W nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 4.07.2019 r. Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1578 ze zm.), dalej k.p.c. ustawodawca zdecydował się na wyłączenie zaskarżalności części postanowień i zarządzeń wydawanych w postępowaniu pierwszoinstancyjnym zażaleniem do sądu drugiej instancji. Wśród środków odwoławczych pojawiło się natomiast zażalenie do innego składu sądu pierwszej instancji. Porównanie przepisów zawierających katalogi orzeczeń zaskarżalnych zażaleniem dewolutywnym i zażaleniem poziomym rodzi wątpliwości, który środek prawny jest właściwy w danym przypadku. Artykuł stanowi próbę wyjaśnienia tych wątpliwości.

W artykule przeanalizowano problematykę zbiegu zażalenia dewolutywnego i zażalenia poziomego w postępowaniu cywilnym (rozpoznawczym i egzekucyjnym). Ponadto przeanalizowano sytuację, gdy orzeczenie nie mieści się w żadnym z katalogów, o których mowa w art. 394 § 1 i w art. 394^1a § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, a przepisy nie precyzują, czy dane orzeczenie podlega zaskarżeniu zażaleniem dewolutywnym, czy poziomym.

Zażalenie jest – obok apelacji – jednym z dwóch zwyczajnych środków odwoławczych przewidzianych w Kodeksie postępowania cywilnego. Do istoty środków odwoławczych należał dotychczas dewolutywny skutek ich wniesienia polegający na przekazaniu sprawy do rozpoznania sądowi drugiej instancji A. Góra-Błaszczykowska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1–424(12), red. A. Góra--Błaszczykowska, Warszawa 2020, t. 1A, s. 1070. z tym wyjątkiem, że zażalenie – odmiennie od apelacji – mogło być w całości uwzględnione już przez sąd pierwszej instancji na podstawie art. 395 § 2 k.p.c. Pierwszy poważniejszy wyłom od zasady dewolutywności zażalenia przyniosła nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z 28.04.2011 r. Ustawa z 28.04.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2011 r. nr 138 poz. 806). wprowadzająca instytucję zażalenia do innego składu sądu drugiej instancji na postanowienia tego sądu oddalające wniosek o wyłączenie sędziego oraz postanowienia w przedmiocie skazania świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika lub osoby trzeciej na grzywnę, zarządzenia przymusowego sprowadzenia świadka oraz odmowy zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia. Wprowadzenie instytucji tzw. zażalenia poziomego miało na celu wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2.06.2010 r. (SK 38/09), Dz.U. z 2010 r. nr 109 poz. 724; OTK-A 2010/5, poz. 46. i skutkowało rozszerzeniem prawa do zaskarżania orzeczeń sądu drugiej instancji – dotychczas niezaskarżalnych. Zarazem zakres zastosowania zażalenia poziomego był bardzo ograniczony.

Sytuacja uległa radykalnej zmianie po wejściu w życie nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 4.07.2019 r. Ustawa z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469). Zgodnie z dodanym do Kodeksu art. 394^1a k.p.c. zażalenia na szereg orzeczeń sądu pierwszej instancji, które dotychczas rozpoznawane były przez sąd drugiej instancji, zostały przekazane do rozpoznania innemu składowi sądu pierwszej instancji. Zażalenie poziome zostało zatem po raz pierwszy wprowadzone już do postępowania przed sądem pierwszej instancji, a zakres jego zastosowania stał się bardzo szeroki.

Wprowadzenie w miejsce jednego środka odwoławczego od postanowień sądu pierwszej instancji (zażalenia) dwóch de facto różnych środków prawnych (zażalenia dewolutywnego i zażalenia poziomego) spowodowało zarazem konieczność uregulowania katalogów orzeczeń zaskarżalnych zażaleniem dewolutywnym oraz zażaleniem poziomym, a także zasad rozstrzygania ewentualnych wątpliwości co do wyboru właściwego środka prawnego. Przewidziane w art. 394 § 1, art. 394^1a § 1 i w art. 394^1b k.p.c. regulacje należy ocenić jako niedostatecznie precyzyjne, a przez to wywołujące wątpliwości. Ich analiza prowadzi jednak do wniosku, że zakres zastosowania klasycznego zażalenia dewolutywnego pozostanie w postępowaniu cywilnym znacznie szerszy, niż mogłoby się to prima facie wydawać – można nawet sformułować zasadę, iż w razie wątpliwości, czy dane orzeczenie podlega zaskarżeniu zażaleniem dewolutywnym, czy zażaleniem poziomym, właściwym środkiem zaskarżenia będzie zażalenie dewolutywne.

Zakres zastosowania zażalenia dewolutywnego i zażalenia poziomego

Katalogi orzeczeń zaskarżalnych zażaleniem dewolutywnym oraz zażaleniem poziomym zostały wskazane odpowiednio w art. 394 § 1 k.p.c. i  w art. 394^1a § 1 k.p.c., przy czym w obu przypadkach ustawodawca zastosował znaną dotychczas z art. 394 § 1 k.p.c. technikę kazuistycznego wyliczenia orzeczeń podlegających zaskarżeniu – jedyną, niezmienioną, ogólną regułą jest wskazanie, że zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienie sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie. Możliwe jest jednak odtworzenie zasad, wedle których poszczególne rodzaje orzeczeń zostały poddane zażaleniu dewolutywnemu albo zażaleniu poziomemu.

Twórcy ustawy z 4.07.2019 r., tworząc katalogi orzeczeń zaskarżalnych obydwoma rodzajami zażaleń, deklarowali, że zażaleniem do sądu drugiej instancji zaskarżalne powinny być:

1. postanowienia, które kończą postępowanie w sprawie (umorzenie postępowania lub zwrot pozwu),
2. postanowienia, które wiążą się z przeniesieniem postępowania do innego sądu,
3. postanowienia, które powodują przerwę w toku postępowania (zawieszenie postępowania) Uzasadnienie projektu ustawy z 4.07.2019 r., druk sejmowy nr 3137, s. 87. .

Taki katalog orzeczeń zaskarżalnych zażaleniem dewolutywnym motywowano tym, że powyższe kwestie incydentalne decydują o bycie sprawy, co uzasadnia „ściślejszą kontrolę orzeczeń sądu pierwszej instancji w tym zakresie” Uzasadnienie projektu ustawy z 4.07.2019 r., druk sejmowy nr 3137, s. 87. . Powołana w uzasadnieniu projektu ustawy motywacja powinna dziwić z kilku powodów. Po pierwsze, twierdzenie, że poddanie orzeczenia kontroli sądu drugiej instancji spowoduje, iż kontrola ta będzie ściślejsza, zawiera w sobie założenie, że kontrola w ramach zażalenia poziomego będzie „mniej ścisła”, co bezpodstawnie deprecjonuje działalność sądów pierwszej instancji. Po drugie, takie uzasadnienie może wywoływać wrażenie, że ustawodawca świadomie dąży do obniżenia standardu postępowania sądowego w odniesieniu do kontroli orzeczeń, które (często arbitralnie) uznaje za mniej istotne, czego nie można zaakceptować. Po trzecie, orzeczenia wymienione w art. 394^1a § 1 k.p.c. w wielu przypadkach są nie mniej istotne niż te wymienione w art. 394 § 1 k.p.c. – dotyczy to w szczególności odmowy sporządzenia uzasadnienia (każdego) orzeczenia, odrzucenia skargi na orzeczenie referendarza sądowego, odrzucenia zażalenia czy rygoru natychmiastowej wykonalności.

Niezależnie jednak od oceny zasadności wprowadzenia instytucji zażalenia poziomego już w postępowaniu pierwszoinstancyjnym oraz sposobu skonstruowania tego środka odwoławczego Por. uwagi dotyczące konstrukcji zażalenia poziomego oraz zgodności przyjętego rozwiązania z Konstytucją RP w T. Zembrzuski, Zażalenie po nowelizacji, czyli o standardzie środka zaskarżenia, „Palestra” 2019/11–12, s. 242–262. , konieczne wydaje się zbadanie, jaka relacja zachodzi między katalogami orzeczeń wskazanych w art. 394 § 1 k.p.c. i w art. 394^1a § 1 k.p.c. W doktrynie budzi bowiem wątpliwości, czy katalogi te mają charakter rozłączny (wedle tego poglądu orzeczenie sądu nie może spełniać równocześnie przesłanek określonych w art. 394 § 1 k.p.c. i w art. 394^1a § 1 k.p.c.) Tak M. Romańska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2019, t. 1, s. 903. , czy też katalogi te się krzyżują, co oznacza, że jedno orzeczenie sądu pierwszej instancji może być równocześnie orzeczeniem wymienionym w art. 394 § 1 k.p.c. i w art. 394^1a § 1 k.p.c. Tak A. Sikorski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. E. Marszałkowska-Krześ, Legalis 2019 (komentarz online), komentarz do art. 394(1a); A. Góra-Błaszczykowska (w:) Kodeks…, s. 1167; A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red.  A Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska, Warszawa 2019, s. 800. W praktyce ten problem dotyczy postanowień wymienionych w art. 394^1a § 1 k.p.c., których wydanie skutkuje zakończeniem postępowania.

Kategoria postanowień i zarządzeń kończących postępowanie zawiera w sobie szereg orzeczeń, które łączy wspólny skutek polegający na tym, że zamykają one drogę do wydania orzeczenia sądu danej instancji rozstrzygającego sprawę co do istoty albo też kończą sprawę jako pewną całość poddaną sądowi pod rozstrzygnięcie Uchwała składu 7 sędziów SN z 24.11.1998 r. (III CZP 44/98), Legalis nr 43110. . Szczegółowy przedmiot postanowienia lub zarządzenia wywołującego taki skutek może być jednak różny – w doktrynie i w orzecznictwie wskazuje się, że do kategorii orzeczeń kończących postępowanie należą m.in. postanowienie o umorzeniu postępowania, o odrzuceniu pozwu, odrzuceniu apelacji lub skargi kasacyjnej Por. A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska (w:) Kodeks…, 781–782. , postanowienie wydane w postępowaniu pojednawczym o uznaniu ugody za niedopuszczalną Uchwała SN z 18.06.1985 r. (III CZP 28/85), Legalis nr 24822. . Dopuszczalność zażalenia na wymienione postanowienia nie została wprost wysłowiona w żadnym przepisie Kodeksu postępowania cywilnego, lecz wynika z tego, że mieszczą się one w kategorii postanowień kończących postępowanie.

Do kategorii postanowień kończących postępowanie mogą zaliczać się niewątpliwie również niektóre postanowienia wymienione w art. 394^1a § 1 k.p.c., w szczególności postanowienie o odmowie uzasadnienia wyroku i jego doręczenia W szczególności jeśli zaakceptuje się pogląd, że uchylenie art. 369 § 2 k.p.c. w nowelizacji z 4.07.2019 r. wyłączyło możliwość wniesienia środka odwoławczego bez uprzedniego wystąpienia o uzasadnienie orzeczenia, por. uchwała SN z 29.09.2020 r. (III UZP 2/20), LEX nr 3056914; I. Wiszniewska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. T. Szanciło, Warszawa 2019, s. 1202; A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska (w:) Kodeks…, s. 722; M. Kłos (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Marciniak, Warszawa 2019, t. 2, s. 913–914. , postanowienie o odrzuceniu skargi na orzeczenie referendarza sądowego W szczególności w postępowaniu rejestrowym i w postępowaniu wieczystoksięgowym, w których referendarz sądowy ma uprawnienia do rozstrzygania spraw co do istoty. , postanowienie o odrzuceniu zażalenia Na przykład postanowienie o odrzuceniu zażalenia na postanowienie oddalające wniosek o wyznaczenie rewidenta do spraw szczególnych na podstawie art. 85 ustawy z 29.07.2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (Dz.U. z 2019 r. poz. 623 ze zm.). . Już takie przykładowe wyliczenie wystarczy do przyjęcia konkluzji, że zakresy orzeczeń wymienionych w art. 394 § 1 k.p.c. i w art. 394^1a § 1 k.p.c. nie są rozłączne, lecz krzyżują się. Nie każde ze wskazanych postanowień będzie postanowieniem kończącym postępowanie, a wręcz przeciwnie – zdecydowana większość tych postanowień nie będzie kończyć postępowania. Jeśli np. sąd odmówi sporządzenia uzasadnienia postanowienia o oddaleniu wniosku o zawieszenie postępowania, to takie postanowienie nie zamknie drogi do merytorycznego rozpoznania sprawy, a zatem również odrzucenie zażalenia na to postanowienie nie wywoła takiego skutku. Podobnie, jeśli orzeczenie referendarza sądowego dotyczyło np. przyznania należności świadkowi lub biegłemu, to odrzucenie skargi na takie orzeczenie nie będzie skutkowało zakończeniem postępowania, lecz będzie dotyczyć jedynie kwestii incydentalnej.

Wobec powyższego nie można a priori przyjąć, że jeśli postanowienie dotyczy kwestii wymienionej w art. 394^1a § 1 k.p.c., to już tylko z tego powodu nie może być ono zakwalifikowane jako postanowienie kończące postępowanie w rozumieniu art. 394 § 1 k.p.c. Zarazem nie można także przyjąć, że niektóre z postanowień wymienionych w art. 394^1a § 1 k.p.c. zawsze będą postanowieniami kończącymi postępowanie. Każde postanowienie sądu pierwszej instancji należy ocenić nie tylko przez pryzmat tego, jaką kwestię bezpośrednio rozstrzyga, ale również tego, jaki skutek wywołuje. Dopiero na tej podstawie można ustalić, czy dane postanowienie, o którym mowa w art. 394^1a § 1 k.p.c., może być jednocześnie zakwalifikowane jako orzeczenie kończące postępowanie, o którym mowa w art. 394 § 1 k.p.c. Takie stanowisko znajduje oparcie w orzecznictwie wypracowanym w dotychczasowym stanie prawnym. Sąd Najwyższy przyjmował, że niektóre orzeczenia obecnie wymienione w art. 394^1a § 1 k.p.c. są orzeczeniami kończącymi postępowanie Por. postanowienie SN z 23.11.2012 r. (I CZ 111/12), Legalis nr 644579, w którym przyjęto, że postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu wniosku o doręczenie odpisu wyroku tego sądu wraz z uzasadnieniem jest postanowieniem kończącym postępowanie w rozumieniu art. 394(1) § 2 k.p.c. (uchylonego nowelizacją z 4.07.2019 r.). – nie ma dostatecznych racji, aby uznać, że nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego spowodowała dezaktualizację tych poglądów.

W konsekwencji należy odrzucić pogląd, w myśl którego katalogi postanowień wymienione w art. 394 § 1 k.p.c. i w art. 394^1a § 1 k.p.c. są rozłączne. Należy natomiast przyjąć, że jest możliwe zaistnienie zbiegu postanowień wymienionych w art. 394 § 1 k.p.c. i w art. 394^1a § 1 k.p.c., co rodzi konieczność ustalenia, jaki środek prawny służy do zaskarżania takich postanowień.

Zbieg zażalenia dewolutywnego i zażalenia poziomego

Przepisem rozstrzygającym zbieg zażalenia dewolutywnego i zażalenia poziomego jest art. 394^1b k.p.c., zgodnie z którym jeżeli zaskarżono postanowienie, o którym mowa w art. 394 § 1 i zarazem w art. 394^1a § 1, zażalenie rozpoznaje sąd drugiej instancji. Brzmienie tego przepisu wywołuje jednak wątpliwości, czy chodzi w nim o przypadek zaskarżenia jednego postanowienia, które spełnia zarówno warunki wymienione w art. 394 § 1 k.p.c. i w art. 394^1a § 1 k.p.c., czy też o przypadek jednoczesnego zaskarżenia kilku orzeczeń, z których co najmniej jedno zostało wymienione w art. 394 § 1 k.p.c. W doktrynie proponuje się obydwa wskazane powyżej sposoby rozumienia omawianego przepisu, przy czym przyjęty pogląd jest na ogół konsekwencją oceny, czy jedno postanowienie może równocześnie wypełniać przesłanki wskazane w art. 394 § 1 k.p.c. i w art. 394^1a § 1 k.p.c.

M. Romańska wskazuje, że zastosowanie reguły wynikającej z art. 394^1b możliwe jest wyłącznie w przypadku, gdy jeden środek zaskarżenia dotyczy kilku rozstrzygnięć, których przedmiot określony jest zarówno w art. 394 § 1 k.p.c., jak i w art. 394^1a k.p.c. M. Romańska (w:) Kodeks…, s. 903. Taki przypadek może wystąpić najczęściej w sytuacji, gdy w jednym dokumencie zawartych jest kilka rozstrzygnięć dotyczących różnych zagadnień. W takim wypadku każde z rozstrzygnięć jest odrębnym orzeczeniem podlegającym samodzielnemu zaskarżeniu takim środkiem prawnym, jaki jest właściwy do zaskarżania orzeczeń dotyczących danego przedmiotu. Sytuacja, w której w jednym dokumencie znajdą się rozstrzygnięcia zaskarżalne różnymi środkami odwoławczymi, nie jest rzadka, a w orzecznictwie od dawna przyjmuje się, że zaskarżenie postanowień zawartych w wyroku (z wyjątkiem postanowienia o kosztach postępowania zaskarżanego łącznie z zaskarżeniem wyroku) powinno nastąpić w formie zażalenia, a nie w formie apelacji Uchwała składu 7 sędziów SN – zasada prawna z 26.02.1968 r. (III PZP 44/67), Legalis nr 109947. Przyjmuje się jednak, że w sytuacji zaskarżenia postanowienia zawartego w wyroku apelacją wraz z zaskarżeniem rozstrzygnięcia co do meritum, w zakresie zaskarżenia postanowienia apelację można rozpoznać jako zażalenie – por. postanowienie SN z 31.08.2006 r. (I CZ 64/06), https://www.saos.org.pl/judgments/164483 (dostęp: 25.09.2020 r.). . Bardzo prawdopodobne jest zatem wystąpienie przypadków, w których w jednym dokumencie zawarte zostaną orzeczenia zaskarżalne zarówno zażaleniem klasycznym, jak i zażaleniem poziomym – w takim przypadku wzgląd na sprawność postępowania mógłby przemawiać za przyjęciem, że zażalenia na wszystkie takie orzeczenia powinien rozpoznać sąd drugiej instancji M. Romańska (w:) Kodeks…, s. 904. . Omawiana interpretacja art. 394^1b oparta jest zatem na przyjęciu, że w zawartym w tym przepisie niejasnym sformułowaniu o zaskarżeniu postanowienia, o którym mowa w art. 394 § 1 i zarazem w art. 394^1a § 1 chodzi w istocie o przypadek zaskarżenia co najmniej dwóch postanowień, z których co najmniej jedno jest wymienione w art. 394 § 1 k.p.c., a pozostałe w art. 394^1a § 1 k.p.c. – na gruncie wykładni językowej takiej interpretacji art. 394^1b wykluczyć nie można. Z drugiej strony przyjęcie takiej interpretacji prowadzi do wytworzenia szeregu nowych problemów, których rozwiązania w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego brak – jak choćby jakie przesłanki muszą być spełnione, aby jednym zażaleniem zaskarżyć dwa postanowienia, na które przysługują dwa różne typy zażalenia (tj. czy wszystkie zaskarżane orzeczenia powinny być zawarte w jednym dokumencie, czy wystarczy, aby był równocześnie otwarty termin na zaskarżenie obydwu postanowień, czy też musi istnieć między nimi jakiś związek przedmiotowy lub funkcjonalny) M. Romańska (w:) Kodeks…, s. 904. .

Ustalenie, że jest możliwa sytuacja, w której jedno postanowienie spełnia zarówno przesłanki określone w art. 394 § 1 k.p.c., jak i w art. 394^1a § 1 k.p.c., prowadzi jednak do wniosku, że celem art. 394^1b k.p.c. jest rozstrzygnięcie o tym, jaki środek prawny przysługuje od (jednego) postanowienia, które może być zakwalifikowane równocześnie do katalogu orzeczeń wymienionych w art. 394 § 1 k.p.c. i katalogu orzeczeń wymienionych w art. 394^1a § k.p.c. A. Sikorski (w:) Kodeks…, komentarz do art. 394(1b); A. Góra-Błaszczykowska (w:) Kodeks…, s. 1167; A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska (w:) Kodeks…, s. 800; K. Górski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. T. Szanciło, Warszawa 2019, s. 1337. , a nie rozstrzyganie sposobu rozpoznania zażaleń na kilka różnych orzeczeń. Po pierwsze, pomimo istotnych niedoskonałości językowych art. 394^1b k.p.c. nie może umknąć uwadze, że użyto w nim słowa postanowienie w liczbie pojedynczej, a nie w liczbie mnogiej. W świetle zasady samodzielności poszczególnych orzeczeń sądu należy przyjąć, że słowo postanowienie odnosi się do jednego rozstrzygnięcia, a nie do dokumentu, w którym takie rozstrzygnięcie (być może wraz z innymi orzeczeniami) się znalazło. Po drugie, taka interpretacja odpowiada celowi, aby zażalenia na postanowienia tamujące drogę do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy były rozpoznawane przez sąd drugiej instancji niezależnie od tego, w jaki sposób ten skutek zostaje osiągnięty (jaki jest szczegółowy przedmiot rozstrzygnięcia). Trudno byłoby zaakceptować sytuację, gdy strona, której zamknięto drogę do orzeczenia o istocie sprawy poprzez odrzucenie pozwu, mogłaby poddać takie rozstrzygnięcie pod ocenę sądu drugiej instancji, a strona, której drogę tę zamknięto poprzez np. odmowę sporządzenia uzasadnienia wyroku, takiej możliwości zostałaby pozbawiona – taka sytuacja godziłaby w konstytucyjne prawo do rozpoznania sprawy w dwóch instancjach oraz mogłaby podważać zaufanie do wymiaru sprawiedliwości. Po trzecie, przyjęcie, że art. 394^1b k.p.c. rozstrzyga przypadki zbiegu zażaleń wymienionych w art. 394 § 1 i w art. 394^1a § 1 k.p.c., pozwala rozwiązać sygnalizowany wyżej problem krzyżowania się katalogów orzeczeń wymienionych w obu tych przepisach przy braku wskazania w art. 394^1a § 1 k.p.c., że chodzi w nim tylko o zaskarżanie postanowień niekończących postępowania.

W konsekwencji należy przyjąć, że zgodnie z art. 394^1b k.p.c. w razie zaskarżenia postanowienia sądu pierwszej instancji spełniającego przesłanki wymienione w art. 394 § 1 w art. 394^1a § 1 k.p.c. (np. postanowienia o odmowie doręczenia odpisu wyroku z uzasadnieniem lub wydanego w postępowaniu nieprocesowym postanowienia o odrzuceniu skargi na postanowienie referendarza sądowego merytorycznie rozstrzygającego sprawę) zażalenie powinno być rozpoznane przez sąd drugiej instancji.

Wydaje się jednak, że pomimo odrzucenia – co do zasady – pierwszej z omówionych wyżej interpretacji art. 394^1b k.p.c. koncepcję tę można zaakceptować w sytuacji kumulacji zażaleń, tj. w przypadku wniesienia równocześnie lub co najmniej w zbliżonym czasie kilku zażaleń na kilka postanowień, z których co najmniej jedno podlega zaskarżeniu zażaleniem dewolutywnym. W takiej sytuacji można – w drodze funkcjonalnej wykładni art. 394^1b k.p.c. – przyjąć, że właściwy do rozpoznania wszystkich zażaleń (również zażaleń na postanowienia wymienione w art. 394^1a § 1 k.p.c.) będzie sąd drugiej instancji K. Górski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. T. Szanciło, Warszawa 2019, komentarz do art. 394(1b). Odmiennie M. Manowska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2020, t. 1, LEX/el., komentarz do art. 394(1b). . Przemawiać za tym mogą przede wszystkim względy sprawności postępowania, które – przynajmniej w sferze deklaratywnej – legły u podstaw ustawy z 4.07.2019 r.

Biorąc pod uwagę powyższe wątpliwości, należy jednak postulować doprecyzowanie art. 394^1a § 1 k.p.c. oraz art. 394^1b k.p.c. tak, aby z jednej strony wyeliminować wątpliwości dotyczące zbiegu zażalenia dewolutywnego i zażalenia poziomego, a z drugiej strony wprost potwierdzić, że w przypadku kumulacji zażaleń wszystkie zażalenia będą rozpoznane łącznie przez sąd drugiej instancji.

Zbieg zażaleń w postępowaniu egzekucyjnym

Osobno należy rozważyć, czy problem zbiegu zażalenia dewolutywnego i zażalenia poziomego może wystąpić w postępowaniu egzekucyjnym. Zgodnie z art. 767⁴ § 1 k.p.c. zażalenie na postanowienie sądu przysługuje w wypadkach wskazanych w ustawie. Dopuszczalność zaskarżenia postanowień sądu wydawanych w toku postępowania egzekucyjnego została kazuistycznie uregulowana w przepisach części trzeciej Kodeksu dotyczących poszczególnych instytucji postępowania egzekucyjnego. W judykaturze utrwalony jest jednak pogląd, że z mocy art. 13 § 2 k.p.c. zażalenie przysługuje również na postanowienia, o których mowa w art. 394 § 1 k.p.c. Por. uchwała SN z 28.11.1969 r. (III CZP 83/69), LEX nr 1016; uchwała SN z 22.05.2013 r. (III CZP 19/13), LEX nr 1391404. Pogląd ten zachowuje aktualność również po wejściu w życie ustawy z 4.07.2019 r. w odniesieniu do postanowień, o których mowa w art. 394^1a § 1 k.p.c. O. Marcewicz (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do wybranych przepisów nowelizacji 2019, red. A. Jakubecki, Lex 2019, komentarz do art. 767(4), uw. 3.

Wobec dopuszczalności odpowiedniego stosowania w postępowaniu egzekucyjnym art. 394 § 1 k.p.c. przewidującego prawo do wniesienia zażalenia do sądu drugiej instancji należy ustalić, który sąd będzie właściwy do rozpoznania takiego zażalenia. Zgodnie bowiem z art. 767¹ § 1¹ zażalenie rozpoznaje sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, w składzie trzech sędziów. Jednocześnie w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym brakuje regulacji stanowiącej odpowiednik art. 394^1b dotyczącej kwestii zbiegu zażalenia dewolutywnego i zażalenia poziomego.

W doktrynie wyrażono pogląd, że wszystkie zażalenia w postępowaniu egzekucyjnym – również wnoszone na podstawie art. 394 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. – podlegają rozpoznaniu przez sąd pierwszej instancji w składzie trzech sędziów A. Cudak (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Marciniak, Warszawa 2019, t. 4, s. 346. . Pogląd ten uzasadnia się przekonaniem, że art. 767⁴ § 1¹ k.p.c. nie dopuszcza wyjątków w zakresie wyboru sądu właściwego do rozpoznania zażalenia i w związku z tym jest przepisem szczególnym wobec art. 13 § 2 k.p.c. O. Marcewicz (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2019, t. 1, s. 1463–1464.

Jakkolwiek z poglądem, że wszystkie zażalenia w postępowania egzekucyjnym podlegają rozpoznaniu przez inny skład sądu pierwszej instancji, można się zgodzić (choć nie bez zastrzeżeń), to jednak twierdzenie, że art. 767⁴ § 1 k.p.c. jest przepisem szczególnym wobec art. 13 § 2 k.p.c., nie jest przekonujące. Przepis art. 13 § 2 k.p.c. wprowadza bowiem ogólną zasadę odpowiedniego stosowania przepisów o procesie do innych rodzajów postępowania cywilnego, nie normując żadnej konkretnej instytucji postępowania cywilnego. Przedmiot regulacji zawartej w art. 767⁴ § 1 k.p.c. i w art. 13 § 2 k.p.c. jest całkowicie różny, co wyklucza możliwość uznania jednego z tych przepisów za szczególny wobec drugiego.

Wyrażona w art. 13 § 2 k.p.c. zasada odpowiedniego stosowania przepisów o procesie do innych postępowań może nawet potwierdzać tezę, że w powstępowaniu egzekucyjnym zażalenie dewolutywne nie występuje. Omawiany przepis umożliwia odpowiednie stosowanie w postępowanie egzekucyjnym wszystkich przepisów zawartych w części pierwszej Kodeksu, nie wyłączając art. 394^1b k.p.c. Odpowiednie stosowanie przepisów zakłada przy tym, że przepisy stosuje się wprost albo po ich koniecznym zmodyfikowaniu, względnie ich stosowanie jest wyłączone J. Jagieła (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Marciniak, Warszawa 2019, t. 4, s. 238–239. . Wydaje się, że stanowcze brzmienie art. 767^{4 §} 1¹ k.p.c. prowadzi do wniosku, że zastosowanie art. 394^1b k.p.c. w postępowaniu egzekucyjnym będzie wyłączone, a wszystkie zażalenia w postępowaniu egzekucyjnym – także wnoszone na podstawie art. 394 § 1 k.p.c. – będą podlegały rozpoznaniu przez sąd pierwszej instancji w składzie trzech sędziów. Nie powinno bowiem budzić wątpliwości, że celem art. 767⁴ § 1¹ k.p.c. było przekazanie kognicji do rozpoznawania wszystkich zażaleń w postępowaniu egzekucyjnym sądowi pierwszej instancji.

Przepisy o zażaleniu w postępowaniu egzekucyjnym zostały jednak skonstruowane wadliwie. W szczególności dodaniu do art. 767⁴ k.p.c. § 1¹ nie towarzyszyło konsekwentne usunięcie z przepisów o postępowaniu egzekucyjnym odwołań do orzeczeń sądu drugiej instancji. Już nawet w samym art. 767⁴ k.p.c. w § 2 mowa jest o tym, że „na postanowienie sądu drugiej instancji wydane po rozpoznaniu zażalenia skarga kasacyjna nie przysługuje”. Również w art. 795 § 2¹ k.p.c. mowa jest o orzeczeniach sądu drugiej instancji wydawanych po rozpoznaniu zażalenia w postępowaniu klauzulowym. Można wprawdzie podejmować próby uzasadnienia takiej regulacji przeoczeniem oraz przekonywać, że w tym wypadku pod pojęciem sądu drugiej instancji należy rozumieć inny skład sądu pierwszej instancji, jednakże takiej interpretacji sprzeciwia się wykładnia systemowa przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Należy bowiem zauważyć, że w przypadkach, w których sąd pierwszej instancji ma działać jako sąd drugiej instancji, zostało to wprost wskazane w odpowiednich przepisach (taka regulacja znajduje się w art. 398²³ § 3 k.p.c. oraz w art. 767^3a § 3 k.p.c.). Natomiast żaden przepis Kodeksu nie wskazuje, że sąd pierwszej instancji rozpoznający zażalenie poziome działa jako sąd drugiej instancji. Ponadto założenie racjonalności działań ustawodawcy wyklucza możliwość przyjęcia, że treść przepisów jest efektem pomyłki czy przeoczenia.

W świetle powyższego nie można wykluczyć, że w szczególnych przypadkach zaskarżania postanowień wydanych w postępowaniu egzekucyjnym, lecz opartych na art. 394 § 1 k.p.c. Przykładem takiego orzeczenia może być postanowienie w przedmiocie kosztów postępowania egzekucyjnego wydane nie na podstawie art. 770 k.p.c., lecz na podstawie art. 98 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., i przewidujące obciążenie wierzyciela kosztami egzekucji oczywiście niecelowej. , odpowiednie zastosowanie art. 394^1b następowałoby po jego koniecznym zmodyfikowaniu, co oznaczałoby jego stosowanie w przypadku zbiegu zażalenia na postanowienie, o którym mowa w art. 394 § 1 k.p.c., z normą wyrażoną w art. 767⁴ § 1a k.p.c. Możliwość wystąpienia tego rodzaju zbiegu nie jest jednak wynikiem świadomej decyzji ustawodawcy, lecz raczej skutkiem niestaranności ustawodawcy – należy zatem postulować pilne wyeliminowanie z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego wskazanych wyżej sprzeczności.

Negatywny zbieg zażaleń

Należy również rozważyć sytuację, w której ustawa przewiduje prawo do wniesienia zażalenia, jednakże nie przewiduje, czy w sprawie dopuszczalne jest zażalenie dewolutywne, czy też zażalenie poziome, orzeczenia nie można zaś zakwalifikować ani do katalogu, o którym mowa w art. 394 § 1 k.p.c., ani do katalogu, o którym mowa w art. 394^1a § 1 k.p.c. Przykładami takich orzeczeń mogą być postanowienie w przedmiocie wniosku o nakazanie wyjawienia środka dowodowego (art. 24 ustawy z 21.04.2017 r. o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji Ustawa z 21.04.2017 r. o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji (Dz.U. z 2017 r. poz. 1132). ), postanowienia dotyczące obowiązku zapłaty sumy pieniężnej lub zwrotu wydatków w sprawach dotyczących wykonywania kontaktów z dzieckiem (art. 598¹⁵–art. 589¹⁷ k.p.c.). Podobne wątpliwości dotyczą też zażalenia na postanowienie o odmowie dopuszczenia do udziału w postępowaniu nieprocesowym (art. 510 § 1 k.p.c.) Postanowienie o odmowie dopuszczenia do udziału w postępowaniu nieprocesowym jest niekiedy traktowane jako postanowienie kończące postępowanie [por. postanowienie SN z 12.12.2017 r. (IV CZ 91/17), LEX nr 2428799, P. Telenga (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do wybranych przepisów nowelizacji 2019, red. A. Jakubecki, Lex 2019, komentarz do art. 510, uw. 8; odmiennie: postanowienie SN z 13.10.2017 r. (I CZ 92/17), LEX nr 2408334 i powołane tam orzeczenia; I. Kunicki (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Tom IB. Komentarz do art. 424–729, red. A. Góra-Błaszczykowska, Warszawa 2020, s. 501]. .

Nowelizując Kodeks postępowania cywilnego i wprowadzając do niego zażalenie poziome, ustawodawca nie wprowadził żadnego przepisu, z którego jednoznacznie wynikałoby, który sąd jest właściwy do rozpoznania zażalenia w sytuacji zaskarżenia orzeczenia, które nie mieści się w żadnym z katalogów, o których mowa w art. 394 § 1 k.p.c. i w art. 394^1a § 1 k.p.c.

Wydaje się jednak, że na podstawie wykładni historycznej można przyjąć, że w przypadkach, w których ustawa obowiązująca przed 7.11.2019 r. wprost przewiduje prawo do wniesienia zażalenia, ale nie wskazuje jego rodzaju, sądem właściwym do rozpoznania zażalenia jest sąd drugiej instancji. Przed wejściem w życie ustawy z 4.07.2019 r. w postępowaniu cywilnym występował tylko jeden rodzaj zażalenia na postanowienie sądu instancji – zażalenie dewolutywne. Wprowadzenie do systemu prawnego zamkniętego katalogu postanowień zaskarżalnych zażaleniem poziomym było istotną zmianą prawa – można zatem przyjąć, że skoro we wskazanych powyżej przypadkach ustawodawca nie doprecyzował rodzaju dopuszczalnego zażalenia, to oznacza, że nie zamierzał wprowadzać w tym zakresie żadnych zmian. Wobec tego wejście w życie ustawy z 4.07.2019 r. nie wpłynęło w żaden sposób na wybór sądu właściwego do rozpoznania zażalenia na wskazane wyżej orzeczenia.

Ponadto wydaje się, że na podstawie art. 394^1b k.p.c. można odtworzyć swego rodzaju regułę preferencji, zgodnie z którą w razie wątpliwości, który sąd jest właściwy do rozpoznania zażalenia, należy przyjąć, że jest to sąd drugiej instancji. Przepis art. 394^1b k.p.c. reguluje wprawdzie jedynie kolizję polegającą na tym, że zaskarżone orzeczenie mieści się zarówno w katalogu, o którym mowa w art. 394 § 1 k.p.c., jak i w katalogu, o którym mowa w art. 394^1a § 1 k.p.c., jednakże wobec braku jakichkolwiek innych wskazówek rozstrzygania „negatywnego” zbiegu zażaleń wydaje się, że można zastosować per analogiam regułę kolizyjną wynikającą z tego przepisu także w sytuacji, gdy ustawa nie reguluje, który sąd jest właściwy do rozpoznania zażalenia.

Należy jednak postulować pilną interwencję ustawodawczą, która powinna polegać na wprowadzeniu uniwersalnej reguły przewidującej, który sąd jest właściwy do rozpoznania zażalenia w sytuacji, gdy w poszczególnych przepisach brak jest stosownej regulacji.