaczenie zwłaszcza wówczas, gdy wymaga tego ochrona osób dochodzących swoich praw na podstawie prawa wspólnotowego (unijnego). Dlatego orzeczeniem tym TS niejako uniemożliwił sądom krajowym odmowę zastosowania takiego środka tymczasowego z uwagi na ewentualną jego sprzeczność z prawem krajowym, o ile przed Trybunałem toczy się postępowanie, w ramach którego ma on odpowiedzieć na pytanie, czy prawa tych osób wymagające ochrony faktycznie istnieją.

Podobnie w wyroku z 19 czerwca 1990 r. w sprawie C-213/89 Królowa v. Sekretarz Stanu ds. Transportu ex parte Factortame Ltd. i inni (zwany dalej: Factortame)Wyrok TS z 19 czerwca 1990 r. w sprawie C-213/89 Królowa v. Sekretarz Stanu ds. Transportu ex parte Factortame Ltd. i inni, Zb. Orz. 1990, s. I-2433. TS stwierdził, że pełna skuteczność prawa wspólnotowego (unijnego) byłaby podważona, jeżeli norma prawa wewnętrznego zabraniałaby sądowi rozpatrującemu sprawę na podstawie prawa wspólnotowego tymczasowego odejścia od stosowania prawa wewnętrznego w celu zapewnienia pełnej skuteczności orzeczenia wydanego w przedmiocie istnienia praw na gruncie prawa UE. Sąd taki zobowiązany jest tymczasowo uchylić taką normę wewnętrzną. Co wymaga podkreślenia, swoje stanowisko Trybunał konsekwentnie wywodzi z zasady lojalnej współpracy (inaczej zwaną zasadą solidarności – początkowo uregulowaną w art. 5 traktatu o EWG, następnie art. 10 TWE, aż obecnie w art. 4 ust. 3 TUE), zgodnie z którą obowiązkiem o charakterze pozytywnym ciążącym na wszystkich państwach członkowskich w ramach integracji europejskiej jest podejmowanie wszelkich działań, które są niezbędne do realizacji ciążących na nich zobowiązań. Wybór właściwych środków i metod działania pozostaje w gestii organów państw członkowskich, niemniej mają one zapewnić efektywną ochronę prawną podmiotom nabywającym określone prawa na podstawie prawa unijnego (wspólnotowego). W celu pełnej realizacji tej zasady sąd państwa członkowskiego może uciekać się również do środków nieznanych danemu systemowi prawa wewnętrznego tego państwa.

W kwestii będącej przedmiotem pytania prejudycjalnego Sądu Najwyższego, tj. czy wprowadzona w Polsce reforma sądownictwa nie narusza zasady niezależności sądów i niezawisłości sędziów, czy nie został naruszony zakaz dyskryminacji ze względu na wiek, a w związku z tym zasada nieusuwalności sędziego, Trybunał Sprawiedliwości również wypowiedział się parokrotnie. W ramach najnowszego orzecznictwa warto przywołać wyrok z 6 listopada 2012 r. w sprawie C-286/12 Komisja Europejska p. Węgrom, w którym Trybunał stwierdził, że Węgry dopuściły się naruszenia prawa unijnego, przyjmując uregulowanie krajowe wymagające zaprzestania działalności zawodowej przez sędziów, prokuratorów i notariuszy wraz z osiągnięciem przez nich wieku 62 lat, z uwagi na odmienne traktowanie ze względu na wiek, niemające charakteru proporcjonalnego w stosunku do zamierzonych celów. W bardzo podobnej przedmiotowo sprawie węgierskiej wiek emerytalny obniżony został z 70 do 62 lat. Przy czym zmiany miały charakter nagły i doprowadziły do znacznego obniżenia granicy wieku obligatoryjnego zaprzestania działalności, nie przewidując środków przejściowych, które mogłyby chronić uzasadnione oczekiwania zainteresowanych osóbZb. Orz. 2012, s. I-687. Trybunał Sprawiedliwości powołał się na orzeczenie wydane wcześniej, z 12 października 2010 r. w sprawie C45/09 Rosenbladt, Zb.Orz. 2010, s. I-9391, pkt 73.. Przykładem innego orzeczenia, w którym TS odnosił się do zagadnienia niezależności sądów krajowych, był wyrok z 27 lutego 2016 r. w sprawie C-64/16 Associaçao Sindical dos Juízes Portugueses v. Tribunal de ContasZb. Orz. 2018, s. I-117.. Kwestią sporną było to, czy obniżenie wynagrodzeń sędziów krajowych ogranicza ich niezawisłość. Co istotne, Trybunał podkreślił, że niezawisłość sądów krajowych ma zasadnicze znaczenie w szczególności dla prawidłowego funkcjonowania systemu współpracy sądowej. Tylko bowiem tzw. „sąd” spełniający określone warunki – w szczególności rzeczone kryterium niezawisłości – może uruchomić postępowanie prejudycjalne przed TSPojęcie „sąd krajowy” było wielokrotnie przedmiotem wypowiedzi Trybunału Sprawiedliwości. Do koniecznych warunków należą: ustawowa podstawa prawna organu, jego stały charakter, obligatoryjny charakter jego jurysdykcji, kontradyktoryjność postępowania, stosowanie przez organ przepisów prawa oraz jego niezawisłość. Zostatnich orzeczeń warto przywołać wyrok z 16 lutego 2017 r. w sprawie C-503/15 Margarit Panicello, Zb. Orz. 2017, s. I-126, pkt 27..

W świetle powyższego należy zauważyć, że zastosowane przez Sąd Najwyższy zabezpieczenie w postaci czasowego zawieszenia stosowania niektórych przepisów ustawy o SN stanowi realizację zasady lojalnej współpracy, która jako fundamentalna zasada UE wiąże wszystkie państwa członkowskie. Podobnie jak ukształtowane na jej podstawie orzecznictwo TS, które stanowi tzw. dorobek wspólnotowy. Sąd Najwyższy, zwracając się do Trybunału Sprawiedliwości o zabezpieczenie wstrzymania stosowania przepisów prawa wewnętrznego (niektórych przepisów ustawy o SN w odniesieniu do określonych osób), miał na celu zapewnienie realizacji innych fundamentalnych zasad wynikających zarówno z Konstytucji RP, jak i prawa unijnego, takich jak zasada niedyskryminacji ze względu na wiek, zasada nieusuwalności sędziów czy zasada niezawisłości sądów krajowych.

Dalsze orzecznictwo TSUE potwierdzało ten kierunek wykładni. Trybunał podkreślał za każdym razem, że istotą zastosowania środków zabezpieczających w postępowaniu krajowym jest konieczność zapewnienia efektywnej ochrony prawnej podmiotom nabywającym prawa na podstawie prawa unijnego. Stąd państwa zobowiązane są do podejmowania wszelkich działań, które uznają za niezbędne.

3. Zabezpieczenie postępowania

Instytucja zabezpieczenia dla roszczeń niepieniężnych określona w art. 755 k.p.c., na którą powołał się SN w postanowieniu, przewiduje, że sąd na wniosek lub z urzędu (jeśli postępowanie może być wszczęte z urzędu – art. 732 k.p.c.) może zastosować każdy sposób zabezpieczenia, który uzna za najodpowiedniejszy. O ile w przypadku wniosku strony o udzielenie zabezpieczenia sąd jest związany sformułowanym we wniosku żądaniem uprawnionego co do sposobu zabezpieczenia, o tyle w przypadku zabezpieczenia z urzędu określa najwłaściwszy i najbardziej adekwatny sposób zabezpieczenia w konkretnej sprawie. Kluczowe znaczenie ma w tym przypadku wykazanie, że bez takiego zabezpieczenia uprawniony podmiot narażony będzie na szkodę lub inne niekorzystne skutki prawne. Podkreślenia przy tym wymaga, że przyjęty przez ustawodawcę katalog przypadków, w których sąd może skorzystać z instytucji zabezpieczenia, nie jest zamknięty. Decydujące znaczenie ma zatem wybór najwłaściwszego i najbardziej odpowiedniego sposobu stosownie do okoliczności danej sprawyZob. T. Ereciński, Komentarz do art. 755 k.p.c., (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom IV. Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające, wyd. V, Warszawa 2016.. W świetle art. 755 § 1 pkt 1 k.p.c. zabezpieczenie takie ma służyć unormowaniu praw i obowiązków stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania, a zatem spowodować stworzenie nowego prowizorycznego stanu, co jest typowe dla zabezpieczeń nowacyjnychWarto w tym miejscu przywołać stanowisko Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z 7 sierpnia 2018 r. odnośnie do podstaw prawnych zastosowanego przez Sąd Najwyższy zabezpieczenia w postanowieniu z 2 sierpnia 2018 r., III UZP 4/18, oraz wkraczania przez organy władzy wykonawczej w kompetencje i działalność orzeczniczą sądów, dostępne na stronie HTPC http://www.hfhr.pl/ [dostęp: 30.10.2018].. Oznacza to, że  można zawiesić na pewien czas stosowanie przepisów prawa wobec takich podmiotów, gdyby w przeciwnym razie mogło dojść do niekorzystnych i nieodwracalnych skutków prawnychNa uwagę zasługuje uchwała składu 7 sędziów SN z 14 lutego 1975 r., V PZP 1/75 (zasada prawna, dawne wytyczne Wymiaru Sprawiedliwości i praktyki sądowej) (OSNCP 1975, nr 5, poz. 74), dotycząca zabezpieczenia roszczenia poprzez wstrzymanie postępowania egzekucyjnego. Podobnie orzeczenie SN z 31 sierpnia 1961 r., III CO 21/61 (OSNC 1963, nr 1, poz. 14).. Celem postępowania zabezpieczającego jest zatem wstrzymanie powstania sytuacji nieodwracalnej i tymczasowe udzielenie uprawnionemu ochrony takiej, jaką ma zapewnić mu przyszłe orzeczenie (zabezpieczenie o charakterze antycypacyjnym)E. Stefańska, Komentarz do art. 755 k.p.c., (w:) M. Manowska (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II. Art. 506–1217, wyd. III, Warszawa 2015.. Podstawą prawną zawieszenia stosowania niektórych przepisów ustawy o SN wobec konkretnych sędziów jest również art. 755 § 1 pkt 3 k.p.c., zgodnie z którym zabezpieczenie postępowania może polegać na zawieszeniu innego postępowania, zmierzającego do wykonania orzeczenia. Zabezpieczenie postępowania przez SN miało na celu powstrzymanie wprowadzenia zmian, które prima facie są niezgodne z fundamentalnymi zasadami prawa unijnego. Brak zabezpieczenia mógłby bowiem doprowadzić do sytuacji, w której „przymusowo” usunięci w stan spoczynku sędziowie Sądu Najwyższego – nawet po pomyślnym dla nich wyroku TSUE – nie mogliby wrócić do SN, ponieważ ich miejsca byłyby już zajęteInstytucja zabezpieczenia została zastosowana również w celu zapobieżenia kryzysowi konstytucyjnemu przez Trybunał Konstytucyjny, który w pełnym składzie w dniu 30 listopada 2015 r. wydał postanowienie w sprawie K 34/15. Działając na podstawie art. 755 § 1 k.p.c. i art. 7301 k.p.c. w związku z art. 74 ustawy z 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 293), TK wydał postanowienie o zabezpieczeniu wniosku grupy posłów przez wezwanie Sejmu do powstrzymania się od dokonywania czynności zmierzających do wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego do czasu wydania przez TK ostatecznego orzeczenia w sprawie K 34/15. W uzasadnieniu postanowienia Trybunał Konstytucyjny wskazał podstawę prawną, jaką stanowią przepisy k.p.c., do których wyraźnie odsyłał art. 74 obowiązującej wówczas ustawy o TK z 25 czerwca 2015 r. Uznał, że art. 755 § 1 k.p.c. daje mu kompetencję do zabezpieczenia wniosku w taki sposób, „jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni”. Podkreślił również, że w zaistniałej sytuacji spełniony został warunek udzielenia zabezpieczenia, o którym mowa w art. 7301 § 2 k.p.c., tj. „brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia”. W przypadku tego postępowania chodziło o umożliwienie zbadania przez Trybunał Konstytucyjny konstytucyjności nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z 19 listopada 2015 r. (Dz.U. 2015, poz. 1928), przewidującej ponowny wybór sędziów mimo dokonania już wyboru sędziów do TK w październiku 2015 r. przez Sejm poprzedniej, VII kadencji..

Warto w tym miejscu przypomnieć wyrok TS z 13 marca 2007 r. w sprawie C-432/05, w którym Trybunał stwierdził, że zasadę skutecznej ochrony sądowej należy interpretować w ten sposób, że wymaga ona istnienia w porządku prawnym państwa członkowskiego możliwości skorzystania ze środków tymczasowych polegających na zawieszeniu stosowania przepisów krajowych do czasu wydania rozstrzygnięcia w przedmiocie zgodności z prawem wspólnotowymWyrok TS z 13 marca 2007 r. w sprawie C 432-05 Unibet Ltd v. Justitiekanslern, dostępny na stronie http://curia. europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=62136&pageIndex=0&doclang=PL&mode=lst&dir= &occ=first&part=1&cid=176838 [dostęp: 30.10.2018]..

4. Skutki orzeczenia TSUE

Orzeczenie TSUE w sprawie wniosku o zabezpieczenie co do zawieszenia stosowania niektórych przepisów ustawy ma skutek inter partes. Oznacza to po pierwsze, że zawieszenie stosowania określonych przepisów ustawy o SN odnosić się będzie do określonych osób, w związku z którymi toczy się postępowanie przed sądem krajowym i skierowane zostało do Trybunału pytanie prejudycjalne. Przepisy te obowiązują nadal i mają zastosowanie do wszystkich innych osób, których postępowanie przez Sądem Najwyższym nie dotyczy.

Niezastosowanie się przez organy państwa członkowskiego do orzeczenia TSUE stanowi naruszenie prawa unijnego i może spowodować wszczęcie postępowania w trybie art. 258 TFUE. W świetle tej regulacji Komisja Europejska może wszcząć procedurę ze skargi na naruszenie przez państwo członkowskie prawa unijnego, która może zakończyć się przez Trybunał w Luksemburgu wydaniem orzeczenia.

Dodatkowo podkreślenia wymaga, że wydanie przez TSUE wyroku stwierdzającego naruszenie prawa przez państwo członkowskie nie kończy całego postępowania. Z jednej strony bowiem, w przypadku niewykonania przez państwo członkowskie wyroku Trybunału, Komisja Europejska może w trybie art. 260 TFUE wnieść sprawę do TS, wskazując wysokość ryczałtu lub okresowej kary pieniężnej do zapłacenia przez państwo członkowskie. Trybunał luksemburski, przychylając się do wniosku KE, w sytuacji niepodjęcia przez państwo członkowskie środków zapewniających wykonanie wyroku może nałożyć na to państwo sankcje finansowe.

Po drugie natomiast, wyrok TSUE stwierdzający naruszenie prawa przez państwo członkowskie stanowi prejudykat do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych wobec Polski przez – w tym przypadku – sędziów, co wynika z zasady odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich, jeśli wskutek tego naruszenia ponieśli oni szkodę.

5. Odpowiedzialność odszkodowawcza państw członkowskich

Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej państw jest nierozerwalnie związana z zasadą lojalnej współpracy. Zasada ta – o czym była mowa wcześniej – nakłada na państwa członkowskie określone obowiązki. Przede wszystkim, zgodnie z brzmieniem art. 4 ust. 3 TUE, jest to wymóg wspierania się w ramach integracji europejskiej oraz wspieranie procesów integracyjnych Unii Europejskiej. Z zasady tej została wyprowadzona m.in. zasada odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich za szkody wyrządzone jednostce wskutek naruszenia przepisów prawa unijnego (np. braku implementacji dyrektywy)W doktrynie prawa wskazuje się jednak brak dostatecznych normatywnych podstaw do wywodzenia z art. 4 ust. 3 TUE (dawniej art. 10 TWE) odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich. Zob. N. Półtorak, Odpowiedzialność odszkodowawcza państwa w prawie wspólnot europejskich, Kraków 2002, s. 115.. Jej główną rolą jest zagwarantowanie efektywności i spójności prawa UE, zwłaszcza w ramach rynku wewnętrznego oraz w zakresie wykładni i stosowania prawa UE. Dlatego też państwa członkowskie, naruszając obowiązki lojalnej współpracy (solidarności), uchybiają fundamentom unijnego porządku prawnego. Podkreślenia wymaga, na co wielokrotnie zwracał uwagę TSUE w orzecznictwie, że państwa, usprawiedliwiając swoje działania bądź zaniechania, nie mogą powoływać się na prawo wewnętrzne w celu uchylenia się od wykonania prawa unijnego. Nie mogą też powoływać się na działania swych organów w celu usprawiedliwienia niewykonania prawa Unii. Takie działania państw, które stoją w sprzeczności z zasadą lojalnej współpracy, należy określić jako niezgodne z obowiązkiem solidarności, jaki zaakceptowały poprzez przystąpienie do Unii, i godzące w podstawy unijnego porządku prawnego.

Jednym z elementów zasady odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich jest kwestia odpowiedzialności za tzw. bezprawie legislacyjne. Wiąże się ona z niedopełnieniem obowiązku w zakresie zarówno dostosowania prawa wewnętrznego do wymogów określonych przez prawo unijne, jak i zaniechania prawodawczego. Obowiązek ten zagrożony jest sankcją prawną, a skutkiem jest tzw. delikt legislacyjny. W przypadku naruszenia przez państwo członkowskie fundamentalnych zasad porządku unijnego, leżących u podstaw integracji europejskiej, do których należy zasada praworządności wyrażona w art. 2 TUE, mamy niewątpliwie do czynienia z bezprawiem normatywnym. Jeśli natomiast jednostka poniosła w wyniku tego naruszenia szkodę, może dochodzić roszczeń odszkodowawczych na zasadach i w granicach określonych w prawie krajowym.

Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich za naruszenie prawa unijnego zostały określone przez Trybunał Sprawiedliwości w orzecznictwiePierwszym orzeczeniem, w którym Trybunał Sprawiedliwości dał podstawę do wysunięcia roszczeń przez podmiot prywatny wobec państwa członkowskiego, był wyrok w sprawie 6/60 Humblet v. Belgia [1960] ECR 559. Nie sformułował w nim jednak przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej państwa członkowskiego.. Kluczowe znaczenie miały orzeczenia w sprawach połączonych Andrea Francovich i Danila Bonifaci v. Włochy, nr C-6/90 i C-9/90Wyrok TS w sprawach połączonych Andrea Francovich i Danila Bonifaci v. Włochy, nr C-6/90 i C-9/90, [1991] ECR I-5357., a także w sprawach połączonych nr C-46/93 i C-48/93 Brasserie du Pêcheur v. Niemcy i Factortame IIIWyrok TS w sprawach połączonych nr C-46/93 i C-48/93 Brasserie du Pêcheur v. Niemcy i The Queen v. Secretary of State for Transport ex parte Factortame Ltd. i in. [1996] ECR I-1029, a także w orzeczeniu C-224/01 G. Köbler v. Austria, dostępne na stronie internetowej http://europa.eu.int/jurisp. albo [2003] ECR baza danych Celex 62001J0224 [dostęp: 25.08.2018].. W nich bowiem sformułowane zostały przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej państw. Według TS prawo do uzyskania odszkodowania uzależnione jest od spełnienia łącznie następujących warunków:

1. nastąpiło odpowiednio (wystarczająco) poważne naruszenie prawa;
2. naruszeniem tym została wyrządzona jednostce szkoda;
3. naruszone prawo nadawałoby jednostce uprawnienia lub treść tych uprawnień mogłaby być określona na podstawie przepisów dyrektywyJuż w orzeczeniu 2 i 3/69, Sociaal Fonds Voor de Diamantarbeiders v. S.A.Ch. Brachfeld & Sons and Chougol Diamond Co. [1969] ECR 211, Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że norma przyznaje prawa jednostkom, jeśli nakłada na państwa członkowskie precyzyjnie i jasno określone obowiązki, które nie wymagają żadnych dalszych działań Wspólnoty lub państw członkowskich dla ich wprowadzenia. Za taki obowiązek niewątpliwie uznać należy przestrzeganie zasady praworządności, na którą składają się inne zasady demokratycznego państwa prawnego, jak zasada podziału władz, zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów, zakaz dyskryminacji czy zakaz skracania kadencji konstytucyjnych organów.;
4. istnieje związek przyczynowy między naruszeniem prawa przypisanym państwu i szkodą poniesioną przez jednostki.

Stwierdzenie przez Trybunał Sprawiedliwości, że państwo członkowskie naruszyło prawo unijne, skutkiem czego jednostce wyrządzona została szkoda, powoduje, że wypełnione zostały przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej państw członkowskich, co otwiera jednostce drogę do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych na gruncie prawa krajowego. Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości stanowi więc prejudykat do dochodzenia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej niezgodnym z prawem działaniem organu władzy, w rozumieniu art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, wyczerpuje bowiem przesłankę właściwego trybu postępowania, o której mowa w art. 4171 § 1 k.c.Zob. M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy publicznej (po 1 września 2004), Warszawa 2004, s. 54. Za sytuację taką z pewnością można uznać niezastosowanie się przez organy państwa członkowskiego do postanowienia Trybunału Sprawiedliwości, na mocy którego udzielone zostało zabezpieczenie polegające na niestosowaniu wskazanych w pytaniu wstępnym  przepisów prawa wobec osób w zawisłej przed sądem krajowym sprawie, do czasu wydania ostatecznego rozstrzygnięcia. Spowoduje to bowiem nieodwracalne skutki prawne Jeśli w wyniku niewykonania orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości dana osoba poniosła szkodę, będzie mogła dochodzić roszczeń odszkodowawczych od Skarbu Państwa przed sądem krajowym.

6. Podsumowanie

W świetle powyższego należy stwierdzić, że procedura zawieszenia stosowania przepisów ustawy co do określonych we wniosku osób jest prawnie dopuszczalna i uzasadniona zarówno w świetle prawa krajowego, jak i prawa unijnego. Z punktu widzenia procedury cywilnej powołanie jako podstawy zabezpieczenia art. 732 k.p.c. nie budzi żadnych wątpliwości. Podobnie jak możliwość zastosowania przez sąd każdego rodzaju zabezpieczenia, który uzna za najodpowiedniejszy w danej sprawie, w świetle art. 755 k.p.c.

Na gruncie prawa unijnego natomiast takie postępowanie nie jest niczym „nadzwyczajnym”. Trybunał luksemburski w swoim orzecznictwie wielokrotnie podkreślał, że jeśli zagrożone są wartości konstytucyjne, stanowiące podstawę integracji europejskiejProblem naruszenia wartości konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich przez organy władzy ustawodawczej i wykonawczej w Polsce stał się powodem uruchomienia wobec Polski procedury zawieszenia w prawach członkowskich na podstawie art. 7 traktatu o UE. Komisja Europejska już 27 lipca 2016 r. przedstawiła zalecenia w sprawie praworządności w Polsce (Dz. Urz. C 2016, poz. 5703 final), dostępne również na stronie ec.europa.eu/newsroom/ document.cfm?doc_id=46129 [dostęp: 5.11.2018]. Kolejne zalecenia wobec Polski Komisja Europejska wydała w dniu 20 grudnia 2017 r. w sprawie praworządności w Polsce – uzupełniające zalecenia Komisji (UE) 2016/1374, (UE) 2017/146 i (UE) 2017/1520 (Dz. Urz. C 2017, poz. 9050 final). Pięć zaleceń dotyczyło odpowiednio: Sądu Najwyższego, Krajowej Rady Sądownictwa, Trybunału Konstytucyjnego i wymiaru sprawiedliwości. Innym organem o zasięgu międzynarodowym, monitorującym stan praworządności w Polsce oraz działania prawodawcze, które doprowadziły do naruszenia gwarancji kontroli konstytucyjności prawa w Polsce, jest tzw. Komisja Wenecka (Europejska Komisja na rzecz Demokracji przez Prawo), która wydała opinie na temat zmian w ustawodawstwie polskim, m.in. opinia z 11 marca 2016 r. nr 833/2015 w sprawie nowelizacji ustawy z 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym; opinia z 11 grudnia 2017 r. nr 904/2017 dotycząca projektów ustaw oKrajowej Radzie Sądownictwa, Sądzie Najwyższym i ustawy o ustroju sądów powszechnych; opinia z 11 grudnia 2017 r. nr 892/2017 dotycząca ustawy – Prawo o prokuraturze, dostępne na stronie http://trybunal.gov.pl/uploads/media/Opinia_Komisji_Weneckiej_z_11_marca_2016_r..pdf [dostęp: 29.10.2018] oraz https://www.rpo.gov.pl/pl/content/opinia-komisji-weneckiej-o-ustawie-o-prokuraturze [dostęp: 29.10.2018] lub na stronie http://www.hfhr.pl/ [dostęp: 29.10.2018]., konieczne dla ich ochrony jest tymczasowe odejście od stosowania prawa krajowego w imię lojalnej współpracy państw członkowskich oraz efektywności prawa unijnego. Sąd Najwyższy (i inne sądy, które wystąpiły z pytaniem prejudycjalnym w podobnej sprawiePrzykładowo Sąd Okręgowy w Łodzi Wydział Cywilny, Sąd Okręgowy w Warszawie Wydział Karny, SN Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wystąpiły z pytaniem dotyczącym zasady niezawisłości, nieusuwalności sędziów czy nowej Krajowej Rady Sądownictwa.) nie naruszył więc prawa, lecz działał w zakresie swoich kompetencji oraz obowiązków wynikających z członkostwa w Unii EuropejskiejW dniu 14 września 2018 r. Komisja Europejska wniosła do TSUE skargę przeciwko Polsce na naruszenie prawa unijnego w trybie art. 258 TFUE, wraz z wnioskiem o zabezpieczenie postępowania i zastosowanie trybu przyśpieszonego. Sprawa została zarejestrowana pod nr C-619/18 Komisja Europejska v. Polska. TSUE 19 października 2018 r. wydał postanowienie w sprawie C-619/18, zobowiązujące do natychmiastowego zawieszenia stosowania przepisów krajowych dotyczących obniżenia wieku przejścia w stan spoczynku sędziów Sądu Najwyższego. Postanowienie wiceprezesa Trybunału znajduje zastosowanie z mocą wsteczną do sędziów SN, których te przepisy dotyczą. Treść postanowienia dostępna jest na stronie: http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=206927& pageIndex=0&doclang=PL&mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=1811788 [dostęp: 2.11.2018].. Podkreślenia przy tym wymaga, że nierespektowanie zasad wynikających z tzw. dorobku unijnego może nieść za sobą skutki o fundamentalnym znaczeniu dla wymiaru sprawiedliwości Unii Europejskiej, której podstawą jest wzajemne uznawanie orzeczeń przez państwa członkowskie w ramach współpracy sądowejProblem taki stał się przedmiotem rozstrzygnięcia przez TSUE, który odpowiadając na pytanie prejudycjalne zadane przez Sąd Najwyższy w Irlandii (dotyczące możliwości przekazania do Polski obywatela polskiego w ramach ENA w związku z wątpliwościami co do stanu praworządności w Polsce), w wyroku z 25 lipca 2018 r. w sprawie C-216/18 stwierdził, że sąd państwa członkowskiego rozpatrujący konkretną sprawę może wstrzymać wykonanie europejskiego nakazu aresztowania, jeśli dana osoba mogłaby być narażona na ryzyko naruszenia prawa do niezawisłego sądu, a tym samym do rzetelnego procesu. Wyrok TSUE otworzył sądom krajowym we wszystkich państwach członkowskich możliwość samodzielnej oceny w każdym indywidualnym przypadku, czy istnieje zagrożenie dla praworządności. Podkreślić przy tym należy, że wątpliwości takie mogą pojawić się w odniesieniu do wielu aktów unijnych regulujących uznawanie wyroków. Przykładowo europejskiego tytułu egzekucyjnego (ETE) uregulowanego w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady nr 805/2004 z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia europejskiego tytułu egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz. Urz. UE seria L nr 143, s. 15); europejskiego nakazu zapłaty (ENZ) uregulowanego w rozporządzeniu (WE) nr 1896/2006 PE i Rady z 12 grudnia 2006 r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz. Urz. L 399 z 30 grudnia 2006 r., s. 1); roszczeń alimentacyjnych określonych w rozporządzeniu Rady (WE) nr 4/2009 z 18 grudnia 2008 r. o jurysdykcji i uznawaniu orzeczeń sądowych oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych (Dz. Urz. UE L 2009 nr 7, s. 1); w sprawie dochodzenia drobnych roszczeń – rozporządzenie (WE) nr 861/2007 PE i Rady z 11 lipca 2007 r. ustanawiające europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń (Dz. Urz. L 199 z 31 lipca 2007 r., s. 1) i wielu innych..