T ymczasowe aresztowanie stanowi najsurowszy oraz jedyny o charakterze izolacyjnym środek zapobiegawczy. O jego szczególnej pozycji świadczy fakt, że jest on odstępstwem od konstytucyjnej zasady wolności osobistej. Wyjątkowość stosowania tymczasowego aresztowania przewidział również ustawodawca, dopuszczając jego stosowanie jedynie w sytuacji, gdy inne środki zapobiegawcze okazały się niewystarczające.

Z regulacji art. 257 § 1 k.p.k. w doktrynie wyprowadza się dyrektywę minimalizacjiOkreślaną inaczej regułą umiaru – P. Hofmański, S. Zabłocki, Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Kraków 2006, s. 253 lub subsydiarności – J. Grajewski, Przebieg procesu karnego (I), Warszawa 2005, s. 115–116. stosowania środków zapobiegawczych, rozumianą jako dyrektywa interpretacyjna, nakazująca wybór środka zapobiegawczego, który będzie najmniej dolegliwy dla oskarżonegoNa potrzeby niniejszego artykułu posługiwać się będę pojęciem oskarżonego sensu largo, rozumiejąc pod nim również podejrzanego., a jednocześnie adekwatny dla istniejącego zagrożenia toku procesu.

Instytucja tzw. warunkowego tymczasowego aresztowania stanowi właśnie przejaw minimalizacjiJ. Izydorczyk wskazuje zasadę proporcjonalności – J. Izydorczyk, Wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania, (w:) S. Stachowiak (red.), Współczesny polski proces karny. Księga ofiarowana Prof. T. Nowakowi, Poznań 2002, s. 171; tenże, Stosowanie tymczasowego aresztowania w polskim postępowaniu karnym, Kraków 2002, s. 144. stosowania środków zapobiegawczych. W tym miejscu zaznaczyć należy, że tymczasowe aresztowanie ma byt samodzielnyK. Marszał, Proces karny. Część ogólna, Katowice 2008, s. 372; J. Izydorczyk, Stosowanie, s. 144; tenże, Wniosek, s. 171. i niezależny od innych środków zapobiegawczych. Niezależnie od powyższego ustawodawca w art. 257 § 2 k.p.k. wprowadza tzw. warunkowe tymczasowe aresztowanie. Stanowiące niejako połączenie dwóch środków Joanna Szczyrzyca Instytucja warunkowego tymczasowego aresztowania w procesie karnym zapobiegawczych, tj. tymczasowego aresztowania oraz poręczenia majątkowego. Regulacja ta stwarza sądowi stosującemu tymczasowe aresztowanie możliwość zastrzeżenia, że środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia poręczenia majątkowego w określonej wysokości, jeżeli nastąpi to nie później niż w oznaczonym przez sąd terminie. Instytucja ta została wprowadzona dopiero w k.p.k. z 1997 r. i nie miała swojego poprzednika we wcześniejszym stanie prawnym.

Warunkowe tymczasowe aresztowanie stanowi rozwiązanie o charakterze pragmatycznymJ. Skorupka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2015, s. 599.. Ratio legis wprowadzenia tej instytucji tkwi w występujących w praktyce trudnościach dotyczących wzajemnej relacji pomiędzy tymczasowym aresztowaniem a poręczeniem majątkowym, występujących w szczególności w związku ze zmianą tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkoweA. Szymacha-Zwolińska, Kompetencje sądu w zakresie stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, PS 1997, nr 2, s. 37.. Podnieść należy, że samo wydanie postanowienia w przedmiocie poręczenia majątkowego nie stanowi jeszcze wystarczającego zabezpieczenia toku postępowania karnego, gdyż istnieje realne ryzyko, że może nie dojść do faktycznego złożenia przedmiotu poręczenia majątkowego, co mogłoby prowadzić do podjęcia przez oskarżonego prób ucieczki lub ukrywania się. Problem ten występował w szczególności w sytuacjach, gdy teoretycznie wysokie poręczenie majątkowe stanowiło wystarczające zabezpieczenie, ale brakowało pewności, czy jego złożenie jest w ogóle realne, lub nie było możliwości natychmiastowego złożenia sumy tego zabezpieczeniaL. K. Paprzycki, (w:) J. Grajewski, L. K. Paprzycki (red.), S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do art. 1–424, Warszawa 2013, s. 808.. W takim wypadku, mając na uwadze potrzebę zabezpieczenia prawidłowego toku procesu karnego, nie można było uchylić tymczasowego aresztowania, zanim doszło do złożenia przedmiotu poręczenia. Jednocześnie złożenie poręczenia majątkowego wiązało się z koniecznością uprzedniego wydania postanowienia w przedmiocie poręczenia majątkowego. Takie rozwiązanie, jak słusznie zauważa P. HofmańskiP. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do art. 1–296, Warszawa 2011, s. 1435., wiązało się z problemem dopuszczalności jednoczesnego stosowania dwóch środków zapobiegawczych.

Warunkowe tymczasowe aresztowanie stanowi rozwiązanie korzystne dla oskarżonego, dając mu promesę zakończenia stosowania tymczasowego aresztowania, jeśli złoży w określonym terminie oznaczoną przez sąd sumę poręczenia majątkowego. Pozostawienie oskarżonego w areszcie do czasu faktycznego złożenia poręczenia majątkowego zabezpiecza tok postępowania karnego i pozwala na częstsze odstąpienie przez sąd od stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego. Konkludując – instytucja ta stanowi gwarancję efektywnego wykonywania poręczenia majątkowego.

Omawiając problematykę warunkowego tymczasowego aresztowania, należy z całą stanowczością podkreślić, że zastosowanie przez sąd tymczasowego aresztowania z zastrzeżeniem zmiany tego środka na poręczenie majątkowe przy spełnieniu określonych warunków oznacza, że nadal istnieją wszelkie przesłanki stosowania tymczasowego aresztowania, a jednocześnie wystarczającym środkiem zapobiegawczym będzie poręczenie majątkowe pod warunkiem jego złożenia w wyznaczonym terminie. Gdyby stanąć na stanowisku przeciwnym i przyjąć, że zastosowanie warunkowego tymczasowego aresztowania oznacza brak podstaw do stosowania tymczasowego aresztowania, to należałoby dojść do wniosku o niedopuszczalności pozostawienia oskarżonego w areszcie w przypadku niezłożenia poręczenia majątkowego w terminiePostanowienie SA we Wrocławiu z 28 listopada 2006 r., II AKz 598/06, OSA 2007, nr 9, poz. 45..

Z instytucją warunkowego tymczasowego aresztowania nierozerwalnie wiąże się problem dopuszczalności kumulacji tymczasowego aresztowania z nieizolacyjnymi środkami zapobiegawczymi. Regulacja k.p.k. nie wyraża wprost zakazu takiej kumulacji, jednak jest on wyprowadzany, zarówno przez doktrynę, jak i orzecznictwo, z art. 257 § 1 k.p.k.W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, s. 331–332. Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z 22 stycznia 2003 r.I KZP 36/02, OSNKW 2003, nr 1–2, poz. 2. wyraźnie wskazał niedopuszczalność, w świetle rozdziału 28 k.p.k. oraz unormowań Konstytucji, jednoczesnego stosowania wobec tego samego oskarżonego, w tej samej sprawie, tymczasowego aresztowania oraz poręczenia majątkowego. Uzasadniając swoje stanowisko, wskazał, że tymczasowe aresztowanie stanowi najsurowszy i najlepiej zabezpieczający cele postępowania karnego środek zapobiegawczy, a tym samym stosowanie obok niego poręczenia majątkowegoPrzyjąć należy, że stwierdzenie to dotyczy również pozostałych nieizolacyjnych środków zapobiegawczych. byłoby zbędne i niedopuszczalne.

Omówiony zakaz kumulacji tymczasowego aresztowania ze środkami zapobiegawczymi o charakterze nieizolacyjnym nie stanowi przeszkody stosowania warunkowego tymczasowego aresztowania. Regulacja art. 257 § 2 k.p.k. daje podstawę do równoległego stosowania tymczasowego aresztowania oraz poręczenia majątkowego, z tym zastrzeżeniem, że nie mamy tutaj do czynienia z ich równoległym wykonywaniem, a jedynie z jednoczesnym istnieniem decyzji procesowych stanowiących ich podstawęP. Hofmański (red.), Kodeks (I), s. 1435; J. Izydorczyk, Stosowanie, s. 145; R. A. Stefański, (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński (red.), S. M. Przyjemski, R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Tom II, Warszawa 2004, s. 89; postanowienie SA w Krakowie z 10 maja 2000 r., II AKz 98/00, KZS 2000, z. 5, poz. 44..

Zastosowanie przez sąd warunkowego tymczasowego aresztowania ma charakter fakultatywny. Może nastąpić zarówno z urzędu, jak i na wniosek oskarżonego lub jego obrońcy. Instytucja ta może zostać zastosowana w każdym stadium procesu, a więc zarówno w toku postępowania przygotowawczego, jak i sądowego.

O ile kwestia stadium procesu, w którym omawiana instytucja może być zastosowana, nie budzi wątpliwości, o tyle sporna pozostaje kwestia etapu postępowania w przedmiocie zastosowania środka zapobiegawczego, na którym sąd może zastosować warunkowe tymczasowe aresztowanie.

W regulacji art. 257 § 2 k.p.k. użyto sformułowania „stosując tymczasowe aresztowanie”, a nie „w postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania”, a tym samym należy stanąć na stanowisku, że zgodnie z literalnąInaczej R. A. Stefański, (w:) Z. Gostyński (red.), Kodeks (II), s. 89, który co prawda opowiada się za możliwością stosowania warunkowego tymczasowego aresztowania w toku procedury przedłużenia tymczasowego aresztowania, wskazując jednak, że nie wynika to z literalnej wykładni art. 257 § 2 k.p.k., a z ratio legis tej regulacji. wykładnią tego przepisu omawiane rozwiązanie może zostać zastosowane w toku procedury zmierzającej zarówno do zastosowania środka zapobiegawczego, jak i przedłużenia jego stosowania. Za takim rozwiązaniem przemawia również ratio legis tej instytucji, która zmierza do minimalizacji dolegliwości środków zapobiegawczych przy jednoczesnym zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania karnego. Stanowisko to jest powszechnie przyjęte w doktrynieT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Artykuły 1–467, Warszawa 2014, s. 920–921; K. Eichstaedt, (w:) B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I, Warszawa 2013, s. 830; J. Skorupka, Kodeks, s. 599; J. Izydorczyk, Stosowanie, s. 146..

Przyjąć należy, że uprawnienia do zastosowania warunkowego tymczasowego aresztowania nie można również odmówić sądowi odwoławczemu rozpoznającemu zażalenie na zastosowanie lub przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania. Choć nie wynika to z literalnej wykładni art. 257 § 2 k.p.k., przy rozważaniu tej kwestii nie można pominąć ratio legis omawianej regulacji, która z założenia miała mieć charakter praktyczny i ułatwiać zmianę tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe. Przedstawiony pogląd jest zgodny zarówno ze stanowiskiem SN wyrażonym m.in. w postanowieniu z 31 sierpnia 2006 rWZ 35/06, OSNKW 2006, nr 11, poz. 100.., jak i praktyki oraz znacznej części doktrynyW. Grzeszczyk, Kodeks, s. 332; J. Skorupka, Kodeks, s. 599; K. Eichstaedt, (w:) D. Świecki (red.), Kodeks, s. 831; T. Grzegorczyk, Kodeks (I), s. 921; R. A. Stefański, (w:) Z. Gostyński (red.), Kodeks (II), s. 89..

W świetle przedstawionej powyżej argumentacji nie sposób zgodzić się z poglądem J. IzydorczykaJ. Izydorczyk, Stosowanie, s. 146–147. o niedopuszczalności orzeczenia warunkowego tymczasowego aresztowania przez sąd odwoławczy, z uwagi na fakt, że nie jest on sądem stosującym tymczasowe aresztowanie. R. A. StefańskiR. A. Stefański, (w:) Z. Gostyński (red.), Kodeks (II), s. 89., krytykując to stanowisko, słusznie wskazuje, że uprawnienia sądu odwoławczego w zakresie stosowania warunkowego tymczasowego aresztowania nie mogą być mniejsze niż te przyznane sądowi pierwszej instancji.

Sporna w doktrynie pozostaje również możliwość zastosowania przez sąd warunkowego tymczasowego aresztowania w toku rozpoznawania wniosku o uchylenie tymczasowego aresztowania. Przeciwko takiemu rozwiązaniu opowiada się między innymi T. GrzegorczykT. Grzegorczyk, Kodeks (I), s. 920; zob. też J. Izydorczyk, Stosowanie, s. 145–146., który wskazuje, że zgodnie z treścią art. 257 § 2 k.p.k. zastrzeżenie zmiany tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe może nastąpić przy stosowaniu pierwszego z tych środków, regulacja ta nie przewiduje jednak możliwości zawieszenia środka, który wcześniej zastosowano. Mając jednak na uwadze podniesioną wcześniej argumentację dotyczącą ratio legis instytucji warunkowego tymczasowego aresztowania, za uzasadnioną należy przyjąć konstrukcję, w myśl której sąd, uchylając tymczasowe aresztowanie, „niejako zawiesza wykonanie tej decyzji”P. Hofmański (red.), Kodeks (I), s. 1435., jednocześnie określając wysokość i termin złożenia poręczenia majątkowego. W wypadku spełnienia warunku poprzez złożenie w terminie poręczenia majątkowego następuje wykonanie decyzji w przedmiocie uchylenia tymczasowego aresztowania i rozpoczyna się efektywne wykonywanie poręczenia majątkowego.

W postanowieniu w przedmiocie warunkowego tymczasowego aresztowania sąd określa wysokość, rodzaj i inne warunki poręczenia majątkowego, w szczególności termin, do którego poręczenie to winno zostać złożone. Ponadto w postanowieniu tym powinno zostać zawarte zastrzeżenie, że tymczasowe aresztowanie ulegnie zmianie na poręczenie majątkowe z chwilą jego złożenia, nie później niż w terminie określonym przez sąd. W wypadku zastosowania warunkowego tymczasowego aresztowania dopuszcza się możliwość połączenia poręczenia majątkowego z innymi nieizolacyjnymi środkami zapobiegawczymiZ. Świda, J. Skorupka (red.), R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie karne część ogólna, Warszawa 2002, s. 448; K. Eichstaedt, (w:) D. Świecki (red.), Kodeks, s. 830..

Na marginesie rozważań należy zaznaczyć, że poręczenie majątkowe, o którym mowa w art. 257 § 2 k.p.k., nie stanowi odrębnego rodzaju poręczenia majątkowego i jest tożsame z tym uregulowanym w art. 266–270 k.p.k. Tym samym przy ustalaniu wysokości oraz rodzaju poręczenia majątkowego sąd winien kierować się kryteriami określonymi w art. 266 § 2 k.p.k., takimi jak: sytuacja materialna oskarżonego i składającego poręczenie, wysokość wyrządzonej szkody oraz charakter popełnionego czynuSzerzej zob. W. Cieślak, K. J. Pawelec, I. Tuleja, Kodeks postępowania karnego. Praktyczny komentarz do zmian, Warszawa 2015, s. 169..

Określenie w postanowieniu o warunkowym tymczasowym aresztowaniu terminu oraz innych warunków złożenia poręczenia majątkowego uznaje się w doktrynie za warunek rozwiązującyR. A. Stefański, (w:) Z. Gostyński (red.), Kodeks (II), s. 89..

W tym miejscu przytoczyć należy stanowisko D. DudkaD. Dudek, Konstytucyjna wolność człowieka a tymczasowe aresztowanie, Lublin 1999, s. 301., który krytycznie odnosi się do przyjętego w aktualnej regulacji k.p.k. modelu instytucji warunkowego tymczasowego aresztowania opartego na warunku rozwiązującym, wskazując, że „favor libertatis wymagałby, aby tymczasowe aresztowanie następowało pod warunkiem zawieszającym (...), a zatem efektywne wykonywanie tymczasowego aresztowania powinno mieć miejsce dopiero wówczas, gdyby w określonym przez sąd terminie nie zostało złożone poręczenie majątkowe”.

Proponowane przez wskazanego wyżej autora rozwiązanie, choć zgodne z dyrektywą minimalizacji środków zapobiegawczych i niewątpliwie korzystne dla oskarżonego, nie dawałoby gwarancji prawidłowego zabezpieczenia toku postępowania karnego, gdyż oskarżony przed złożeniem poręczenia majątkowego mógłby podjąć próbę ucieczki lub ukrycia się. Tym samym z dużą dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że instytucja warunkowego tymczasowego aresztowania w proponowanym wyżej kształcie nie znalazłaby praktycznego zastosowania.

Z chwilą skutecznego złożenia poręczenia majątkowego (zgodnie z warunkami określonymi w postanowieniu, a w szczególności w wyznaczonym terminie) ex legeK. Eichstaedt, (w:) D. Świecki (red.), Kodeks, s. 831; K. Dąbkiewicz, Tymczasowe aresztowanie, Warszawa 2012, s. 77; R. A. Stefański, (w:) Z. Gostyński (red.), Kodeks (II), s. 89; P. Hofmański (red.), Kodeks (I), s. 1435; J. Skorupka (red.), Postępowanie, s. 449, tenże, Kodeks, s. 599; T. Grzegorczyk, Kodeks (I), s. 920. traci moc postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, a oskarżony musi niezwłocznie zostać zwolniony z aresztu śledczego. Jednocześnie rozpoczyna się wykonywanie poręczenia majątkowego.

Odmienny pogląd przedstawia W. GrzeszczykW. Grzeszczyk, Kodeks, s. 331., który stoi na stanowisku, że „złożenie poręczenia majątkowego nie znosi postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, lecz jest jedynie spełnionym warunkiem wydania decyzji o zmianie środka zapobiegawczego”. Również J. IzydorczykJ. Izydorczyk, Wniosek, s. 172. wskazuje, że w przypadku spełnienia warunku zastrzeżonego w postanowieniu o warunkowym tymczasowym aresztowaniu prokurator wyda postanowienie o uchyleniu tymczasowego aresztowania i o zastosowaniu poręczenia majątkowego. Z takim poglądem nie można się zgodzić. Wydanie, po złożeniu poręczenia majątkowego, postanowienia o zmianie środka zapobiegawczego nie jest konieczne, gdyż o zastosowaniu poręczenia majątkowego orzeczono już w postanowieniu o warunkowym tymczasowym aresztowaniu.

Inaczej jest w wypadku, gdy poręczenie majątkowe nie zostało złożone w terminie wyznaczonym przez sąd. W takiej sytuacji warunkowe tymczasowe aresztowanie przekształca się w tymczasowe aresztowanie bezwarunkowe. Możliwa jest natomiast późniejsza zmiana tego środka zapobiegawczego na poręczenie majątkowe, wymaga to jednak wydania postanowienia o uchyleniu tymczasowego aresztowania oraz o zastosowaniu poręczenia majątkowegoR. A. Stefański, (w:) Z. Gostyński (red.), Kodeks (II), s. 90; P. Hofmański (red.), Kodeks (I), s. 1436; T. Grzegorczyk, Kodeks (I), s. 920..

Nowelą wrześniowąUstawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1247). uzupełniono regulację art. 257 § 2 k.p.k., wprowadzając możliwość przedłużenia terminu na złożenie poręczenia majątkowego. Przedłużenie to może zostać fakultatywnie orzeczone przez sąd na wniosek oskarżonego lub jego obrońcy, który to wniosek musi zostać złożony najpóźniej w ostatnim dniu terminu wyznaczonego przez sąd na złożenie poręczenia majątkowego.

Zdaniem W. CieślakaW. Cieślak, K. J. Pawelec, J. Tuleja, Kodeks, s. 169. termin ten jest terminem zawitym. Z takim stanowiskiem nie można się zgodzić. W pierwszej kolejności podnieść należy, że zawite mogą być jedynie terminy ustawowe, a terminuSzerzej zob. K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2008, s. 249–250., o którym mowa w znowelizowanym art. 257 § 2 k.p.k., do tej kategorii zaliczyć nie można. Jest on przecież wyznaczany przez sąd w postanowieniu o zastosowaniu warunkowego tymczasowego aresztowania. Ponadto termin ten nie jest terminem procesowym właściwym, gdyż określa on jedynie końcowy moment dokonania czynności, a nie okres czasowy mający początek i koniec. W związku z tym do powyższego terminu nie znajdują zastosowania przepisy rozdziału 14 k.p.k., które dotyczą jedynie terminów procesowych właściwych. Niezależnie od powyższych rozważań wskazać należy, że termin z art. 257 § 2 k.p.k. nie spełnia wymagań określonych w definicji terminu zawitego z art. 122 § 2 k.p.k. Zgodnie z tą regulacją zawite są terminy do wniesienia środków zaskarżenia oraz inne, które ustawa uznaje za zawite. Wniosek wymieniony w art. 257 § 2 k.p.k. bez wątpienia nie jest środkiem zaskarżenia, a ustawodawca w regulacji tej terminu do złożenia ww. wniosku nie uznał za zawity, nawet pośrednio poprzez wskazanie skutku zawitości, jak uczynił to przykładowo w art. 120 § 2 k.p.k.

Ponadto zgodnie z wprowadzoną regulacją wniosek ten powinien być odpowiednio uzasadniony, tzn. wskazywać przyczynę niemożności złożenia poręczenia majątkowego w wyznaczonym terminie, a jednocześnie wskazywać realną możliwość złożenia tego poręczenia w zaproponowanym, nieodległym terminieT. Grzegorczyk, Kodeks (I), s. 921.. Rozstrzygnięcie w przedmiocie złożonego wniosku następuje w formie postanowienia. W doktrynie wskazuje się, że na postanowienie odmawiające uwzględnienia wniosku oskarżonemu i jego obrońcy służy zażalenieW. Cieślak, K. J. Pawelec, J. Tuleja, Kodeks, s. 170.. Twierdzenie to związane jest z przyjęciem, że postanowienie w przedmiocie przedłużenia lub odmowy przedłużenia terminu do złożenia poręczenia majątkowego stanowi postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego, a na te postanowienia, zgodnie z regulacją art. 252 § 1 k.p.k., służy zażalenie.

Wprowadzoną nowelą wrześniową zmianę ocenić należy pozytywnie. Ma ona charakter praktyczny, z jednej strony pozwala oskarżonemu na zebranie niezbędnych środków finansowych, np. w związku z koniecznością uzyskania kredytu bankowego na ten cel, z drugiej upraszcza procedowanie sądu w sytuacji, gdy oskarżony uzyska wymagane środki dopiero po upływie wyznaczonego terminu. W takiej sytuacji sąd zmuszony byłby, chcąc dokonać zmiany tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe, procedować odrębnie w przedmiocie uchylenia tymczasowego aresztowania i zastosowania poręczenia majątkowego. Przyjęte rozwiązanie czyni zadość zasadzie ekonomiki procesowej.

W ostatnim czasie duże wątpliwości w praktyce stosowania instytucji warunkowego tymczasowego aresztowania budziła kwestia dopuszczalności wstrzymania wykonania postanowienia w tym przedmiocie, o czym świadczy fakt, że Rzecznik Praw Obywatelskich, zauważając występujące w orzecznictwie sądów powszechnych rozbieżności na tym gruncie, wystąpił z wnioskiem o rozstrzygnięcie tego problemu przez SN. Stanowiska przedstawionego przez RPO, wyrażonego w złożonym wniosku SN nie podzielił, co znalazło wyraz w odmowie podjęcia uchwały postanowieniem SN z 25 lutego 2016 r.I KZP 18/15, LEX nr 1992030. Nie polemizując ze słusznością rozstrzygnięcia dokonanego przez SN, co wykraczałoby poza ramy niniejszego artykułu, zauważyć należy, że uzasadnienie opisanego wyżej postanowienia zawiera szereg merytorycznych uwag w przedmiocie dopuszczalności wstrzymania postanowienia o warunkowym tymczasowym aresztowaniu.

Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 462 § 1 k.p.k. złożenie zażalenia na postanowienie nie wstrzymuje jego wykonania, jednak zarówno sądowi, który wydał zaskarżone postanowienie, jak i sądowi odwoławczemu przysługuje prawo do wstrzymania wykonania zaskarżonego postanowienia. Wstrzymanie może nastąpić z urzędu lub na wniosek strony wnoszącej zażalenieSzerzej zob. D. Świecki, (w:) B. Augustyniak, K. Eichstaedt, M. Kurowski, D. Świecki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom II, Warszawa 2015, s. 309 i n.; T. Grzegorczyk, Kodeks (I), s. 1577–1578..

Zauważyć należy, że postanowienie w przedmiocie warunkowego tymczasowego aresztowania nie należy do kategorii orzeczeń, których wykonanie wstrzymuje samo wniesienie zażalenia, ani do tych, które ze swojej istoty nie nadają się do wstrzymaniaSzerzej zob. D. Świecki, (w:) D. Świecki (red.), Kodeks (II), s. 310; Z. Doda, Zażalenie w procesie karnym, Warszawa 1995, s. 210–211. . Tym samym wykonanie postanowienia o warunkowym tymczasowym aresztowaniu może zostać wstrzymane zgodnie z ogólną zasadą.

Mając na uwadze fakt, że prawidłowe złożenie poręczenia majątkowego w terminie określonym przez sąd w postanowieniu o warunkowym tymczasowym aresztowaniu powoduje, jak wskazywałam wcześniej, ex lege uchylenie tymczasowego aresztowania i rozpoczęcie efektywnego wykonywania poręczenia majątkowego, za niedopuszczalne uznać należy wstrzymanie wykonania postanowienia w tym przedmiocie po skutecznym złożeniu poręczenia majątkowego. W pierwszej kolejności wskazać należy, że jak słusznie zauważył SN w cytowanym wcześniej postanowieniu, wstrzymanie wykonania postanowienia o warunkowym tymczasowym aresztowaniu, w opisanej wyżej sytuacji, byłoby bezprzedmiotowe z uwagi na brak substratu rozstrzygnięcia, gdyż od momentu skutecznego złożenia poręczenia majątkowego w obrocie prawnym funkcjonuje jedynie postanowienie o zastosowaniu poręczenia majątkowego.

Ponadto zauważyć należy, że dopuszczenie możliwości wstrzymania wykonania postanowienia po skutecznym złożeniu poręczenia majątkowego skutkowałoby jednoczesnym stosowaniem tymczasowego aresztowania będącego środkiem o charakterze izolacyjnym i środka nieizolacyjnego, co – jak wcześniej już wskazywałam – jest niedopuszczalne.

Na marginesie rozważań wskazać należy, że zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem doktrynyZob. postanowienie SA we Wrocławiu z 10 czerwca 2011 r., II AKZ 230/11, KZS 2012, z. 9, poz. 67; J. Skorupka, Kodeks, s. 599. sąd odwoławczy, rozpoznając zażalenie w przedmiocie warunkowego tymczasowego aresztowania, po skutecznym złożeniu przedmiotu poręczenia, dostrzegając potrzebę uchylenia warunku, o którym mowa w art. 257 § 2 k.p.k., musi wydać postanowienie o ponownym zastosowaniu tymczasowego aresztowania, gdyż środek ten ustał z mocą prawa z chwilą złożenia poręczenia majątkowego. Na postanowienie to oskarżonemu na podstawie art. 426 § 2 k.p.k. służy zażalenie do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego. Biorąc pod uwagę powyższe, należy przyjąć, że wstrzymanie wykonania postanowienia o warunkowym tymczasowym aresztowaniu może nastąpić jedynie do chwili złożenia poręczenia majątkowego.

Występujące w praktyce problemy w zakresie dopuszczalności wstrzymania wykonania postanowienia o warunkowym tymczasowym aresztowaniu wynikają z różnego określania momentu, od którego można przyjąć, że warunek w postaci złożenia poręczenia majątkowego został spełniony. Problem ten sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy chwilą tą jest fizyczne złożenie przedmiotu poręczenia (w szczególności przelanie środków finansowych na odpowiedni rachunek bankowy), czy też przyjęcie tego poręczenia przez organ procesowy. Omawiając problematykę warunkowego tymczasowego aresztowania, doktryna naprzemiennie posługuje się pojęciami „złożenie określonego poręczenia majątkowego”W. Grzeszczyk, Kodeks, s. 334–335; R. A. Stefański, (w:) Z. Gostyński (red.), Kodeks (II), s. 89; J. Izydorczyk, Stosowanie, s. 145–146. oraz „złożenie przedmiotu poręczenia majątkowego”J. Skorupka, Kodeks, s. 599; P. Hofmański (red.), Kodeks (I), s. 1435; K. Dąbkiewicz, Tymczasowe, s. 77., nie podejmując głębszej analizy tych pojęć ani nie wskazując, czy należy przez to rozumieć samo wpłacenie sumy poręczenia, czy jego przyjęcie przez organ procesowy. Jednoznacznie w tym zakresie wypowiadają się jedynie: T. GrzegorczykT. Grzegorczyk, Kodeks (I), s. 920., który wskazuje, że tymczasowe aresztowanie ustaje z chwilą przyjęcia poręczenia majątkowego, oraz K. EichstaedtK. Eichstaedt, (w:) D. Świecki (red.), Kodeks, s. 831. i L. K. PaprzyckiL. K. Paprzycki, (w:) L. K. Paprzycki (red.), Kodeks (I), s. 808., którzy stoją na stanowisku przeciwnym, wskazując, że samo wpłacenie sumy poręczenia majątkowego musi skutkować zwolnieniem oskarżonego.

Natomiast SN we wskazanym wyżej postanowieniu zwraca uwagę na brak tożsamości pomiędzy tymi pojęciami, ponieważ pierwszym z nich ustawodawca posługuje się w regulacji art. 257 § 2 k.p.k., a drugim w art. 266 § 2 k.p.k. W dalszej części rozważań na drodze wykładni systemowej i funkcjonalnej dochodzi do wniosku, że spełnienie warunku określonego w postanowieniu o warunkowym tymczasowym aresztowaniu następuje z chwilą przyjęcia poręczenia majątkowego przez organ procesowy, czego konsekwencją jest możliwość wstrzymania wykonania tego postanowienia po dokonaniu wpłaty poręczenia majątkowego. Swoje stanowisko SN uzasadnia z jednej strony regulacją art. 143 § 1 pkt 9 k.p.k., zgodnie z którą czynność przyjęcia poręczenia majątkowego wymaga sporządzenia protokołu. Z drugiej – koniecznością zapewnienia skuteczności zastosowanego środka zapobiegawczego, co niewątpliwie jest związane z możliwością orzeczenia przepadku lub ściągnięcia sumy poręczenia, co może nastąpić jedynie w wypadku wcześniejszego pouczenia składającego poręczenie o takiej możliwości.

Wykładnię dokonaną przez SN uznać należy za zbyt daleko idącą. Ustawodawca, zgodnie z regulacją art. 257 § 2 k.p.k., uzależnił zmianę tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe od złożenia w terminie określonego poręczenia majątkowego, nie odnosząc się w żadnym zakresie do jego przyjęcia przez organ procesowy.

Ponadto, jak już wcześniej wskazywałam, ugruntowany w doktrynie i orzecznictwie jest pogląd, że złożenie w wyznaczonym terminie określonego w postanowieniu poręczenia majątkowego powoduje ex lege utratę mocy postanowienia o tymczasowym aresztowaniu i rozpoczęcie wykonywania poręczenia majątkowego, a organ procesowy, który nie podejmuje żadnej decyzji procesowej, nie ma możliwości odmowy jego przyjęcia.

Wskazać również należy, że uznanie za chwilę skutecznego złożenia poręczenia majątkowego momentu jego przyjęcia przez organ procesowy i sporządzenia protokołu z tej czynności powoduje utratę przez oskarżonego wpływu na terminowość złożenia poręczenia majątkowego. W takim bowiem wypadku o spełnieniu zastrzeżonego warunku w terminie decyduje nie staranność działania oskarżonego, a uznanie organu procesowego, który, działając opieszale, może przyjąć poręczenie majątkowe po upływie wyznaczonego terminu, mimo że zostało wpłacone w terminie. Takie rozwiązanie uznać należy za sprzeczne z ratio legis omawianej instytucji.

Mając na uwadze powyższe, przychylić się należy do stanowiska wyrażonego przez Ministra SprawiedliwościE. Ianova, Minister: Tymczasowe aresztowanie upada z chwilą złożenia poręczenia, „Dziennik Gazeta Prawna”, http:// prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/891874,minister-tymczasowe-aresztowanie-upada-z-chwila-zlozenia-poreczenia. html [2016.06.06, godz. 19:35]. , zgodnie z którym momentem upadku postanowienia o tymczasowym aresztowaniu jest dokonanie wpłaty poręczenia majątkowego. Tym samym dojść należy do wniosku, że po dokonaniu wpłaty niedopuszczalne jest wstrzymanie postanowienia w przedmiocie warunkowego tymczasowego aresztowania. Natomiast samo przyjęcie poręczenia majątkowego i sporządzenie z tej czynności protokołu uznać należy za czynność techniczną.

Odrębną problematykę stanowi kwestia techniki zwolnienia podejrzanego z aresztu śledczego w związku z upadkiem postanowienia w przedmiocie stosowania tymczasowego aresztowania. Oczywiste jest, że nie może to nastąpić w chwili złożenia poręczenia majątkowego, gdyż wymaga w pierwszej kolejności uzyskania informacji o tym fakcie przez właściwe organy oraz przeprowadzenia szeregu czynności technicznych związanych ze zwolnieniem z aresztu. W pierwszej kolejności informacja o złożeniu poręczenia musi dotrzeć do sądu, a ten musi dokonać sprawdzenia, czy poręczenie to zostało złożone w terminie oraz zgodnie z warunkami określonymi w postanowieniu w tym przedmiocie. Złożenie w sądzie potwierdzenia wpłaty poręczenia niewątpliwie czynności te przyśpieszy. Zaznaczyć należy, że w przypadku stwierdzenia przez sąd prawidłowego i terminowego złożenia poręczenia majątkowego nie ma on możliwości ingerencji w postanowienie w przedmiocie warunkowego tymczasowego aresztowania czy też wstrzymania jego wykonania, gdyż postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania upadło w momencie złożenia poręczenia. Po przeprowadzeniu czynności sprawdzających sąd informuje właściwe organy aresztu śledczego o zakończeniu stosowania wobec podejrzanego tymczasowego aresztowania, a te winny podjąć niezwłocznie czynności zmierzające do jego zwolnienia.

Instytucję warunkowego tymczasowego aresztowania ocenić należy pozytywnie. Jak wskazywałam na wstępie, z jednej strony stanowi ona przejaw zasady minimalizacji stosowania środków zapobiegawczych, z drugiej wychodzi naprzeciw potrzebom praktyki i ekonomiki procesowej, pozwalając na odstąpienie od stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego przy maksymalnym zabezpieczeniu toku procesu karnego. Mając na uwadze występujące w praktyce rozbieżności związane z określeniem momentu, w którym spełniony zostaje warunek zawarty w postanowieniu o warunkowym tymczasowym aresztowaniu, postulować należy doprecyzowanie tej kwestii na drodze legislacyjnej, a nie w drodze wykładni.

Może to nastąpić poprzez wskazanie, że postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania traci moc prawną po przyjęciu przez sąd poręczenia majątkowego, co następuje niezwłocznie po dokonaniu wpłaty lub ustanowieniu poręczenia w innej wskazanej w postanowieniu formie, nie później niż w ciągu 48 godzin od złożenia tego poręczenia. Taka regulacja pozwoli na wyeliminowanie wątpliwości występujących w praktyce stosowania instytucji warunkowego tymczasowego aresztowania, przy jednoczesnym zabezpieczeniu interesów podejrzanego.