G losa dotyczy kwestii statusu prawnego oświadczeń spadkowych złożonych pro futuro. Temat ten jest ważki, gdyż postępowania spadkowe dotyczą niemal każdej osoby, a od sposobu rozwiązania tej problematycznej kwestii zależy uznanie – albo nieuznanie – konkretnej osoby za spadkobiercę. Sąd Najwyższy przyjął uchwałę mającą na celu ujednolicenie orzecznictwa sądów, stwierdzając, że oświadczenie o odrzuceniu spadku złożone zbyt wcześnie – w relacji do unormowanego terminu – jest bezskuteczne. Sama uchwała Sądu Najwyższego jest zgodna z literą prawa, a zamiar ujednolicenia orzecznictwa winien być aprobowany. Sąd Najwyższy, wydając niniejszą uchwałę, uzasadnił jednak swoje stanowisko w sposób niejednoznaczny, a ponadto utrudnił sytuację nieprofesjonalnych uczestników obrotu prawnego.

W glosie zaprezentowano aprobujące uwagi do stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w uchwale z 19.10.2018 r. Uchwała SN z 19.10.2018 r. (III CZP 36/18), OSNC 2019/7–8, poz. 74. , a ponadto podjęto krytykę uzasadnienia uchwały i praktycznego funkcjonowania omawianych instytucji, wskazując propozycje de lege ferenda.

Stanowisko Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy zauważył, że oświadczenie spadkowe ma zostać złożone w terminie sześciomiesięcznym biegnącym od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania do spadku, przy wskazaniu konkretnego tytułu dziedziczenia, do którego się odnosi. Oświadczenie spadkowe może być składane kilkakrotnie (do różnych tytułów dziedziczenia), stąd także termin do złożenia oświadczenia może biec kilkakrotnie.

Jednocześnie SN stwierdził, że tytuł powołania do spadku to okoliczność istniejąca obiektywnie, niezależnie od przekonania osób, a pozostawienie spadkobiercom swobody decyzji, czy chcą zachować status spadkobiercy (poprzez umożliwienie złożenia oświadczenia spadkowego), służy ochronie ich interesów.

Ograniczenie tej swobody decyzyjnej terminem, w którym mogą ewentualnie złożyć oświadczenia, uwzględnia zarówno ich interesy, jak i interesy pozostałych uczestników obrotu prawnego. Wszyscy muszą bowiem nabrać pewności, kto uzyskał tytuł prawny do składników spadku i w jakim zakresie odpowiada za ewentualne długi spadkowe.

Sąd Najwyższy wskazał, że przewidziana możliwość złożenia przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku jest prawem podmiotowym kształtującym, które może zostać wykonane w określonym czasie, po którym wygasa ze skutkami określonymi w ustawie.

Zdaniem SN skutki sytuacji, w której osoba składająca oświadczenie o odrzuceniu spadku pozostawała w błędnym przekonaniu co do tytułu, na podstawie którego została do niego powołana, jak i sytuacji, gdy nie złożyła oświadczenia, pozostając w błędnym przekonaniu o skuteczności oświadczenia złożonego już wcześniej, mogą być sanowane z powołaniem się na art. 1019 Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 2320 ze zm.), dalej k.c. , co zapewnia dostateczną ochronę.

Sąd Najwyższy potwierdził także, iż nie ma wątpliwości, że oświadczenia spadkowego nie można złożyć jeszcze za życia przyszłego spadkodawcy, stanowiłoby to bowiem niedozwoloną czynność mortis causa.

Istotne zagadnienie prawne dotyczyło jednak nieco innej kwestii, czyli statusu oświadczenia spadkowego złożonego pro futuro w tym sensie, że po śmierci określonej osoby (spadkodawcy), jednak zbyt wcześnie w rozumieniu art. 1015 § 1 k.c., czyli przed rozpoczęciem biegu terminu dla konkretnego tytułu dziedziczenia.

Wobec przyjęcia przez SN, że tytuł powołania do spadku to okoliczność istniejąca obiektywnie, SN  konkludował, iż nie można skutecznie złożyć oświadczenia spadkowego pro futuro również w takim znaczeniu, że co prawda konkretna osoba już nie żyje (spadkodawca), ale dla danej osoby (potencjalnego spadkobiercy) nie rozpoczął jeszcze biegu termin, określony w art. 1015 § 1 k.c., gdyż pominięta byłaby zasadnicza kolejność dziedziczenia, określona jako: dziedziczenie testamentowe w pierwszej kolejności, a następnie dopiero kolejność ustawowa, zgodna z art. 931 i n. k.c.

W dalszych wywodach – odnoszących się bardziej bezpośrednio do uchwały – SN argumentował, że nie ma wątpliwości co do bezskuteczności oświadczenia spadkowego, złożonego pod tytułem, który w ogóle nie zaistniał (tj. np. z testamentu, gdy nie został sporządzony albo okazał się nieważny). Sąd Najwyższy stwierdził, że nie ma racjonalnych podstaw, aby inaczej potraktować sytuację, gdy konkretna osoba składa oświadczenie o odrzuceniu spadku na podstawie ustawy (jako abstrakcyjnie możliwego tytułu dziedziczenia), podczas gdy nie znajduje ona zastosowania w konkretnym stanie faktycznym, gdyż wyprzedza ją dziedziczenie testamentowe.

Takie oświadczenie spadkowe złożone gdy dana osoba nie została powołana do spadku pod konkretnym tytułem (istniejącym przecież obiektywnie – przyp. wł.), miałoby – zdaniem SN – charakter oświadczenia złożonego pod warunkiem i pozostawałoby bezskuteczne przez nieoznaczony czas, powodując szereg dalszych komplikacji.

Na zakończenie deliberacji SN wywiódł, że wykluczenie możliwości składania warunkowych oświadczeń spadkowych lepiej służy ochronie interesów uczestników obrotu prawnego i ochronie pewności samego obrotu.

Omówienie podstawowych instytucji

Analizę i ocenę uchwały poprzedzić należy zwróceniem uwagi na inną uchwałę, wydaną przez SN dokładnie rok wcześniej, w której SN Uchwała SN z 19.10.2017 r. (III CZP48/17), OSNC 2018/6, poz. 58. uzasadniał, że oświadczenie spadkowe może być składane kilkakrotnie, w różnym terminie, w odniesieniu do innych podstaw powołania do dziedziczenia, początek biegu terminu do złożenia oświadczenia liczony jest zaś osobno w odniesieniu do każdego spadkobiercy, jak i indywidualnego tytułu powołania do dziedziczenia.

Przechodząc do omówienia podstawowych instytucji, zgodnie z treścią art. 926 § 1 k.c., spadek można nabyć na podstawie testamentu albo ustawy. Słowo „albo” znajduje uzasadnienie o tyle, że nie można danej (tej samej) części spadku nabyć jednocześnie na podstawie ustawy, jak i na podstawie testamentu; niewykluczona jest jednak sytuacja nabycia jednej części spadku „z testamentu”, a innej części „z ustawy”. Spadkobierca może także wówczas jedno powołanie przyjąć (np. ustawowe), a dalsze odrzucić (np. testamentowe) Por. M. Zelek (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, art. 627–1088, red, M. Gutowski, Warszawa 2019, t. 3, Legalis/el. .

Z regulacji art. 926 § 2 i 3 k.c. wypływa zasada pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego nad ustawowym Por. postanowienie SN z 31.01.1997 r. (II CKU 58/96), niepubl.; postanowienie SN z 6.02.1998 r. (I CKU 206/97), niepubl.; E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Warszawa 2011, s. 43-44. . Dziedziczenie na zasadach ustawy odbywa się więc w drodze wyjątku, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu (w ogóle albo co do części spadku), względnie gdy żadna z osób - które powołał do dziedziczenia – nie chce (tut. odrzucenie spadku) lub nie może być (tut. wcześniejsza śmierć; niegodność dziedziczenia; zrzeczenie się dziedziczenia) spadkobiercą Por. M. Załucki (w:) Kodeks cywilny. Komentarz (do art. 926), red. M. Załucki, Warszawa 2019, Legalis/el. .

System prawny tworzy fikcję, że spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia, czyli w momencie śmierci spadkodawcy; stąd – na marginesie sprawy – zauważyć należy, iż składanie i odbieranie oświadczeń spadkowych imieniem dzieci które nie były poczęte na moment śmierci spadkodawcy (otwarcia spadku), chociaż istnieją na moment składania kolejnych oświadczeń o odrzuceniu spadku, jest nieporozumieniem.

Takiego nabycia spadku nie traktujemy jednak jako definitywnego, gdyż spadkobierca może – w terminie sześciu miesięcy od dowiedzenia się o tytule swojego powołania do spadku – złożyć oświadczenie o:

• przyjęciu spadku wprost (tj. bez ograniczenia odpowiedzialności za długi zmarłego);
• przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza (tj. z ograniczeniem odpowiedzialności za długi zmarłego, do równowartości stanu czynnego masy spadku);
• odrzuceniu spadku (wówczas składający oświadczenie traktowany jest przez prawo tak, jakby nie dożył otwarcia spadku).

Wobec treści art. 1015 § 2 k.c. przyjmuje się kolejną fikcję prawną polegającą na tym, że brak złożenia jakiegokolwiek oświadczenia spadkowego (w przepisanym terminie) jednoznaczny jest z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Przewidziany sześciomiesięczny termin jest zawity, a po jego upływie wygasają uprawnienia do składania oświadczeń Por. J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1990, s. 145; J. Kosik (w:) System prawa cywilnego, Warszawa 1986, t. 4, s. 277; E. Niezbecka (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. A. Kidyba, Warszawa 2015, t 4., komentarz do art. 1015, LEX/el. .

Niestety do spadków otwartych przed 18.10.2015 r. jako zasadę stosujemy przyjęcie spadku wprost i o ile uchylony art. 1016 k.c. mija się z celem w obowiązującym stanie prawnym Pod. K. Szpyt (w:) Kodeks cywilny. Komentarz (do art. 1016), red. M. Załucki, Warszawa 2019, Legalis/el. , o tyle m.in. o jego właściwościach ochronnych należy pamiętać w kontekście tzw. „starych spadków”.

W judykaturze wskazuje się, że do zachowania terminu dla złożenia oświadczenia spadkowego wystarczy wniesienie do sądu, choćby niewłaściwego, podpisanego przez spadkobiercę i zawierającego niezbędne dane wniosku o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Nie ma przy tym znaczenia, że sam odbiór oświadczenia nastąpi już po upływie sześciomiesięcznego terminu Por. W. Borysiak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz (do art. 1015), red. K. Osajda, Warszawa 2020, Legalis/el. .

Zgodnie z treścią art. 1022 k.c. osoba powołana do spadku testamentem składa oświadczenie spadkowe niezależne od oświadczenia dotyczącego ewentualnego powołania także z ustawy (czy to gdy testament dotyczy części spadku; czy to gdy odrzuca spadek jako spadkobierca testamentowy).

Kolejność dziedziczenia ustawowego określają przepisy 931 i n. k.c., które znajdują zastosowanie w każdej sytuacji dziedziczenia, gdy nie mamy do czynienia z dziedziczeniem testamentowym (brak testamentu albo odrzucenie spadku z testamentu, przy uwzględnieniu instytucji „przyrostu”).

Zgodnie z treścią art. 1017 k.c. (tzw. zasadą transmisji) w przypadku gdy przed upływem terminu do złożenia oświadczenia spadkowego konkretny spadkobierca zmarł, oświadczenie co do spadku po „pierwotnym” spadkodawcy może być złożone przez spadkobierców później zmarłego. W takiej sytuacji termin do złożenia oświadczenia po wcześniej zmarłym spadkodawcy nie może upłynąć przed terminem do złożenia oświadczenia spadkowego po spadkodawcy zmarłym później.

Oświadczenie spadkowe – pod rygorem nieważności – nie może być złożone pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Nie może także zostać skutecznie odwołane i wymaga zachowania (jako minimalnej) formy ustnej lub z podpisem urzędowo poświadczonym, przy czym zgodnie ze stanowiskiem SN złożenie oświadczenia przed notariuszem wymaga zachowania formy aktu notarialnego Por. postanowienie SN z 10.11.2006 r. (I CSK 228/06), OSNC 2007/7–8, poz. 123. .

Co do mogącej wystąpić konieczności złożenia oświadczenia spadkowego w imieniu małoletniego (w praktyce odrzucenia spadku), do złożenia takiego oświadczenia niezbędna jest zgoda sądu rodzinnego. Najbardziej pożądaną jest oczywiście sytuacja, w której rodzic (przedstawiciel ustawowy) w trakcie sześciomiesięcznego terminu – przewidzianego dla złożenia oświadczenia w imieniu dziecka – uzyska zgodę sądu i złoży oświadczenie. Jednakże gdy złożył wniosek o uzyskanie takiej zgody – w terminie sześciu miesięcy od dowiedzenia się o powołaniu do spadku małoletniego, czyli najczęściej liczonym od złożenia oświadczenia w imieniu własnym – a postanowienie o udzieleniu zgody uprawomocni się po upływie przewidzianego terminu do złożenia oświadczenia spadkowego, przedstawiciel winien złożyć oświadczenie spadkowe bez zbędnej zwłoki Uchwała SN z 22.05.2018r. (III CZP 102/17) – „Złożenie przez rodziców w imieniu małoletniego dziecka oświadczenia o odrzuceniu spadku jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka. Termin przewidziany w art. 1015 § 1 k.c. nie może się skończyć przed prawomocnym zakończeniem postępowania o zezwolenie na złożenie przez małoletniego spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku. Po prawomocnym zakończeniu tego postępowania oświadczenie małoletniego powinno być złożone niezwłocznie, chyba że termin ten jeszcze nie upłynął”. .

Warty podkreślenia jest fakt, że sama zgoda sądu rodzinnego na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego nie zastępuje złożenia oświadczenia spadkowego – sprawy te są niezależne od siebie.

Kolejną ważką instytucją, wymagającą chociaż pobieżnego opisania, jest przewidziana w art. 1019 k.c. możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego – pod wpływem groźby lub błędu – oświadczenia spadkowego, względnie uchylenie się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia takiego oświadczenia, przy zaistnieniu powyżej wskazanych przyczyn. Takie uchylenie następuje wyłącznie przed sądem – składane jest w formie ustnej Por. uchwała SN z 22.11.2013 r. (III CZP 77/13), OSNC 2014/9, poz. 86. – i wymaga zatwierdzenia sądu, przy czym spadkobierca musi jednocześnie złożyć odpowiednie oświadczenie spadkowe.

Zakładając racjonalność ustawodawcy, pojęciom opisanym w przedmiotowym artykule należy nadawać takie samo znaczenie jak w części ogólnej Kodeksu cywilnego i przyjąć koncepcję błędu istotnego oraz dowieść, że spadkobierca wykazał choć minimalną aktywność w przedmiocie „zainteresowania” spadkiem. Warto także zwrócić uwagę na fakt, że zgodnie z art. 88 § 2 k.c. (stosowanym tutaj odpowiednio) uprawnienie uchylenia wygasa: w razie błędu – z upływem jednego roku od jego wykrycia; a w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.

Niejednokrotnie mogą pojawiać się praktyczne problemy w zakresie rozgraniczenia sytuacji, w których nie rozpoczyna biegu termin z art. 1015 § 1 k.c., od przypadków, w których termin ten rozpoczyna bieg, natomiast spadkobiercy przysługuje prawo do ewentualnego uchylenia się od skutków prawnych braku złożenia oświadczenia woli w terminie (art. 1019 k.c.) Por. W. Borysiak (w:) Kodeks cywilny... – z uwagi na ramy wypowiedzi autor odsyła do przytoczonego, stosunkowo szerokiego, opracowania tych kwestii.

W myśl przepisów art. 640–645 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 11 ze zm.), dalej k.p.c. , regulujących procedurę składania oświadczeń spadkowych i ich formę (także minimalną treść), sądem miejscowo właściwym do złożenia oświadczeń spadkowych jest sąd miejsca zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie (także sąd spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia praw do spadku). Oświadczający może także udać się do dowolnego notariusza w celu złożenia oświadczenia spadkowego. Zarówno sąd niebędący sądem spadku, jak i notariusz przesyłają oświadczenia do sądu spadku, gdzie zostają zarejestrowane, każdorazowo pod inną (nową) sygnaturą, w repertorium „Ns”.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku – zgodnie z art. 641 k.p.c. – powinno zawierać imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce zgonu oraz miejsce ostatniego zamieszkania spadkodawcy. Nadto winno określać konkretny tytuł powołania do spadku oraz treść oświadczenia, z jednoczesnym wymienieniem wszelkich – wiadomych oświadczającemu – osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, a także wszelkich testamentów (wraz z danymi dotyczącymi treści i miejsca ich przechowywania).

W myśl art. 643 k.p.c. o przyjęciu lub odrzuceniu spadku sąd zawiadamia wszystkie osoby, które według oświadczenia i przedstawionych dokumentów powołane są do dziedziczenia, choćby w dalszej kolejności.

Żaden przepis nie nakłada jednak takiego obowiązku zawiadomienia bezpośrednio na notariusza Por. M. Krześ (w:) Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego (do art. 643 k.p.c.), red. E. Marszałkowska-Krześ, Warszawa 2018, Legalis/el. , stąd od rzetelności sporządzanej dokumentacji może zależeć możliwość zawiadomienia zainteresowanych osób przez sąd spadku, po otrzymaniu i zarejestrowaniu konkretnego oświadczenia.

W żadnym przypadku ani sąd, ani notariusz (na zasadzie obecnie obowiązujących przepisów) nie wnikają w kwestię zachowania terminu do złożenia oświadczenia spadkowego, wobec czego oświadczenie to może okazać się zbyt wczesne albo spóźnione. Działania sądu i notariusza – w świetle obowiązujących przepisów – są stricte techniczne, co niejednokrotnie powoduje szereg problemów dla nieprofesjonalnych uczestników obrotu prawnego, pozostających w zaufaniu, że pomyślnie (zgodnie z wnioskiem) rozpoznana sprawa sądowa niweczy dalsze zmartwienia i konieczność interesowania się daną kwestią.

Ocena stanowiska Sądu Najwyższego

Przechodząc do meritum wypowiedzi, zauważyć należy, że spore kontrowersje budziła – i ciągle może budzić – kwestia stanu oświadczeń spadkowych złożonych przedwcześnie w relacji do art. 1015 § 1 k.c., szczególnie z pominięciem zasady pierwszeństwa spadkobrania testamentowego nad ustawowym lub z pominięciem kolejności dziedziczenia, określonej w myśl przepisów o dziedziczeniu ustawowym.

Sąd Najwyższy po raz kolejny zajął się istotnym zagadnieniem prawa spadkowego w szczególności z uwagi na „nienadążanie ustawodawcze”, per se przerzucające ciężar „prostowania ścieżek” regulacji prawnych na judykaturę Por. T. Justyński, Początek terminu do przyjęcia bądź odrzucenia spadku. Glosa do uchwały SN z 19.10.2018 r. (III CZP 36/18), OSP 2019/11, s. 50–60. .

Aprobująco należy ocenić samą próbę ujednolicenia stosowania przepisów art. 1015 § 1 k.c.

Także aprobująco należy ocenić tezę uchwały SN, że „złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez osobę, w stosunku do której nie rozpoczął jeszcze biegu termin określony w art. 1015 § 1 k.c., jest bezskuteczne”, przy czym należy wyrazić zastrzeżenie co do pewnej niekonsekwencji SN w przeprowadzonych deliberacjach Por. przeciwnie T. Justyński, Początek... .

Sąd Najwyższy niejednokrotnie posłużył się terminem „warunku”, a mimo to nie uzasadnił dlaczego – wobec takiego stanowiska – oświadczeniom spadkowym pro futuro nie przypisał sankcji nieważności z art. 1018 § 1 k.c., traktującego, że oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne.

Starając się jednak usprawiedliwić SN, ostatecznie prezentujący poprawną – zdaniem autora wypowiedzi – konkluzję o bezskuteczności (a nie nieważności) oświadczeń spadkowych pro futuro, przedstawiam poniższe dywagacje.

Podnieść należy, że art. 1018 § 1 k.c. nie nadaje pojęciu „warunku” nowego (innego) znaczenia niż przepisy ogólne Kodeksu cywilnego. W utrwalony już sposób doktryna prawnicza rozróżnia warunki z art. 89 k.c. i warunki conditio iuris (czyli warunki prawne), definiując warunek prawny jako wynikającą z hipotezy normy prawnej przesłankę skuteczności czynności prawnej Por. P. Sobolewski (w:) Kodeks cywilny. Spadki. Komentarz (do art. 89 k.c.), red. K. Osajda, Warszawa 2019, Legalis/el. .

Warunek w rozumieniu art. 89 k.c. zastrzegany jest wolą stron, natomiast warunek prawny wynika z treści przepisów prawa. W przypadku niespełnienia warunku prawnego czynność prawna pozostaje bezskuteczna.

Taki warunek prawny wypływa z hipotezy przepisów art. 1015 § 1 i 2 k.c., wskazujących precyzyjnie okoliczności, w których może skutecznie zostać złożone oświadczenie spadkowe.

Pomimo że w doktrynie prawniczej pojawiają się postulaty zaprzestania posługiwania się terminem warunku prawnego Por. M. Rzewuska (w:) Kodeks cywilny. Komentarz (do art. 89 k.c.), red. M. Załucki, Warszawa 2019, Legalis/el. , jako powodującego komplikacje w jego zrozumieniu i rozróżnieniu, wydaje się, iż SN także przyjął i posłużył się terminem „warunku” właśnie w znaczeniu conditio iuris.

O ile rozważania SN na temat „warunku” nie mają większego znaczenia dla nieprofesjonalnych uczestników obrotu prawnego, o tyle takie rozważania byłyby istotne z perspektywy profesjonalnych uczestników tego obrotu, którzy dla wprowadzenia w życie poglądów SN (niejednokrotnie chwiejnych) muszą przejawiać zaufanie do prezentowanych racji, a także do sposobu ich zaprezentowania.

Abstrahując jednak od kwestii słusznego przypisania skutków prawnych przedwczesnemu oświadczeniu spadkowemu, dalej należy wyrazić spore zastrzeżenia do SN, a być może w większym stopniu do legislatora.

O ile rozważania SN zmierzają bowiem do zgodności z literą prawa i pożądanej chęci ujednolicenia jego stosowania, o tyle zasadniczo utrudniają „życie” obywateli (nieprofesjonalnych uczestników obrotu prawnego).

Z perspektywy „obywatelskiej” przedmiotową uchwałę należy ocenić krytycznie, zwłaszcza gdy wiele sądów – w postępowaniach o stwierdzenie nabycia spadku – nie zauważało przedmiotowego problemu i przez lata uznawało za skuteczne oświadczenia spadkowe pro futuro, akceptując wyczerpanie „wymogu staranności” poprzez złożenie oświadczenia spadkowego przed upływem terminu końcowego.

Zgodzić należy się jednak, że art. 1015 § 1 k.c. wyznacza nie tylko termin końcowy do złożenia oświadczenia spadkowego, ale wskazuje również termin początkowy - moment dowiedzenia się o tytule swojego powołania do dziedziczenia.

Innymi słowy, prawo przesądza, że ex ante powinno zaistnieć samo powołanie do dziedziczenia oraz powstać obiektywny status spadkobiercy. Do czasu uzyskania obiektywnego atrybutu „spadkobiercy” konkretna osoba pozostaje li tylko „potencjalnym spadkobiercą”.

Pomiędzy staniem się spadkobiercą a rozpoczęciem biegu terminu z art. 1015 § 1 k.c. oczywiście może upłynąć spory okres (termin biegnie przecież „od dowiedzenia się”), a kuriozalnie, hipotetycznie, może zaistnieć nawet sytuacja, że oświadczenie osoby działającej „w terminie”, lecz bez świadomości istnienia u niego atrybutu „spadkobiercy” (zaistnienia powołania do spadku), zostanie uznane za bezskuteczne, to jednak nadrzędną wartością jest zgodność uchwały z prawem oraz dążenie do ujednolicenia jego stosowania Por. polemika z T. Justyński, Początek... .

Taka – zauważona w doktrynie prawniczej – praktycznie możliwa sytuacja unaocznia przede wszystkim problemy tkwiące w samych normach prawnych, lecz nie godzi w słuszność rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego.

Podnieść należy, że zastrzeżenia dotyczące obecnego funkcjonowania omawianych instytucji stanowią w szczególności pokłosie braku kompleksowego, powszechnie dostępnego oraz zupełnego (możliwie dostępnego w formie elektronicznej) rejestru spadkowego.

Niedostateczność w zakresie informacyjnym (szczególnie na rzecz obywateli) dostrzegana jest w doktrynie prawniczej, a w tej konkretnej sytuacji powoduje, że regulacja „mająca gwarantować spadkobiercom lepszą sytuację decyzyjną, obraca się przeciwko nim i swoiście ich ubezwłasnowolnia” Por. T. Justyński, Początek... .

Zwrócić należy szczególną uwagę, że ciągle utrudnione jest ustalenie, czy po danej osobie (spadkodawcy) toczy się albo zostało już przeprowadzone postępowanie spadkowe.

Trudności te dotyczą nie tylko „zainteresowanych obywateli”, ale także samych sądów orzekających.

W praktyce niejednokrotnie zachodzą więc kuriozalne sytuacje, gdy po danym zmarłym toczyło się kilka postępowań o stwierdzenie nabycia spadku, a co więcej postępowania te zakończone zostały różnie w kontekście merytorycznym Por. postępowanie przed Sądem Grodzkim w Krakowie, do sygn. akt I.2.A. 783/45 oraz przed Sądem Powiatowym dla Miasta Krakowa, Wydział II Niesporny, do sygn. II Ns II 577/55 oraz przed Sądem Rejonowym dla Krakowa – Śródmieścia w Krakowie, Wydział I Cywilny, do sygn. akt I Ns 347/03/S i przed Sądem Rejonowym dla Krakowa – Śródmieścia w Krakowie, Wydział VI Cywilny, do sygn. VI Ns 980/08/S. .

Po wtóre, utrudnione jest ustalenie, czy po danym spadkodawcy (przez kogo i w jakim terminie) został złożony testament oraz czy złożone zostały (przez kogo i kiedy) oświadczenia spadkowe, każdorazowo praktycznie rejestrowane pod kolejną, nową, sygnaturą sądową.

Ustalenie przedmiotowych kwestii praktycznie możliwe jest wyłącznie na zasadach zaufania do pozytywnego i pełnego (rzetelnego) rozpoznania wniosku o ustalenie i podanie – przez sam sąd spadku – sygnatur wszelkich zarejestrowanych spraw, udzielenie dostępu do akt oraz bezpośrednie zbadanie przedmiotowej dokumentacji.

Słuszną jest obserwacja, że nawet osoba odrzucająca spadek po rzetelnym zbadaniu dostępnych dokumentów nie ma gwarantowanej wiedzy o ostatecznym „składzie osobowym dziedziców” Por. T. Justyński, Początek... . Wydaje się, że najbezpieczniejsze – choć dalece odbiegające od „rozsądnych wyobrażeń uczestników obrotu prawnego” – jest rozłożone w czasie, kilkakrotne, badanie dokumentacji akt sądowych.

Po trzecie, zwrócić należy uwagę na obowiązujące powszechnie, kolokwialne, przekonanie, że „pozytywne załatwienie sprawy” czy to przed sądem, czy też przed notariuszem, w tym przypadku polegające na odebraniu oświadczenia spadkowego, niweczy konieczność dalszego interesowania się daną kwestią prawną. Zawodność takiego rozumowania przejawia się w wielu aspektach.

Przede wszystkim problem wynika z zaniechania badania skuteczności składanego oświadczenia spadkowego przez podmioty uprawnione do jego odbioru. Nadto – co już wskazywano – zarówno testament, jak i oświadczenie spadkobiercy testamentowego mogą zostać złożone później niż oświadczenia spadkobierców ustawowych, błędnie przekonanych o braku rozrządzeń testamentowych.

W każdym przypadku stanowczo stwierdzić należy, że zauważane problemy z „praktycznym funkcjonowaniem istotnych instytucji prawa spadkowego”, jeśli ciągle nie powodują zmiany prawa, to dotyczą przede wszystkim płaszczyzny informacyjnej, stąd do czasu zapewnienia pełnego dostępu informacyjnego dla obywateli uchwałę należy ocenić krytycznie z punktu widzenia osób zainteresowanych spadkiem (potencjalnych spadkobierców), nie odbierając przy tym walorów poglądom doktryny prawniczej o braku ratio legis dla rozumienia „momentu początkowego” złożenia oświadczeń spadkowych, jako swoistego „wystrzału startowego” i tym samym braku racjonalnych przyczyn w pozbawieniu potencjalnego spadkobiercy prawa do decydowania o ewentualnym spadku. Także wskazywane ujęcie prawnoporównawcze art. 1015 § 1 k.c. z paragrafem 1944 Kodeksu cywilnego niemieckiego znajduje swoje uzasadnienie, przy czym prawodawca niemiecki po pierwsze jednoznacznie unormował możliwość złożenia oświadczenia spadkowego przed rozpoczęciem biegu terminu, czego polski legislator nie uczynił (a być może powinien), a ponadto pamiętać należy o istniejącej w Polsce fikcji prawnej nabywania spadku w momencie jego otwarcia Por. T. Justyński, Początek... . Zdaniem autora wypowiedzi orzeczenia sądów – także SN – winny przede wszystkim polegać na obowiązującym prawie, a nie konstruować tego prawa, stąd omawiana uchwała SN nie mogła mieć innego brzmienia.

Reasumując, jakkolwiek teza glosowanej uchwały SN zachowuje zgodność z obowiązującym prawem i w tym kontekście jest słuszna, to krytycznie należy ją ocenić z punktu widzenia nieprofesjonalnych uczestników obrotu prawnego.

Sprawy spadkowe dotyczą niemalże każdego obywatela, lepiej albo gorzej poinformowanego w obowiązującym prawie, stąd ustawodawca de lege ferenda winien albo zmienić prawo, albo zapewnić chociaż powszechny dostęp informacyjny dotyczący prawomocnie zakończonych oraz pozostających w toku postępowań spadkowych, złożonych oświadczeń spadkowych, przedłożonych testamentów, czy też spraw dotyczących uchylenia się od skutków prawnych złożonych oświadczeń spadkowych.

Chronione w ten sposób wartości i interesy znacznie przewyższają ewentualne ryzyka, jakie niesie za sobą ujawnienie danych, natomiast obecnie nie ma problemów technologicznych, które mogłyby przemawiać na niekorzyść realizacji powyższego postulatu. Zważyć należy, że także przepisy o ochronie danych osobowych nie stoją na przeszkodzie ujawnieniu danych, w szczególności odnoszących się przecież do osób zmarłych.

Podnieść także należy, że obecnie nawet skorzystanie z usług profesjonalnych podmiotów (pełnomocników) dla zapewnienia skuteczności składanego oświadczenia spadkowego może okazać się zawodne, gdyż uzależnione jest od stanu wiedzy istniejącego na moment badania relewantnej dokumentacji.

Nie sposób także obrać „bezpiecznej” drogi postępowania dla spadkobiercy testamentowego, który pozostaje jednocześnie dalszą rodziną spadkodawcy (np. siostrzeńcem), tj. czy należy składać kolejne oświadczenie spadkowe o odrzuceniu spadku z ustawy, w sytuacji gdy bliższa rodzina zmarłego odrzuciła spadek przed złożeniem oświadczenia o odrzuceniu spadku przez tegoż spadkobiercę testamentowego (czyli w świetle uchwały bezskutecznie) Por. postępowania przed Sądem Rejonowym w Wieliczce, Wydziałem I Cywilnym, do sygn. akt I Ns 1195/16; I Ns 665/16; I Ns 808/16; I Ns 1232/16; I Ns 1282/16; I Ns 1615/16; I Ns 206/17. .

Zgodzić przy tym należy się – wbrew wywodom SN, zawartym w uzasadnieniu uchwały – że składający oświadczenie bez wiedzy o „istnieniu osób silniej powołanych do spadku”, o ile musi złożyć swoje oświadczenie ponownie, o tyle termin do złożenia ponownego oświadczenia zacznie swój bieg dopiero w dniu powzięcia wiadomości o rzeczywistym powołaniu do spadku Por. W. Borysiak (w:) Kodeks cywilny... .

Jakkolwiek z przyjęcia „obiektywnego statusu spadkobiercy” wynika bezskuteczność przedwczesnego oświadczenia spadkowego, o tyle moment początkowy dla biegu terminu z art. 1015 § 1 k.c. uzależniony jest od „dowiedzenia się o tytule swojego powołania”. Z uwagi na niejednolitość w rozgraniczaniu instytucji z art. 1015 §1 k.c. od art. 1019 k.c. (zachodzącą w samym orzecznictwie SN Por. uzasadnienie uchw. SN z 19.10.2018 r. (III CZP 36/18), OSNC 2019/7–8, poz. 74; postanowienie SN z 25.2.2015 r. (IV CSK 304/14), Legalis/el; uchwała SN z 15.1.1991 r. (III CZP 75/90), OSNCP 1991/5–6, poz. 68 ), należy przedstawić istotną uwagę praktyczną – z perspektywy interesu spadkobiercy testamentowego, pozostającego także „dalszym spadkobiercą ustawowym” – o zasadności bezpośredniego informowania osób, które złożyły już oświadczenia o odrzuceniu spadku „z ustawy” (powołując brak wiedzy o testamentach), ze wskazaniem na przedłożenie testamentu oraz złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez spadkobiercę testamentowego (przy wskazaniu terminu złożenia). Działania te umożliwią chociaż oszacowanie „terminu końcowego” interesowania się sprawą – z powyżej wymienionej perspektywy – przy posiadaniu środków dowodowych na rozpoczęcie biegu sześciomiesięcznego terminu dla pozostałych osób.

Zdaniem autora wypowiedzi do czasu powstania pełnego i powszechnie dostępnego rejestru spadkowego (względnie do czasu wprowadzenia regulacji wprost umożliwiającej złożenie oświadczenia spadkowego przed rozpoczęciem biegu terminu z art. 1015 § 1 k.c.) podmioty odbierające oraz rejestrujące oświadczenia spadkowe winny współdziałać, badając z urzędu skuteczność składanych oświadczeń, a także informować zainteresowanych obywateli o każdej zmianie okoliczności, powodowanej np. właśnie przez przedłożenie testamentu i złożenie oświadczenia spadkobiercy testamentowego (szczególnie gdy osoby oświadczające „na zasadach ustawy” wskazywały brak wiedzy dotyczącej rozrządzeń testamentowych). W przeciwnym przypadku „stan zawieszenia sprawy” może być rażąco abstrakcyjny, a niejednolitość w określeniu stosunku pomiędzy art. 1015 § 1 k.c. a art. 1019 k.c. może powodować dalsze komplikacje.