P lus ratio quam vis (łac. więcej znaczy rozum niż siła) – będąca od 1964 r. dewizą Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz 72. Sesji SIHDA – nie jest paremią prawniczą ani związaną z edukacją młodzieży. Formuła Plus ratio quam vis nie pochodzi bowiem ze skarbnicy wiedzy prawnej, lecz erotycznej. Jest jednak tak pojemna, że mogła stać się hasłem najstarszej polskiej uczelni, jak również hasłem jednego z ważniejszych międzynarodowych spotkań romanistów i historyków praw antycznych.

W dniach 11–15.09.2018 r. odbyła się w Uniwersytecie Jagiellońskim LXXII Sesja Société Internationale Fernand de Visscher pour l’Histoire des Droits de l’Antiquité (SIHDA). Sesje SIHDA odbywają się co roku i są organizowane przez poszczególne uniwersytety. Podczas zeszłorocznej sesji, która odbyła się w Bolonii, organizację sesji powierzono Wydziałowi Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Hasłem LXXII sesji SIHDA w Krakowie była – zaproponowana przez prof. Karola Estreichera – dewiza Uniwersytetu Jagiellońskiego Plus ratio quam vis, która od 1964 r. zdobi Collegium Maius UJ. Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że jest to jedna z wielu łacińskich paremii (reguł) prawniczych, która mogłaby się odnosić do godności Uniwersytetu. W odniesieniu do Sesji SIHDA dewiza ta miała zapewne odsyłać do racjonalności prawa i jego nauczania oraz ochrony osób, których prawa zostały lub mogą być naruszone przez użycie siły. W rzeczywistości łacińska sentencja Plus ratio quam vis (w podanym sformułowaniu) nie odnosiła się do godności uniwersyteckiej oraz zagadnień prawnych i zupełnie inne jest jej źródło.

Sentencja Plus ratio quam vis została przekazana w Elegiach Maksymiana, poety żyjącego w VI wieku n.e., który często był utożsamiany z Gaiusem Corneliusem Gallusem, przyjacielem Oktawiana Augusta i Wergiliusa, żołnierzem i poetą, autorem elegii miłosnych. Maksymian, żyjący przeszło pół tysiąca lat po Corneliusie Gallusie, w zachowanych elegiach użył zwrotu, który, być może, pochodził od jego starszego kolegi. Zagadnienie wpływu tekstów Corneliusa na Maksymiana stanowi spór wśród filologów klasycznych.Por. Brill’s Encyclopaedia of the Ancient World, English Edition, Leiden–Boston 2006, t. 8, s. 512 (artykuł pisany przez Wilfreda Stroha). W polskiej literaturze opracowania tematu Elegii Maksymianusa zob. A.M. Wasyl, Plus ratio quam vis. Od mimochodem rzuconej sentencji do dewizy uniwersyteckiej, „Terminus” 2013/1, s. 15–34; Maximianus, Elegie. Przekład z języka łacińskiego, wstęp i objaśnienia A.M. Wasyl, Warszawa 2016, s. 145. Zob. również J. Sondel, Słownik historii i tradycji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 1007. Autorką, która zajmowała się tą kwestią, jest krakowska filolożka klasyczna, profesor Anna Maria Wasyl. Nie miejsce tu na omawianie interesującej kwestii, czy Maksymianus użył zwrotu podobnego do Corneliusa Gallusa lub wywodzącego się z Elegii tegoż autora. Ważne, że sentencja ta doszła do czasów współczesnych w dziele Maksymiana Elegie. W różnych rękopisach i drukach Maksymiana występują jej dwie wersje: Plus ratio quam vis caeca oraz Plus ratio quam vis.Por. A.M. Wasyl, Plus ratio…, s. 23. Trudno dociec, jak brzmiała pierwotnie interesująca nas fraza.Por. Maksymianus, Elegie…, uwagi A.M. Wasyl, s. 88–89. Czy jej początki sięgają czasów, gdy żył Cornelius Gallus (tj. przełomu republiki i pryncypatu), czy też została stworzona przez późniejszego elegika, Maksymiana, który użył jej w VI wieku n.e.

Fraza Plus ratuio quam vis (przyjęta jako motto UJ oraz sesji krakowskiej SIHDA) w oryginale stanowiła opis stanu ducha starzejącego się mężczyzny, którego – po latach długiego i szczęśliwego pożycia – opuściła kochanka Licoryda, przerażona jego niemocą i brzydotą. W dalszym ciągu Maksymian opisuje historię z bardzo wczesnej młodości bohatera, gdy nieokrzesany jeszcze w sprawach erotycznych (rusticus) nie umiał opanować gwałtownego uczucia, jakie nim owładnęło do równie niedoświadczonej Akwiliny. Bohater elegii utyskuje nad swym starczym wiekiem, który uniemożliwia mu kontynuowanie erotycznych podbojów. I tu Poeta, gdy chodzi o umiejętność tworzenia lub przekazywania zgrabnych sentencji i efektownych „złotych myśli” (nieważne czy swych własnych, czy przejętych od poprzedników), godny zestawienia z największymi łacińskimi mistrzami, wypowiada interesującą nas frazę:

Vincat honor luxum, pietas succedat amori:Plus ratio quam vis caeca valere solet. Hic lacrimis longos, quantum fas, flevimos annos:Est grave, quod doleat, commemorare diu.Maksymianus, Elegie…, s. 2; 71–74.

Co w polskim tłumaczeniu Anny Marii Wasyl brzmi:

Szacunek niech zastąpi żądzę, a cześć miłość: Więcej rozum niż ślepa siła zwykle znaczy. Opłakaliśmy długie lata, ile wolno: Ciężko to, co ból sprawia, ciągle przypominać.Polskie tłumaczenie. A.M. Wasyl, Elegie…, s. 24.

Frazę tę, jako dewizę Uniwersytetu Jagiellońskiego, zaproponował w roku 1952 profesor Karol Estreicher (junior), dyrektor Muzeum UJ, przedstawiciel słynnej dynastii profesorów Krakowskiej Wszechnicy. W swym pamiętniku (nazwanym Dziennikiem wypadków), pod datą 22.06.1952 r., Karol Estreicher pisał: „Trafiłem wreszcie na dewizę godną UJ: Plus ratio quam vis. Jest to pierwsza część przysłowia łacińskiego, Plus ratio quam vis caeca valere solet – irytowało mnie, że UJ dewizy nie posiada”.A.M. Wasyl, Plus ratio…, s. 17–18.

Estreicher znał samą sentencję – cytowaną w licznych słownikach przysłów łacińskich.Najczęściej bez podania źródła, z którego ta sentencja pochodzi. Nie znał jednak kontekstu, w jakim pojawiła się ona w Elegiach Maksymiana. W roku 1964, gdy obchodzono 600-lecie Uniwersytetu Jagiellońskiego, dewiza Plus ratio quam vis została przyjęta jako oficjalne zawołanie UJ i umieszczona na portalu w Collegium Maius Uniwersytetu. Wtedy też Estreicher wynalazł polskie korzenie dewizy w historii UJ: w mowie o kształceniu dzieci, którą w roku 1558 wygłosił profesor UJ Andrzej Gostyński, wywodząc ją z przypowieści biblijnych. Mówca użył zwrotu Melior est sapientia quam vires, et vir prudens, quam fortis.Zob. A.M. Wasyl, Plus ratio…, s. 19. Por. Lib. Ekklesiastes 9, 16–17.

Włoski profesor Rocco Butiglione w swym wykładzie z roku 2005 – z okazji otrzymania doktoratu honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego – wywodził, że motto UJ nawiązywało do pokojowej chrystianizacji Litwy przez Polskę.Zob. A.M. Wasyl , Plus ratio…, s. 21–23.

Zwrot Plus ratio quam vis, oderwany od swego pierwotnego kontekstu, może służyć jako motto do ilustracji różnych sytuacji, które nie mają nic wspólnego z jego oryginalnym znaczeniem, Maksymian, jak widzieliśmy, użył go jako przestrogi przed erotycznym pożądaniem, gdy przychodzi nieunikniona starość: należy wtedy zachować rozsądek, a nie stosować rozwiązań siłowych.

W mottcie UJ fraza plus ratio quam vis miała oznaczać – w zamyśle prof. Estreichera – przewagę rozumu nad koniunkturalnymi reformami, narzucanymi uniwersytetom. Tak rozumiał Karol Estreicher proponowaną frazę, gdy (w roku 1952) obserwował eksperymenty, które w okresie stalinowskiego totalitaryzmu usiłowano czynić, wprowadzając sowieckie rozwiązania w uniwersytetach polskich, w ich organizacji i programach nauczania.

Pojemność znaczeniowa zwrotu plus ratio quam vis pozwala użyć go również jako przestrogę przed nierozważnym stosowaniem prawa i pogarszaniem jego jakości przez autorytarną władzę i niezbyt rozsądnych legislatorów. Może on też nawoływać do jego rozsądnego tworzenia i stosowania, bez uciekania się do fizycznego lub psychicznego przymusu.

Podstawowym elementem hasła jest słowo ratio („rozsądek”), które stanowi integralną część interesującej nas sentencji. Chodzi tu o ratio przy tworzeniu, stosowaniu oraz interpretacji prawa, jak również o racjonalny, a nie narzucany siłą, sposób organizowania studiów uniwersyteckich, co w przypadku studiów prawniczych wiąże się z rolą prawa rzymskiego oraz historii w formowaniu współczesnego prawnika.

Słowo ratio ma w odniesieniu do prawa różne znaczenia. Według Adolfa Bergera ratio w źródłach prawa rzymskiego oznacza: reason, ground, motive, consideration.A. Berger, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, Philadelphia 1963, ratio. Biondo Biondi określa ratio jako podstawę zarówno poszczególnych instytucji prawnych, jak i prawa jako całości: „fondamento di singoli istituti e del diritto nel suo complesso”.B. Biondi, Novissimo digesto italiano (NNDI), t. 14, s. 895, ratio legis.

Prawo rzymskie – określane często jako „spisany rozum” (ratio scripta) – odegrało ogromną rolę w nauczaniu i stosowaniu prawa. Wynikało to z rozwoju tego systemu prawnego w drodze rozsądnej interpretacji i dostosowania archaicznych i niekiedy przestarzałych przepisów do potrzeb współczesności. Racjonalność tworzenia i rozwoju prawa poprzez jego rozważną interpretację, dokonywaną przez uczonych prawników (iurisprudentes) lub przez pretorów (w postępowaniu in iure), była wielokrotnie powoływana w tekstach przekazanych w Kodyfikacji Justyniana. Można tu wskazać przykładowo następujące teksty Digestów Justyniana:

• Julian (D.1,3,15) wspomina, że prawo sprzeczne z ratio iuris nie może być przestrzegane: in his quae contra rationem iuris constituta sunt, non possumus sequi regulam iuris;
• ten sam Julian (D.1,3,20) wspomina, że nie wszystkie dawne ustawy były racjonalne: Non omnium, quae a maioribus constituta sunt, ratio reddi potest;
• Modestinus (D,1,3,25), mówiąc o iuris ratio oraz o zasadach słuszności (aequitas), przestrzega, że te prawa, które z pożytkiem dla dobra ludzi zostały wprowadzone, nie mogą być interpretowane w sposób bardziej surowy, który by odbierał ludziom korzyści, dla których zostały uchwalone: Nulla iuris ratio aut aequitatis benignitas patitur, ut quae salubriter pro utilitate hominum introducuntur, ea nos duriore interpretatione contra ipsorum commodum producamus ad severitatem;
• Ulpian (D.1,3,13), powołując się na Pediusa, wyraża pogląd że inne kwestie, które dotyczą zbliżonego interesu regulowanego przez ustawę, powinny być rozstrzygane w drodze interpretacji dokonywanej przez jurystów lub w postępowaniu sądowym: Nam ut ait Pedius, quotiens lege aliquid unum vel altrum introductum est, bona occasio est cetera, quae tendunt ad eandem utilitatem, vel interpretatione, vel certe iurisdictione suppleri;
• Pomponius (D.1,2,2,5), pisząc o dalszym rozwoju prawa po wydaniu ustawy dwunastu tablic, zauważa, że wymaga on interpretacji ze strony prawników: His legibus latis coepit (ut naturaliter evenire solet ut interpretatio desideraret prudentium auctoritatem) necessarium esse disputationem fori.

Racjonalność prawa w działaniu wymaga zatem racjonalnych interpretatorów, a zatem dobrze wykształconych prawników. W kwestii koncepcji racjonalnego sposobu nauczania prawa współzawodniczą ze sobą dwie tendencje: Pierwsza to nauczanie przepisów. Tego rodzaju edukacja prawnicza, oparta na pozytywistycznym podejściu do prawa, jest traktowana jako nauczanie przyszłego prawnika aktualnych przepisów i umożliwienie mu (natychmiast po zakończeniu studiów) wykonywania zawodów prawniczych. Jest lansowana przez prymitywnych lub autorytarnych władców, którzy uważają, że przez wydanie przepisów prawnych (doraźnie zmienianych) można rozwiązać skomplikowane problemy życia społecznego oraz przez nauczenie przepisów wykształcić uczonego prawnika (iurisprudens).

Druga koncepcja studiów prawniczych to przygotowanie absolwenta do samodzielnego rozwiązywania różnych (często dotychczas niespotykanych) sytuacji życiowych w oparciu o rozsądną interpretację istniejących przepisów oraz rozsądek organów posługujących się prawem.

W tej pierwszej koncepcji mamy do czynienia z dążeniem do wykształcenia prawnika, który ma stosować aktualną normę prawną, obserwującego stały zalew nowych przepisów i ich nowelizacji (dokonywanych często już przed wejściem w życie samej ustawy).Por. ostatnia praktyka polska. Zob. W. Wołodkiewicz, Stanowienie prawa – jakość prawa, „Palestra” 2011/5–6, s. 212–216. Wiąże się to z prymitywizmem rządzących i legislatorów, wychowanych na studiach prawniczych w pozytywistycznej wizji prawa, traktowanego jako przepis ustawy. W wielu językach europejskich utożsamiane jest słowo „ustawa” ze słowem „prawo”.Por.: włoskie „la legge – il diritto” francuskie „la loi – le droit”; angielskie „Law – Wright”; polskie „ustawa – prawo”. Tak też jest to traktowane niekiedy w nomenklaturze wydziałów prawa na uniwersytetach (np. w uniwersytetach włoskich: „Faccoltà di diritto” – „Faccoltà di legge”; we Francji „Faculté de droit” – „Faculté de jurisprudence”). Niekoniecznie ta inna terminologia musi świadczyć o innym podejściu do nauczania prawa (teoretyczne czy praktyczne?), stanowi jednak ilustrację pomieszania pojęć również przez środowiska akademickie. Może również wynikać z tradycji historycznej, wywodzącej się z uniwersytetów średniowiecznych.

Z kolei druga koncepcja studiów prawniczych to nauczenie przyszłych absolwentów rozsądnego (racjonalnego) spojrzenia na prawo. To nauczanie studentów odpowiedniej metody i interpretacji normy prawnej. Wymaga ono sięgnięcia do historii prawa, do prawa rzymskiego i dalszych jego dziejów. W tym miejscu pozwolę sobie zacytować wybitnego romanistę włoskiego Mario Talamankę, który tak syntetycznie określa rolę prawa rzymskiego w różnych koncepcjach nauczania prawa: „Kto pragnie kształcić prawnika, a nie jedynie znawcę normy [prawnej], nie może negować, że kultura jest elementem niezbędnym do formowania prawnika, co odróżnia go od tego, który zna normy prawa (albo niektóre z nich), ale nie może być nazwanym prawnikiem”.M. Talamanca, Istituzioni di diritto Romano, Milano 1990, s. 3: „né chi voglia contribuire a formare dei giuristi, e non dei semplici conoscitori di norme, potrà mai porre in dubio che la cultura è un elemento formativo indispenasbile del giurista, il quale lo distigue appunto da chi, pur conoscendo le norme (o qualcuna di esse), giurista non è”..

Ten aspekt prawa rzymskiego powinien mieć również znaczenie we współczesnej, racjonalnej edukacji prawniczej. Justynian w konstytucji Omnem (§ 1) wspominał, że celem studiów prawniczych jest wykształcenie przyszłych prawników, aby byli „najlepsi i najbardziej uczeni” (optimi atque eruditissimi). Podobną myśl wyrażał Celsus (D.1,3,17), podkreślając, że „znajomość ustaw nie polega jedynie na znajomości słów, lecz ich mocy i znaczenia” (scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem).

W tej „racjonalnej” edukacji prawniczej znaczenie i rozumienie słowa ratio staje się elementem podstawowym również dla współczesnego, oświeconego prawnika.

Innym elementem sentencji Plus ratio quam vis jest przeciwstawienie rozsądku sile (vis). Prawo rzymskie dawało różne środki chroniące przed stosowaniem siły. Można tu wymienić przykładowo:

• vindicatio przy ochronie własności w procesie legisakcyjnym, która jest symbolicznym okazaniem swej władzy nad rzeczą, której władca jest gotów bronić silą. Również przeciwnik, dokonując contravindicatio, jest gotów bronić siłą swego władania rzeczą;
• przy ochronie faktycznego władania (possessio) za pomocą interdyktów posesoryjnych, w których pretor zakazuje stosowania siły (vim fieri veto);
• wyłączenia odpowiedzialności, o ile zobowiązanie kontraktowe powstało na skutek użycia siły fizycznej lub psychicznej.

Sentencja plus ratio quam vis mogłaby mieć zastosowanie w przypadkach, gdy przeciwnik zmusił drugą stronę do zawarcia zobowiązania kontraktowego, używając siły fizycznej lub przymusu psychicznego: exceptio, udzielana przez pretora, na podstawie użycia siły lub strachu przy zawieraniu kontraktu (vis ac metus).

Podkreślenie tych aspektów prawa rzymskiego było zapewne intencją organizatorów LXXII spotkania SIHDA w Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Ważne, że w Krakowie, mieście, w którym odbywało się spotkanie SIHDA, sentencja Plus ratio quam vis, będąca dewizą Uniwersytetu Jagiellońskiego, stała się również tematem wiodącym spotkania romanistów i historyków prawa.

Plus ratio quam vis, dewiza krakowskiej Alma Mater oraz 72. Sesji SIHDA – nie jest wprawdzie paremią prawniczą, ani związaną z edukacją młodzieży. Maksymian miał na myśli zupełnie inne zagadnienia niż edukację i prawo. Formuła Plus ratio quam vis nie pochodzi bowiem ze skarbnicy wiedzy prawnej, lecz erotycznej. Jest jednak tak pojemna, że mogła stać się hasłem najstarszej polskiej Uczelni, jak również hasłem jednego z ważniejszych międzynarodowych spotkań romanistów i historyków praw antycznych.