Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2018

W ostatniej dekadzie można zaobserwować w ustawodawstwie polskim wyraźny trend w kierunku stwarzania nowych lub rozszerzania istniejących instrumentów ochrony interesów pokrzywdzonych w postępowaniu karnym. Efektem podjętych działań, wynikających z przyjętych założeń, jest kryminalizacja zjawiska nękania wprowadzonego do polskiego Kodeksu karnego ustawą z 25.02.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny (Dz.U. nr 72, poz. 381). Stalking od lat budzi żywe zainteresowanie przedstawicieli środowisk naukowych oraz praktyki wymiaru sprawiedliwości. W kontekst rozważań nad tą problematyką znakomicie wpisuje się opracowanie Marka Mozgawy, należącego do grona cenionych prawników i wybitnych teoretyków.

Książka pt. Stalking, chociaż nie jest dziełem doskonałym, zawierającym kompleksowe i wyczerpujące przedstawienie całości zagadnień związanych ze zjawiskiem uporczywego nękania, charakteryzuje się wyjątkową oryginalnością. Rozprawa przedstawia naukowe rezultaty IX Lubelskiego Seminarium Karnistycznego pt. „Stalking”, które zostało zorganizowane 4.12.2017 r. przez Katedrę Prawa Karnego i Kryminologii Wydziału Prawa i Administracji  Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Słowo pochodzące z żargonu myśliwskiego, oznaczające „podchody”, „skradanie się”, odnosi się do tropienia zwierzyny przez myśliwego.Etymologię słowa stalking dokładnie przedstawia B. Nicolas, odwołując się do opisu zachowania duchów – zob. Hamlet Szekspira (akt 1, scena 1) oraz pierwsze zdanie Manifestu Komunistycznego K. Marksa: „A spectre is stalking Europe...”. Szerzej: B. Nicolas, Stalking, „Reaktion Books” 2006, s. 16–17.

Część merytoryczną opracowania stanowi siedemnaście artykułów omawiających wybrane zagadnienia z obszaru kryminalizacji zjawiska nękania. Nadmienić należy, że w publikacji zamieszczono także złożony po konferencji – jako głos w dyskusji – tekst dr. Szymona Tarapaty (UWr) i dr. Piotra Zakrzewskiego (UKSW): O normatywnych przesłankach tożsamości czynu zabronionego z art. 190a § 1 k.k. – kilka uwag na tle wyroku Sądu Najwyższego z 16.11.2015 r., V KK 329/15.

Obszerny zbiór referatów, z których każdy mógłby stanowić odrębną całość, zawiera syntetyczne opracowanie wiodących aspektów zjawiska nękania na gruncie polskiego prawa karnego. Utwór stanowi doskonałą bazę wiedzy prezentującą uniwersalne poglądy oraz zobiektyzowane oceny polskiej legislacji karnej i postulaty de lege ferenda, dostarczając czytelnikowi przydatnego punktu odniesienia do przeprowadzenia właściwej analizy tytułowego zagadnienia.

W otwierającym artykule pt. Prawnokarna ocena nękania przed wejściem w życie art. 190a § 1 i 3 k.k. Katarzyna Nazar (UMCS) przedstawia intencje i inspiracje, jakie tkwiły u podstaw rozwiązań przyjętych na gruncie Kodeksu karnego w zakresie uporczywego nękania. Zwięzła prezentacja tła historycznego pozwala wysnuć wniosek, że „prawdziwa wiedza to znajomość przyczyn”.Autorem aforyzmu jest Francis Bacon (1561– 1626), angielski filozof i prawnik.

Niewątpliwie za słuszną należy uznać reakcję ustawodawcy wprowadzającego do polskiego systemu prawnego nowe rozwiązania w zakresie kryminalizacji zjawiska stalkingu, godzącego w istotne dobra człowieka, takie jak wolność, godność i cześć, a których różnorodność nie zawsze poddawała się ocenie na gruncie dotychczasowych obowiązujących przepisów ustawy karnej.Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, Sejm VI kadencji, druk sejm. nr 3553.

Analiza zjawiska uporczywego nękania przed wprowadzeniem do Kodeksu karnego art. 190a oraz po nowelizacji ustawy pozwala dostrzec skalę problemu, w szczególności rozmiary stalkingu w polskim społeczeństwie. Podbudowę empiryczną stanowią wyniki badań na temat uporczywego nękania zainicjowanych przez Ministerstwo Sprawiedliwości w 2009 r. i przeprowadzonych przez OBOP na zlecenie Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości.Koncepcję badania i projekt kwestionariusza opracował zespół pracowników Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości oraz Katedry Kryminologii i Polityki Kryminalnej Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW. Zespołem badawczym kierował A. Siemaszko. Powołując się na dane statystyczne, Katarzyna Nazar wskazuje, że tylko w pierwszym roku obowiązywania przepisu art. 190a k.k., tj. od 6.06.2011 r. do 6.06.2012 r., zarejestrowano ponad 5000 takich spraw we wszystkich jednostkach prokuratury w Polsce.M. Mozgawa, M. Budyn-Kulik, Prawnokarne i kryminologiczne aspekty zjawiska nękania, „Themis Polska Nova” 2012/2 (3), s. 15–55. Zgodzić należy się  z autorką, że chociaż samo stworzenie nowego typu czynu zabronionego – wynikające z wyraźnej potrzeby współczesnych czasów – nie spowoduje zmniejszenia liczby przestępstw, może znacząco wpłynąć na świadomość społeczną, dając podstawę dla organów ścigania do reagowania na dynamiczne i multikauzalne zjawisko stalkingu.

Nie mniej interesujący jest drugi referat, pt. Analiza ustawowych znamion przestępstwa uporczywego nękania autorstwa Marka Mozgawy (UMCS). Rozważania na temat przedmiotowego zjawiska rozpoczynają się od normatywnych podstaw umożliwiających jego ocenę na gruncie prawnokarnym. Autor posłużył się syntetyczną metodą opisu typu czynu zabronionego w korelacji do rozwiązań obowiązujących w obecnej kodyfikacji karnej. Odniesienie do analizy znamion przestępstwa, sankcji za popełnienie czynu zabronionego, funkcjonowania artykułu na tle innych przepisów, a także występującej praktyki sądowej umożliwia odbiorcy zrozumienie, jakie zachowania chciał spenalizować ustawodawca, wprowadzając do Kodeksu karnego przepis art. 190a.D. Jędrek, Stalking w świetle badań empirycznych (w:) Stalking, red. M. Mozgawa, s. 271.

Skrupulatną, choć mniej obszerną analizą – w oderwaniu od kontekstu sytuacyjnego, przy dokonaniu oceny in abstracto – objęte zostały pojęcia prywatności i intymności, ogrywające kluczowe znaczenie dla pokrzywdzonego. Autor zasadnie podnosi, że w wyniku kryminalizacji czynu pokrzywdzeni uporczywym nękaniem uzyskali zdecydowanie lepszy poziom ochrony swoich praw, niż miało to miejsce przed wejściem w życie art. 190a k.k., kiedy prawnokarna ochrona była jedynie fragmentaryczna (w dodatku pod warunkiem naruszenia innych przepisów Kodeksu karnego czy Kodeksu wykroczeń). Świadczy o tym choćby znacząca liczba przestępstw stwierdzonych z art. 190a § 1 i 3 k.k. (2463 z § 1, 3 z § 2 w roku 2015), jak również liczba skazań (970 z § 1, 3 z § 2 w roku 2015).M. Mozgawa, Analiza ustawowych znamion przestępstwa uporczywego nękania (w:) Stalking, red. M. Mozgawa, s. 74.

W ocenie autorki kolejnego artykułu, zatytułowanego Przestępstwo nękania – wybrane zagadnienia zbiegu przepisów ustawy, wprowadzenie do Kodeksu karnego z 1997 r. nowego typu czynu zabronionego, wcześniej nieznanego polskiemu systemowi prawa karnego, spowodowało dyskusję naukową, w której odnoszono się zarówno do celowości i zasadności kryminalizacji stalkingu, jak i konstrukcji ustawowej samego typu czynu zabronionego, którego znamiona – szczególnie od strony przedmiotowej – mogą budzić wątpliwości interpretacyjne ze względu na ich ocenny i wartościujący charakter. W świetle przeprowadzonych wywodów Patrycja Kozłowska-Kalisz (UMCS) trafnie wskazuje, że przestępstwo stalkingu dość „wdzięcznie” wpisuje się w problematykę zbiegu przepisów ustawy ze względu na ujęcie znamion przedmiotowych tego typu czynu zabronionego, szczególnie zaś znamienia czasownikowego.

Punktem wyjścia do rozważań było spostrzeżenie, że nie sposób wyczerpująco określić listy wszystkich możliwych wypadków zbiegających się z art. 190a § 1 k.k. przepisów ustawy karnej. Autorka dokonała oceny relacji, w kontekście zbiegu przepisów, jedynie pomiędzy przepisem 190a § 1 k.k. a przepisami penalizującymi,  takimi jak: znęcanie (art. 207 § 1 k.k.), zmuszanie (art. 191 § 1 k.k.), naruszenie miru domowego (art. 193 k.k.), zniesławienie (art. 212 § 1 lub 2 k.k.), zniewaga (art. 216 § 1 lub 2 k.k.), naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 § 1 k.k.), groźba (art. 190 § 1 k.k.), bezprawne pozbawienie wolności (art. 189 k.k.) oraz niektórymi przepisami z rozdziału XIX (Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu). Zwieńczenie artykułu stanowi ogólnie przyjęte założenie – istotne z punktu widzenia dokonywania oceny karnoprawnej określonego zdarzenia (czynu) w kontekście jego kwalifikacji prawnej – zgodnie z którym „o charakterze zbiegu przepisów określających typy czynów zabronionych nie decydują tylko stosunki logiczne pomiędzy nimi, ale także potrzeby natury polityczno-kryminalnej”.P. Kozłowska-Kalisz, Przestępstwo nękania – wybrane zagadnienia zbiegu przepisów ustawy (w:) Stalking, red. M. Mozgawa, s. 80.

Niezwykły wywód jurydyczny oparty na przepisach prawa, wsparty potrzebami praktyki prawniczej, przeprowadził Wiesław Kozielewicz w artykule pt. Uporczywe nękanie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Autor w sposób wybiórczy, nie pozbawiając jednak aktualności i naukowej wartości referatu, dokonał analizy wybranych orzeczeń Sądu Najwyższego pod kątem wykładni przepisu art. 190a k.k.Chronologicznie pierwszym orzeczeniem dotyczącym przestępstwa stalkingu było postanowienie SN z 12.12.2013 r., (III KK 417/13), LEX nr 141521. Zadając sobie trud prezentacji w sposób ciekawy rozwiązań prawnych w zakresie uporczywego nękania, Wiesław Kozielewicz zwrócił uwagę na dyskusyjną kwestię zróżnicowania poziomu prawnokarnej ochrony z art. 190a k.k. w zależności od zachowania się osoby pokrzywdzonej w aspekcie zakreślonych przez nią granic prywatności. Szczególnej refleksji poddana została sytuacja, gdy pokrzywdzony sam swoimi działaniami „niejako ogranicza” poziom ochrony wynikający z prawa do prywatności. Bardzo trafnie zwieńczony wywód zakończony został odesłaniem do uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 12.01.2016 r., IV KK 196/15, w zakresie prawa do prywatności oraz ustalenia „istotności naruszenia”.

Interesująco wypadają także rozważania Anety Michalskiej-Warias (UMCS) dotyczące rozwoju regulacji antystalkingowych w prawie amerykańskim i angielskim. Wartością artykułu zatytułowanego Przestępstwo stalkingu w prawie angielskim i amerykańskim jest połączenie rozważań teoretycznych ze szczegółowymi analizami stanu prawnego w wybranych państwach. Uwaga autorki ogniskuje się w pierwszej kolejności wokół doświadczeń kalifornijskich w zakresie kryminalizacji zjawiska stalkingu (por. Sekcja 646.9 California Penal Code). W sposób niezwykle ciekawy przedstawione zostały rozwiązania przyjęte przez stan Minnesota, w których ustawodawca wprowadził pojęcie „wzór zachowań stalkingowych” (pattern of stalking conduct)Pojęcie to zdefiniowano jako dwa lub więcej zachowań podjętych w ciągu 5 lat, które naruszają lub usiłują naruszyć przepisy licznych regulacji prawnokarnych stanu Minnesota lub podobnych do nich innych regulacji obowiązujących na terenie jurysdykcji Stanów Zjednoczonych. Przepisy te obejmują m.in. zabójstwo, kradzież z włamaniem, przemoc domową, naruszenie zakazu zbliżania się do ofiary, uszkodzenie mienia czy zniesławienie. Za zachowania wypełniające warunki „wzoru zachowań stalkingowych” skierowane przeciwko tej samej ofierze lub przeciwko jednemu lub większej liczbie członków tego samego gospodarstwa domowego sprawcy grozi kara pozbawienia wolności do 10 lat. Por. A. Michalska-Warias, Przestępstwo stalkingu w prawie angielskim i amerykańskim (w:) Stalking, red. M. Mozgawa, s. 118. oraz rozwiązania kreujące sytuacje kontratypowe, gdy zachowania typowe dla stalkingu nie stanowią przestępstwa. Autorka z niezwykłą swobodą i właściwą sobie swadą dokonała prezentacji brytyjskich rozwiązań prawnych, pozostających pod niewątpliwym wpływem inspiracji amerykańskich (por. Protection from Harassment Act z 1997 r., Protection of Freedoms Act).

Anecie Michalskiej-Warias udała się niełatwa sztuka przedstawienia w sposób zwięzły dwóch zasadniczych modeli opisywania stalkingu w aktach prawnych: wskazywanie listy zachowań zabronionych uznawanych za przejawy stalkingu (regulacja angielska, ustawodawstwa stanowe) lub tworzenie bardziej ogólnego opisu, uniwersalnej definicji, zawierającej jednak znamiona ocenne, co w praktyce oznacza powierzenie sądom zadania właściwej oceny występujących stanów faktycznych.Zob. D. Lamplugh, P. Infield, Harmonising Anti-Stalking Laws, „The George Washington International Law Review” 2003, s. 861–862; M. Lippman, Contemporary Criminal Law. Concepts, Cases and Controversies, Sage Publications 2010, s. 354–355.

Dopełnienie rozważań stanowi syntetyczne przedstawienie zalet i wad poszczególnych rozwiązań poddawanych badaniom oraz wątpliwości związanych z faktycznym zasięgiem przepisów dotyczących stalkingu pozwalających na kryminalizację zachowań. Autorka trafnie wskazuje, że największym problemem jest skonstruowanie poprawnej prawnokarnej definicji tego zjawiska, tak aby nie doszło do kryminalizacji wielu codziennych zachowań, które z punktu widzenia prawa karnego powinny zostawać neutralne.

Na szczególną uwagę zasługuje również artykuł pt. Stalking w wybranych państwach europejskich systemu kontynentalnego Marka Kulika, który podjął się próby wyjaśnienia istoty regulacji dotyczących odpowiedzialności karnej w wybranych państwach europejskich należących do systemu kontynentalnego. Autor w sposób rzeczowy analizuje przepisy prawa, wskazując, że wprowadzenie typu czynu zabronionego jest obowiązkiem państw sygnatariuszy konwencji Rady Europy z 11.05.2011 r. o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, o ile nie złożyły stosownych zastrzeżeń (zob. art. 34).

W celu uzupełnienia swoich rozważań Marek Kulik wyodrębnia trzy podstawowe modele odpowiedzialności za popełnienie czynu zabronionego w poszczególnych państwach: syntetyczny (Belgia – art. 442 bis ust. 1, 2 i 3 k.k., Luksemburg – art. 442-2 k.k. Portugalia – art. 154A k.k.), względnie syntetyczny (Finlandia – rozdział 25 sekcji 7a k.k., Francja – art. 222-33-1 k.k., art. 222- 33-2 k.k., Holandia – art. 285 ust. 1 k.k., Rumunia – art. 208 ust. 1 k.k., Słowenia – art. 134a ust. 1 k.k.) i kazuistyczny (Albania – art. 121a, Austria i Liechtenstein – § 107a, Chorwacja – art. 140 ust. 1 k.k., Czechy – § 354 ust. 1 k.k., Hiszpania – art. 172 ter § 1 k.k., Malta – art. 251A k.k., Niemcy – § 238 ust. 1 k.k., Słowacja – art. 360a § 1 k.k., Szwecja – Rozdział 4 § 4b k.k., Węgry – § 222 ust. 1, 2 i 3 k.k., Włochy – art. 612 bis k.k., Chorwacja – art. 144 ust. 1 k.k.). W tekście zaprezentowano cechy regulacji należących do poszczególnych modeli, jak również sposoby ujęcia znamion nękania, wreszcie scharakteryzowano ogólnie poszczególne rozwiązania ustawowe.

Znaczące dla wartości naukowej publikacji są rozważania Mikołaja Seńki ( Uniwersytet Lwowski) zawarte w artykule pt. Zjawisko stalkingu i odpowiedzialność karna za stalking na Ukrainie. Autor dzieli się cennym spostrzeżeniem, że w Kodeksie karnym Ukrainy nie przewidziano przestępstwa nękania (stalkingu). Nie znaczy to jednak, że takie zachowania są bezkarne. Imponująca jest rzetelność autora, który dokonał analizy obowiązujących przepisów Kodeksu karnego Ukrainy w celu wskazania typów przestępstw, które przewidują odpowiedzialność karną za czyny określane w Polsce lub w innych krajach jako nękanie. W ocenie autora przejawy nękania, które mogą podpadać pod istniejące przepisy Kodeksu karnego Ukrainy, zawierają następujące przestępstwa: torturowanie (art. 127 k.k. Ukrainy), groźba zabójstwa (art. 129 k.k. Ukrainy), naruszenie nietykalności mieszkania (miru domowego – art. 162 k.k. Ukrainy), naruszenie tajemnicy korespondencji (art. 163 k.k. Ukrainy), zakłócenie nietykalności życia prywatnego (art. 182 k.k. Ukrainy), umyślne zniszczenie lub uszkodzenie cudzego mienia (art. 195 k.k. Ukrainy).

Na uznanie zasługuje analiza rezultatów badań, która podnosi wartość recenzowanej pracy. W referacie autor prezentuje wyniki badań przeprowadzonych przez Australijskie Biuro Statystyk, zgodnie z którymi każdego roku od 1% do 2% kobiet i od 0,25% do 0,5% mężczyzn pada ofiarą stalkingu.Zob. Australian Bureau of Statistics (1996), Women’s Safety, Canberra 1996: Commonwealth of Australia. Dopełnienie powyższych rozważań stanowią badania empiryczne przeprowadzone w 2006 r. przez J. Skarżyńską-Sernaglię, ktore wykazały, że: 1) 12% osób badanych jest lub było ofiarą stalkingu; 2) w 72% przypadków ofiarami stalkingu są kobiety, w 28% 12 Zob. Australian Bureau of Statistics (1996), Women’s Safety, Canberra 1996: Commonwealth of Australia. – mężczyźni; 3) 63% ofiar stalkingu to kobiety w wieku poniżej 40 lat; 4) 82% ofiar (mężczyzn i kobiet) wskazało mężczyznę jako swojego prześladowcę; 5) 75% sprawców to mężczyźni poniżej 40. roku życia; 6) w 88% przypadków stalkingu istniała relacja znajomości między ofiarą i napastnikiem, z czego w 58% – prześladowcą był były partner lub była partnerka; 7) średni okres prześladowania to półtora roku (18 miesięcy), dla 81 ofiar okres prześladowania trwał od kilku miesięcy do 2 lat; najdłuższy okres prześladowania to 8 lat; 8) tylko 15% ofiar podało, że fakt prześladowania zgłaszało na policję (brak danych o formie zgłoszeń i działaniach podjętych przez funkcjonariuszy policji).M. Seńko, Zjawisko stalkingu i odpowiedzialność karna za stalking na Ukrainie (w:) Stalking, red. M. Mozgawa, s. 13.

Dla porównania zasadne jawi się odwołanie do badań przeprowadzonych w USA, zgodnie z którymi: a) 15,2% kobiet i 5,7% mężczyzn padło ofiarą prześladowania; b) około 4,2% kobiet i 2,1% mężczyzn było prześladowanych w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie; c) wiele ofiar prześladowania na tle seksualnym padło ofiarą po raz pierwszy już w młodym wieku; d) szacunkowo 53,8% kobiet – ofiar prześladowania i 47,7% mężczyzn – ofiar prześladowania było śledzonych przed 25. rokiem życia (16,3% kobiet i 20,5% mężczyzn przed 18. rokiem życia).Prevalence and Characteristics of Sexual Violence, Stalking, and Intimate Partner Violence Victimization – National Intimate Partner and Sexual Violence Survey, United States 2011: Surveillance Summaries, September 5, 2014/63, s. 1–18, https://www.cdc.gov/mmwr/preview/ mmwrhtml/ss6308a1.htm?s_cid=ss6308a1_w (dostęp: 24.03.2018 r.).

Przed ciekawym zadaniem stanęła Małgorzata Wąsek-Wiaderek (KUL), prezentując Obowiązki państwa w zakresie ochrony osoby przed nękaniem w świetle art. 8 Europejskiej konwencji praw człowieka i innych standardów Rady Europy. Autorka w sposób rozważny i celowy przedstawiła orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące pozytywnych obowiązków państw w zakresie ochrony osób przed ingerencjami w ich integralność psychiczną, podnosząc jednocześnie, że na podstawie orzecznictwa ETPCz można wywnioskować, czy z art. 8 Konwencji wynikają szczególne wymogi proceduralne dotyczące sposobu zainicjowania ścigania przestępstwa stalkingu. W ocenie autorki ze wspomnianej konwencji nie można wywodzić generalnego obowiązku kryminalizacji stalkingu. Orzecznictwo ETPCz nie narzuca obowiązku ścigania takich ingerencji z urzędu w sytuacji, w której nękanie jest kryminalizowane w prawie krajowym.

Wartościowa dla niniejszej pracy jest również analiza zobowiązań w zakresie kryminalizacji stalkingu wynikających z art. 34 Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, pozwalająca na wysunięcie tezy, że przestępstwo uporczywego nękania uregulowane w polskim Kodeksie karnym spełnia wymogi prawa europejskiego.

Niewątpliwie znaczące pod względem teoretycznoprawnym są rozważania Jacka Sobczaka i Kseni Kakareko nad zjawiskiem cyberstalkingu. W artykule pt. Nękanie w Internecie, poniekąd zgodnie z intuicyjnym odbiorem tytułu referatu, autorzy rysują tło do omówienia kwestii trudnych, aktualnych w czasach intensywnego rozwoju środków masowego przekazu, tj. mowy nienawiści, mowy ekstremalnej lub wrogości oraz trollowania.

Na uwagę zasługuje fakt, że autorzy podali w wątpliwość możliwość zwalczania mowy nienawiści środkami prawa karnego, wskazując jednocześnie na wyraźną tendencję kryminalizacji tego zjawiska, przy istniejących skutecznych środkach administracyjnych (np. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji w stosunku do radiofonii i telewizji).

Ciekawy zabieg zastosowany został przez Monikę Płatek (UW), która wprost wyartykułowała pytanie o ratio legis nowelizacji w tytule swojego artykułu: Stalking – reforma prawa czy dogmatyczny (d)efekt genderowych uchybień zasadzie neutralności prawa. Referat poświęcony jest refleksji nad źródłem i znaczeniem wprowadzenia do prawa karnego zjawiska uporczywego znęcania. Autorka stara się dociec, dlaczego projektodawca odwołuje się w nowelizacji do obcojęzycznego pojęcia „stalking”, gdy istnieje w prawie karnym polskojęzyczne „uporczywe nękanie”. Monika Płatek bada jednocześnie, czy stworzone instrumenty ochrony prawnej stanowią właściwą reakcję na negatywne zjawisko społeczne nazwane stalkingiem z punktu widzenia poszanowania wolności, prywatności, autonomii i godności człowieka. Przywołując klasyczną pozycję Dar strachu Gavina de Beckera, autorka poddaje refleksji gwarancje skutecznego egzekwowania, cytując za poetą, że „powinniśmy przestać wmawiać ludziom, iż kawałek papieru będzie ich skutecznie chronił, ponieważ niekiedy może spowodować skutek wręcz odwrotny”.G. de Becker, Dar strachu, tłum. A. Jankowski, Poznań 1998, s. 247.

Nie mniej intrygujące są rozważania Magdaleny Budyn-Kulik (UMCS) na temat psychologicznych aspektów nękania.  Autorka w sposób rzeczowy analizuje różne kategorie (rodzaje nękania) ze względu na przyjęte kryteria podziału, proponując wyróżnienie dwóch kryteriów: pierwsze – ze względu na „kierunek intencji” sprawcy, drugie – osobę pokrzywdzonego (relacja sprawca–pokrzywdzony). Bez uciekania się do niedopuszczalnych zachowań erystycznych i bez wprowadzania do wypowiedzi elementów ideologicznych autorka stara się rozróżnić i zdefiniować pojęcie „wrogiego nękania”, „nękania przyjaznego”, „nękania fanowskiego” (osób znanych) oraz prywatnego (osób nieodgrywających roli w życiu publicznym), w ramach tej ostatniej grupy – osób znajomych (także bliskich) i obcych. Magdalena Budyn-Kulik dokonuje swoistej wiktymogenezy nękania, zwracając szczególną uwagę na osobę nękaną, w szczególności: profil osoby pokrzywdzonej, przyczynienie się pokrzywdzonego oraz psychologiczne następstwa nękania dla pokrzywdzonego.

Nawiązaniem do spostrzeżeń i wywodów będących głównym założeniem referatów stanowiących zbiór recenzowanego opracowania jest artykuł Dominiki Jędrek (UMCS) pt. Stalking w świetle badań empirycznych. Autorka w sposób nietuzinkowy zwraca uwagę na swoisty „fenomen” zjawiska stalkingu w kontekście prawnokarnym, jak i społecznym. Zdaniem autorki „wyjątkowość” stalkingu polega na przenikaniu się zachowań nagannych z punktu widzenia prawa karnego (np. naruszenie nietykalności cielesnej, groźby), irrelewantnych (stanie pod drzwiami innej osoby), a w niektórych przypadkach wręcz pożądanych i akceptowanych w kontekście zasad współżycia społecznego lub przyjętych zwyczajów (przy zachowaniu zdroworozsądkowych granic czy też umiaru, np. kupowanie kwiatów, dawanie prezentów).D. Jędrek, Stalking w śwetle badań empirycznych (w:) Stalking, red. M. Mozgawa, s. 272.

W ocenie autorki o uniwersalizmie stalkingu mogą świadczyć przytaczane badania przeprowadzone w wielu krajach, na różnych kontynentach oraz w odmiennych systemach prawnych na świecie, których wyniki oscylują w porównywalnych granicach. Cennym spostrzeżeniem wynikającym z analizy badań statystycznych oraz badań empirycznych przeprowadzonych przez M. Mozgawę i M. Budyn-Kulik jest zachodząca prawidłowość, zgodnie z którą typowym sprawcą uporczywego nękania w Polsce jest mężczyzna w przedziale wiekowym między 22. a 40. rokiem życia (w 71,1% przypadków).M. Budyn-Kulik, M. Mozgawa, Prawnokarne i kryminologiczne aspekty zjawiska nękania, , s. 34.

Pewną wartość poznawczą ma także artykuł Arkadiusza Gila (KWP Lublin) pt. Policja a przestępstwo stalkingu. Podstawowe założenia taktyki wykrywania (zagadnienia wstępne). Autor przechodzi od omówienia technicznych możliwości generujących zupełnie nowe zachowania niebezpieczne i przestępcze, wymagające od Policji dostosowania dotychczasowych metod i form wykrywczych do nowych zachowań przestępczych. Powołując się na Włodzimierza Gutekunsta oraz Bolesława Patera, wskazuje, że „kryminologia i kryminalistyka od dawna sygnalizowały powagę problemu stosowania coraz to nowszych środków i metod w powstawaniu przestępstw”.W. Gutekunst, B. Pater, Wykorzystanie zdobyczy postępu technicznego w walce z przestępczością (w:) Kryminologiczne aspekty postępu technicznego. Materiały IV Wrocławskiego Sympozjum Kryminologicznego 18–19 październik 1973 r., red. W. Gutekunst, W. Świda, Wrocław 1978, s. 225. Wykorzystywanie środków technicznych do celów przestępnych spowodowało konieczność tworzenia nowoczesnych i wyspecjalizowanych komórek organizacyjnych w strukturach Policji, potrafiących przeciwstawić się formom przestępczości, które do niedawna były trudno wykrywalne. Kończąc swoje rozważania, autor dokonuje oceny stanu polskiej Policji, sięgając do łacińskiej maksymy non progredi est regredi (kto nie idzie naprzód, ten się cofa).

Kolejny tekst, autorstwa Marka Marczewskiego (IWS Warszawa), został poświęcony omówieniu skali zjawiska stalkingu w świetle danych statystycznych. Dla zachowania jednolitego charakteru analizy, w artykule pt. Przestępstwo uporczywego nękania (stalkingu) w świetle danych statystycznych, przedstawiono roczne zestawienie statystyki policyjnej i sądowej za lata 2012–2016, ukazujące: liczbę przestępstw stwierdzonych i wykrytych, liczbę podejrzanych, odsetek nieletnich wśród podejrzanych, dane liczbowe dotyczące prawomocnych skazań oraz rodzaje orzeczonej kary zasadniczej.

Imponująca jest rzetelność autora, który konsekwentnie analizuje liczbę przypadków: a) uporczywego nękania (art. 190a § 1 k.k.); b) podszywania się pod inną osobę przez wykorzystywanie wizerunku lub danych osobowych w celu wyrządzenia szkody majątkowej lub osobistej (art. 190a § 2 k.k.); c) uporczywego nękania i podszywania się pod inną osobę polegające na spowodowaniu skutku targnięcia się pokrzywdzonego na własne życie (art. 190a § 3 k.k.). Walory pracy doznają poważnego wzmocnienia za sprawą przytoczonych wyników badań, zgodnie z którymi do roku 2015 orzekano najczęściej (w około 60% skazań) karę pozbawienia minologicznego 18–19 październik 1973 r., red. W. Gutekunst, W. Świda, Wrocław 1978, s. 225. wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, w 2016 r. zaś ten rodzaj kary wymierzono tylko w 36% skazań. Niepokój autora budzi fakt, że z każdym rokiem rezultaty wykrywcze są coraz gorsze.

Interesujące uwagi na temat cywilnoprawnych aspektów stalkingu zawarte zostały w tekście Agnieszki Szczekali (UMCS). Chociaż zapewnienie całościowej eksplikacji podjętego problemu naukowego nie jest możliwe z uwagi na fakt, że w polskim prawie cywilnym brak jest przepisów bezpośrednio dotyczących stalkingu, to jednak dzięki sformułowaniu otwartego katalogu dóbr osobistych i przyjęciu konstrukcji podstawowego standardu ochrony tych dóbr środkami cywilnoprawnymi – zakładającego możliwość odrębnej ochrony przewidywanej w innych unormowaniach – przepisy art. 23 i 24 prawa cywilnego zapewniają ofiarom stalkingu odpowiednią ochronę cywilnoprawną, niezależnie od ochrony przewidzianej w prawie karnym.A. Szczekala, Cywilnoprawne aspekty stalkingu (w:) Stalking, red. M. Mozgawa, s. 343.

Badanie regulacji prawnych, orzecznictwa, wypowiedzi przedstawicieli nauki prawa karnego dotyczących przestępstwa stalkingu warto uzupełnić analizą, jak takie zachowania postrzegane są w naszej kulturze. W artykule Aleksandry Nowosad (UMCS) pt. Nękanie w filmie i literaturze ujawniono związek filmu z powstaniem regulacji antystalkingowych. Jak wskazuje autorka, od lat 90. XX w. nastąpiło wzmożone zainteresowanie twórców tematem dotyczącym uporczywego nękania. Uzupełnienie rozważań stanowi przedstawienie krótkich historii najsłynniejszych filmów o stalkingu (m.in. Miłość Adeli H., Fatalne zauroczenie, Pacific Heigts, Przylądek strachu, Sypiając z wrogiem, Osaczyć Laurę, Wielbicielka, Zauroczenie, Strach).

Na zakończenie warto odnieść się do ostatniego opracowania zawartego w pokonferencyjnej publikacji, autorstwa Szymona Tarapaty (UWr) i Piotra Zakrzewskiego (UKSW): O normatywnych przesłankach tożsamości czynu zabronionego z art. 190a § 1 k.k. – kilka uwag na tle wyroku Sądu Najwyższego z 16.11.2015 r., V KK 329/15. Ze względu na oryginalność koncepcji i drzemiące możliwości dalszego rozwoju treści zawartych w artykule tekst mógłby stanowić odrębną publikację albo co najmniej jej zarzewie. Autorzy niemało słów poświęcili przesłankom oraz przykładom wartościowania zachowania sprawcy w oparciu o kryteria normatywne tożsamości czynu zabronionego z art. 190a § 1 k.k. Wnikliwie omówione zostały procesowe konsekwencje ich stosowania. Prowadzone analizy zostały oparte na założeniu, że z przyjęciem normatywnych kryteriów tożsamości czynu łączy się wskazanie granic skargi oskarżyciela. Artykuł zawiera analizę wielu przypadków zarzutów sformułowanych wobec sprawcy z posłużeniem się konstrukcją czynu zabronionego z art. 207 § 1 k.k. oraz z art. 190a § 1 k.k., a także wskazanie konsekwencji błędnego postawienia tychże zarzutów w kontekście procesowej zasady ne bis in idem.

Nie ulega wątpliwości, że przeprowadzona w 2011 r. nowelizacja Kodeksu karnego dostarcza nowego materiału badawczego w zakresie czynności wykonawczej przestępstwa określonego jako stalking. Monografia stanowi bardzo dojrzały wkład w systematycznie prowadzone badania odnoszące się do zagadnienia budzącego zainteresowanie przedstawicieli nauki, jak również praktyków, w tym przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości oraz organów ścigania. Książka jest nie tylko źródłem wiedzy o zjawisku stalkingu, ale i opracowaniem w dużej mierze wchodzącym na obszar dogmatyki prawa. Zbiór opracowań jest znakomitym przykładem tego, jak należy mówić o prawie w sposób zrozumiały dla laika, przy jednoczesnym utrzymaniu wysokiego poziomu merytorycznego prowadzonych wywodów.

O atrakcyjności czytelniczej świadczy niewątpliwie fakt, że opracowanie oparte zostało na obszernych badaniach empirycznych pozwalających określić przydatność uzyskanych wyników w codziennej praktyce opiniodawczej prawnika. W mojej ocenie z pewną dozą ostrożności należy podchodzić do przedstawionych wyników badań. Dyskusyjne jest, w jakiej mierze przywołane badania ukazują rzeczywiste rozmiary przestępczości. Pomimo że przybliżają one prawdziwy obraz rzeczywistości, niewątpliwie obarczone są pewnymi niedoskonałościami. W tym zakresie należy zgodzić się z B. Gruszczyńską, która uważa, że: „Międzynarodowe badania statystyczne dotyczące przestępczości wymagają doskonalenia metod w zakresie konstrukcji definicji, wskaźników i procedur sprawozdawczych. Konieczne jest również określenie standardów, jakie powinny spełniać statystyczne systemy oraz zasady rejestracji przestępstw”.B. Gruszczyńska, Trendy przestępczości w Europie. Metodologiczne zagadnienia European Sourcebook (w:) Zagadnienia współczesnej polityki kryminalnej, red. T. Bukiet-Nagórska, Bielsko-Biała 2006, s. 315.

W zbiorze opracowań nie udało się niestety uniknąć drobnych niedociągnięć. Współczesny czytelnik, zgłębiając meandry autorskich słów, może postawić zarzut zbyt ogólnego zaprezentowania stawianych postulatów, które budzą pewien  niedosyt. W opracowaniu mamy bowiem do czynienia z wybiórczym podejściem do problematyki stalkingu, nieoddającej do końca dużego ładunku treści merytorycznych. Z uwagi jednak na przyjęte założenia pracy nie sposób wnikliwie przeanalizować wszelkich zagadnień. Pewien niedosyt budzi również brak prezentacji typu case studies. Rozważnie wyselekcjonowane przypadki podnosiłyby wartość i użyteczność opracowania dla nauki i praktyki. Nie może umknąć ocenie recenzenta kompozycja książki, która wydaje się nieco konserwatywna i schematyczna, ale należy to zrzucić na karb kanonów naukowych, których redaktor książki nie mógł pominąć, chcąc z powodzeniem zapewnić spójność i komplementarność opracowania zarówno pod względem tematycznym, jak i formalnym.

Nie ma wątpliwości, że publikacja Stalking jest opracowaniem wielowątkowym, opartym na rzetelnym i obiektywnym wykorzystaniu umiejętnie zebranego i wyselekcjonowanego dorobku orzecznictwa i piśmiennictwa. Interdyscyplinarny charakter recenzowanego dzieła, cechujący się wysublimowanym poziomem osiągania skuteczności przekazu zaprezentowanym przez autorów, pozwala uznać, że zbiór referatów stanie się przedmiotem uznanych i wnikliwych zainteresowań badaczy.