P rezentowany przegląd orzecznictwa stanowi omówienie najistotniejszych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanych od lipca do września 2020 r. dotyczących: prawa do życia, zakazu tortur, wolności wypowiedzi, prawa do wolnych wyborów, prawa do skutecznego środka odwoławczego, ochrony własności, skarg indywidualnych, środków tymczasowych, wymogów dopuszczalności skarg.

Prawo do życia (art. 2)

W każdym przypadku przemocy motywowanej płcią ofiary szczególnie ważne jest zapewnienie przez władze starannego i energicznego śledztwa.

Wyrok Tërshana v. Albania, 4.08.2020 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 48756/14, § 160 – dot. braku właściwego śledztwa w sprawie ataku na kobietę przy użyciu kwasu.

Ze względu na szczególnie wysokie ryzyko dla życia wiążące się z każdym niewłaściwym obchodzeniem się z bronią palną państwo musi stworzyć i rygorystycznie stosować system odpowiednich i skutecznych zabezpieczeń umożliwiających przeciwdziałanie i zapobieganie każdemu niebezpiecznemu użyciu takiej broni.

Wyrok Kotilainen i inni v. Finlandia, 17.09.2020 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 62439/12, § 88 – dot. nieodebrania broni od ucznia, którego wpisy w Internecie przed popełnieniem zabójstw w szkole– chociaż nie zawierały konkretnych gróźb – rodziły wątpliwości, czy był zdolny do posiadania w sposób bezpieczny broni palnej.

Zakaz tortur (art. 3)

Rozwój współczesnych standardów prawnych dotyczących środków odosobnienia i innych form przymusu fizycznego, w tym obezwładniających lub innych stosowanych wobec pacjentów z niepełnosprawnością psychologiczną lub intelektualną przebywających w szpitalach psychiatrycznych i innych miejscach pozbawienia wolności –wymaga sięgania po nie w ostateczności jako jedyny dostępny sposób uniemożliwienia wyrządzenia natychmiastowej i bezpośredniej szkody tym pacjentom lub innym osobom. W każdym takim przypadku muszą im towarzyszyć odpowiednie zabezpieczenia przed nadużyciami, wystarczająca ochrona proceduralna oraz właściwe uzasadnienie wskazujące na spełnienie przy stosowaniu tych środków warunku najwyższej konieczności i proporcjonalności w sytuacji, gdy wszystkie inne rozsądne rozwiązania nie pozwoliły uchylić w wystarczającym stopniu istniejącego ryzyka. Należy również wykazać, że środek przymusu wchodzący w grę był stosowany nie dłużej niż przez okres ściśle konieczny. Pacjenci skrępowani muszą pozostawać pod ścisłym nadzorem, a każde użycie takiego środka musi być właściwie udokumentowane.

Wyrok Aggerholm v. Dania, 15.09.2020 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 45439/18, § 84–85 – dot. przetrzymywania pacjenta psychiatrycznego z użyciem środków obezwładniających.

Wolność wypowiedzi (art. 10)

Sądy krajowe są co do zasady lepiej przygotowane niż sąd międzynarodowy do ustalenia intencji, które mogły skłonić mówiącego do zarzuconych wypowiedzi, a w szczególności do oceny sposobu, w jaki ogół mógł je zinterpretować i na nie zareagować.

Wyrok Monica Macovei v. Romania, 28.07.2020 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 53028/14, § 88– dot. wypowiedzi polityka, który zarzucił niektórym posłom korupcję i wskazał na niemożność łączenia tej funkcji z praktyką adwokacką.

Trybunał musi ustalić na tle konkretnych okoliczności, czy została zachowana właściwa równowaga między podstawowym prawem jednostki do wolności wypowiedzi i uprawnionym interesem demokratycznego państwa, aby jego funkcjonariusze działali zgodnie z celami wskazanymi w art. 10 ust. 2. W przypadku prawa do wolności wypowiedzi funkcjonariuszy szczególne znaczenie mają „obowiązki i odpowiedzialność”, o których mowa w art. 10 ust. 2, uzasadniające pozostawienie władzom pewnej swobody oceny proporcjonalności zarzuconej ingerencji do deklarowanego celu. Dotyczy to tym bardziej nauczycieli będących dla uczniów symbolem władzy w sferze edukacji. Ich szczególne „obowiązki i odpowiedzialność” obejmują w pewnym zakresie również działalność pozaszkolną.

Decyzja Mahi v. Belgia, 7.07.2020 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 57462/19, § 31–32 – dot. kary dyscyplinarnej wymierzonej nauczycielowi za jego publiczne wypowiedzi na temat ataków terrorystycznych w Paryżu w 2015 r.

Ochrona własności (art. 1 Protokołu nr 1)

Uznaje się, że doszło do ingerencji w prawo do ochrony własności udziałowca spółki, jeśli zarzucone środki miały bezpośredni i negatywny wpływ na własność jego udziałów lub swobodę dysponowania nimi, zobowiązywały go do ich sprzedaży, ograniczały jego uprawnienie do wpływu na sprawy spółki w stosunku do innych udziałowców albo uniemożliwiały mu udział w zarządzaniu spółką lub głosowaniu.

Wyrok Albert i inni v. Węgry, 7.07.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 5294/14, § 132 – skarga uznana za niedopuszczalną z powodu braku legitymacji czynnej udziałowców banku.

Prawo do wolnych wyborów (art. 3 Protokołu nr 1)

Artykuł 3 Protokołu nr 1 obejmuje również pewne obowiązki pozytywne o charakterze proceduralnym, w szczególności wymaganie istnienia skutecznego krajowego systemu badania skarg indywidualnych i odwołań w kwestiach dotyczących wyborów. Jego istnienie jest jedną z istotnych gwarancji wolnych i uczciwych wyborów oraz ważną gwarancją przed arbitralnością procesu wyborczego. Musi on zapewnić właściwe korzystanie z praw do głosowania i kandydowania w wyborach, zachowanie ogólnego zaufania do zarządzania przez państwo procesem wyborczym oraz stanowi ważny instrument w jego rękach umożliwiający wypełnienie obowiązku przeprowadzenia demokratycznych wyborów. Prawo do głosowania i kandydowania w wyborach zagwarantowane w art. 3 Protokołu nr 1 i cechujące prawdziwą demokrację stałoby się iluzoryczne, gdyby w procesie wyborczym nie można było skutecznie zakwestionować przed właściwym ciałem krajowym sytuacji wskazujących na brak demokratycznych wyborów.

Wyrok Mugemangango v. Belgia, 10.07.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 310/15,§ 69 – dot. zarzutu braku skutecznej procedury skargowej w parlamencie w związku z zarzutami nieprawidłowości wyborów.

Skuteczność odwołań tego rodzaju zależy od zapewnienia w procesie podejmowania decyzji dotyczących zarzutów wobec procesu wyborczego odpowiednich i wystarczających gwarancji przed arbitralnością. W szczególności decyzje w tym zakresie muszą być podejmowane przez ciało gwarantujące jego bezstronność. Swoboda, z jakiej korzysta to ciało, nie może być nadmierna, ale wystarczająco precyzyjnie ograniczona przepisami prawa krajowego. Wreszcie obowiązująca je procedura musi zagwarantować możliwość wydania decyzji rzetelnej, obiektywnej i wystarczająco uzasadnionej.

Wyrok Mugemangango v. Belgia, 10.07.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 310/15, § 70.

Zgodnie z zasadą subsydiarności Trybunał nie może zastępować władz krajowych w interpretacji prawa lub ocenie faktów. Nie ocenia więc, czy zarzucone nieprawidłowości w procesie wyborczym naruszały przepisy krajowe. Nie może również sam ustalać, czy nieprawidłowości te zaistniały i mogły mieć wpływ na wynik wyborów. Jego zadaniem jest natomiast ocena, czy wymagania art. 3 Protokołu nr 1 były przestrzegane i czy państwo wypełniło obowiązek przeprowadzenia wyborów w warunkach wskazujących, że były wolne, uczciwe i zapewniały skuteczne korzystanie przez obywateli z praw wyborczych.

Wyrok Mugemangango v. Belgia, 10.07.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 310/15, § 71.

Standard wolnych wyborów jest zagrożony wyłącznie w przypadku naruszeń proceduralnych mogących udaremnić swobodne wyrażenie opinii ludności w wyborze ciała ustawodawczego oraz braku na poziomie krajowym możliwości skutecznego zbadania skarg dotyczących takich naruszeń.

Wyrok Mugemangango v. Belgia, 10.07.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 310/15, § 72, 78.

W przypadku gdy nieprawidłowości w liczeniu głosów lub w dokumentach wyborczych mogły wpłynąć na wynik wyborów, ważnym zabezpieczeniem rzetelności i powodzenia całego procesu wyborczego jest rzetelne postępowanie obejmujące ponowne przeliczenie głosów.

Wyrok Mugemangango v. Belgia, 10.07 2020 r., Wielka Izba, skarga nr 310/15, § 77.

Ustalenie, czy zarzut skarżącego został skutecznie zbadany, wymaga oceny, czy wchodząca w grę procedura zapewniała gwarancje odpowiednie i wystarczające dla ochrony przed wszelką arbitralnością. Mają one zapewnić przestrzeganie rządów prawa w postępowaniu w sprawie sporów wyborczych i w rezultacie integralność wyborów, gwarantując w ten sposób legitymację parlamentu i możliwość jego działania bez wątpliwości co do jego składu.

Wyrok Mugemangango v. Belgia, 10.07.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 310/15, § 87.

Regulacje wewnętrzne dotyczące funkcjonowania parlamentu, w tym członkostwa jego ciał, jako aspektu autonomii parlamentarnej, co do zasady mieszczą się w granicach swobody państw Konwencji. Musi ona jednak być zgodna z koncepcjami „skutecznej demokracji politycznej” i „rządów prawa”, do których odwołuje się preambuła Konwencji. Z tego wynika, że autonomia parlamentarna może być właściwie realizowana wyłącznie zgodnie z rządami prawa.

Wyrok Mugemangango v. Belgia, 10.07.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 310/15, § 88.

Prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13)

„Organem państwowym”, o którym mowa w art.13 Konwencji, nie musi być organ sądowy w ścisłym sensie. W przypadku sporu dotyczącego rezultatów wyborów oraz podziału mandatów właściwy organ musi oferować odpowiednie gwarancje bezstronności, jego swoboda być prawnie wystarczająco precyzyjnie ograniczona, a procedura zapewniać skuteczne gwarancje wydania rzetelnej, obiektywnej i wystarczająco uzasadnionej decyzji. Ze względu na zasadę subsydiarności oraz rozmaitość systemów wyborczych istniejących w Europie Trybunał nie może wskazać jednego wymaganego typu instrumentu prawnego spełniającego w tym zakresie wymagania Konwencji. Kwestia ta, blisko związana z zasadą podziału władz, mieści się w granicach szerokiej swobody, z jakiej korzystają państwa przy organizowaniu swoich systemów wyborczych.

Wyrok Mugemangango v. Belgia, 10.07.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 310/15, § 137–138.

Zakaz dyskryminacji (art. 14)

W sprawach na tle zarzutów dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność Trybunał ma obowiązek ich badania z uwzględnieniem zobowiązań międzynarodowych państwa wynikających z konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych z 13.12.2006 r., w szczególności jej art. 2 dotyczącego zapewnienia takim osobom „racjonalnych usprawnień”. W sferze edukacji dzieci i młodzieży usprawnienia takie mogą przyjąć rozmaite formy, fizyczne albo niefizyczne, edukacyjne lub organizacyjne, związane z dostępnością architektoniczną do budynków szkolnych, szkolenia nauczycieli, przystosowania programów nauczania itp. Zadanie Trybunału nie polega na wskazywaniu środków do podjęcia w celu zaspokojenia potrzeb dzieci z niepełnosprawnościami, władze krajowe bowiem są co do zasady lepiej przygotowane do oceny lokalnych potrzeb i warunków. Trybunał podkreślił jednak, że państwa powinny działać w tej materii z dużą ostrożnością ze względu na wpływ takich działań na sytuację i rozwój dzieci z niepełnosprawnościami, a więc szczególnie bezbronnych. Niezapewnienie właściwych „racjonalnych usprawnień” stanowi dyskryminację ze względu na niepełnosprawność.

Wyrok G.L. v. Włochy, 10.09.2020 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 59751/15, § 62–63, 66 – dot. niemożności otrzymania przez dziecko autystyczne wsparcia w nauce w początkowych klasach szkoły podstawowej.

Skargi indywidualne (art. 34)

Środki tymczasowe (art. 39 Regulaminu Trybunału)

Artykuł 34 obejmuje również obowiązki pozytywne, wymagając od władz zapewnienia wszystkich koniecznych ułatwień umożliwiających Trybunałowi właściwe i skuteczne badanie skarg. Obowiązek taki pojawia się zwłaszcza, gdy skarżącymi są osoby szczególnie bezbronne.

Wyrok M.K. i inni v. Polska, 23.07.2020 r., Izba (Sekcja I), skargi nr 40503/17, 42902/17 i 43643/17, § 229 – dot. powtarzających się odmów Straży Granicznej (SG)na granicy z Białorusią przyjęcia skarżących z Czeczenii domagających się ochrony międzynarodowej.

Kluczowe znaczenie środków tymczasowych wynika z faktu, że Trybunał wydaje je, co do zasady, jedynie wyjątkowo i na podstawie rygorystycznej analizy wszystkich istotnych okoliczności. W większości spraw, w których są stosowane, skarżący są narażeni na rzeczywiste ryzyko dla życia i zdrowia, z wynikającym z niego zagrożeniem wyrządzenia poważnej i nieodwracalnej szkody z naruszeniem kluczowych przepisów Konwencji. Ważna rola środków tymczasowych w systemie Konwencji nie tylko wzmacnia ich konsekwencje prawne dla państw wchodzących w grę potwierdzone w orzecznictwie Trybunału, ale wymaga również nadania jak największego znaczenia kwestii wykonywania przez państwa Konwencji wskazań Trybunału w tym zakresie. Wszelkie liberalne podejście do tej kwestii spowodowałoby osłabienie ochrony kluczowych praw Konwencji, niemożliwe do zaakceptowania i niezgodne z jej wartościami i duchem.

Wyrok M.K. i inni v. Polska, 23.07.2020 r., Izba (Sekcja I), skargi nr 40503/17, 42902/17 i 43643/17, § 231.

Z samej natury środka tymczasowego wynika, że decyzja, czy należy wskazać go w konkretnej sprawie, często musi być podejmowana bardzo szybko, aby zapobiec bezpośredniemu zagrożeniu szkodą. W rezultacie całość faktów sprawy często pozostaje nieustalona do czasu merytorycznego wyroku Trybunału w sprawie zarzutu, którego dotyczył wskazany środek. Środki takie są stosowane właśnie w celu umożliwienia Trybunałowi wydania wyroku po właściwym zbadaniu skargi. Do tego czasu Trybunał może być zmuszony do wskazania środka tymczasowego na podstawie faktów, które – chociaż uzasadniały wskazanie go w reakcji na wniosek – mogą zostać później uzupełnione albo zakwestionowane nawet w stopniu powodującym potrzebę zmiany pierwotnej decyzji.

Wyrok M.K. i inni v. Polska, 23.07.2020 r., Izba (Sekcja I), skargi nr 40503/17, 42902/17 i 43643/17, § 232.

Państwa Konwencji nie mogą zastępować własną oceny, czy w okresie, w którym środek tymczasowy został wskazany, istniało rzeczywiste ryzyko wyrządzenia skarżącemu bezpośredniej i niemożliwej do naprawienia szkody. Ocena, czy państwo zastosowało się do środka tymczasowego, należy do Trybunału. Państwo, które uważa, że posiada materiały mogące przekonać Trybunał do zmiany decyzji i jego uchylenia, powinno o nich właściwie poinformować i może wnieść w każdym czasie wniosek o jego uchylenie.

Wyrok M.K. i inni v. Polska, 23.07.2020 r., Izba (Sekcja I), skargi nr 40503/17, 42902/17 i 43643/17, § 233.

Punktem wyjścia oceny, czy państwo zastosowało się do środka tymczasowego, jest sposób jego sformułowania. Trybunał bada, czy państwo podjęło działania zgodne z jego literą i duchem. Naruszenie art. 34 Konwencji nastąpi, gdy władze państwa nie podjęły wszystkich kroków rozsądnie możliwych, aby zastosować się do wskazanego środka. Rząd musi wykazać przed Trybunałem, że państwo podjęło działania zgodne z oczekiwaniami (lub wyjątkowo, że istniała obiektywna przeszkoda, która to uniemożliwiała, a rząd podjął wszystkie rozsądne kroki, aby ją usunąć i poinformował o nich Trybunał). Przy badaniu zarzutu odmowy państwa zastosowania się do środka tymczasowego Trybunał nie ocenia ponownie, czy podjęta przezeń pierwotna decyzja była prawidłowa.

Wyrok M.K. i inni v .Polska, 23.07.2020 r., Izba (Sekcja I), skargi nr 40503/17, 42902/17 i 43643/17, § 234.

Wymogi dopuszczalności (art. 35)

Skarżący mogą przekonać Trybunał, że ich skarga jako udziałowców spółki dotycząca problemu odnoszącego się do samej spółki była usprawiedliwiona „wyjątkowymi okolicznościami”, jeśli przedstawią ważne i przekonujące powody wskazujące, że sama spółka nie miała praktycznej lub rzeczywistej możliwości wystąpienia ze skargą do Trybunału za pośrednictwem swoich organów statutowych i że w tej sytuacji skarżący jako jej udziałowcy powinni móc wnieść skargę na jej rzecz.

Wyrok Albert i inni v. Węgry, 7.07.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 5294/14, § 145.