I. Zawodnicy

Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz.U. nr 127, poz. 857) nie zawiera określenia zawodnika, które występowało w ustawie z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. nr 236, poz. 1675 z późn. zm.). Według tej ustawy zawodnikiem była osoba uprawiająca amatorsko lub profesjonalnie określoną dyscyplinę sportu i uczestnicząca we współzawodnictwie sportowym. W myśl też tej ustawy sport mogli uprawiać zawodnicy posiadający status zawodnika profesjonalnego lub amatora, przy czym zawodnikiem posiadającym status zawodnika profesjonalnego była osoba uprawiająca sport na podstawie umowy o pracę lub na podstawie umowy cywilnoprawnej i otrzymująca za to wynagrodzenie. Posiadanie natomiast przez zawodnika statusu amatora uprawniało wyłącznie do otrzymywania stypendium sportowego. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym (Dz.U. nr 155, poz. 1298 z późn. zm.) zniosła ten podział.

Według uzasadnienia projektu obowiązującej obecnie ustawy o sporcie odstąpiono w niej od określenia wielu pojęć, uzasadniając odstąpienie nie zawsze poprawnością dotychczasowych określeń, ich powszechną zrozumiałością bądź też potrzebą zwiększenia elastyczności i czytelności ustawy, co zamierzano uzyskać pozostawieniem klasycznych pojęć dla sportu bez definicji ustawowychS. Fundowicz, Prawo sportowe, Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s. 41.. Założenie to należy ocenić negatywnie. Brak bowiem określenia przez ustawodawcę występujących w ustawie pojęć powoduje różnego rodzaju wątpliwości, chociażby związane z pojęciem zawodnika na tle jego prawa do bezpieczeństwa w uprawianiu sportu i we współzawodnictwie sportowym, i wskazuje na niepoprawność legislacyjną w sprawach niezwykle istotnych.

O potrzebie sprecyzowania niektórych pojęć świadczy występowanie ich w regulacjach wewnętrznych polskich związków sportowych. Ma to np. miejsce w uchwale Zarządu PZPN nr III/39 z dnia 14 lipca 2006 r. w sprawie statusu zawodników, którzy występują w polskich klubach piłkarskich, która to uchwała w sposób budzący wątpliwości ze względu na zawarte w niej sformułowania określa pojęcie zawodników amatorów i profesjonalnych. Według bowiem tej uchwały amatorami są zawodnicy, którzy z tytułu uprawiania sportu piłki nożnej nie otrzymują wynagrodzenia bądź innego świadczenia pieniężnego lub rzeczowego innego niż zwrot rzeczywiście poniesionych wydatków związanych z udziałem w oficjalnych rozgrywkach organizowanych przez PZPN i/lub ligę zawodową. Zawodnikami profesjonalnymi są natomiast zawodnicy, którzy zawarli z klubem umowę według wzoru PZPN, będącą w swojej istocie kontraktem o profesjonalne uprawianie piłki nożnej. Do tych zawodników zaliczani są również zawodnicy, którzy otrzymują z tytułu uprawiania tej dyscypliny lub z działalności z nią związanej wynagrodzenie lub inne świadczenie rzeczowe wyższe aniżeli zawodników amatorówTamże, s. 42..

II. Więzi prawne łączące zawodnika z klubem sportowym

Ustawa o sporcie nie zawiera sformułowania odnośnie do podstaw prawnych zatrudnienia zawodników przez klub, w tym także na podstawie umowy o pracę regulowanej przepisami ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Taką możliwość wywodzi się z treści art. 36 ust. 8 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. nr 69, poz. 415 z późn. zm.), który zawiera upoważnienie dla ministra właściwego do spraw pracy do określenia w drodze rozporządzenia klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania, z uwzględnieniem zawodów i specjalności występujących na rynku pracy oraz potrzeb pośrednictwa i poradnictwa zawodowegoTamże..

Minister Pracy i Polityki Społecznej, regulując wskazane upoważnienie w załączniku do wydanego przez siebie rozporządzenia z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz.U. nr 82, poz. 537 z późn. zm.), uwidocznił między innymi w tej klasyfikacji zawodników dyscypliny sportowej, tj. sportowców, trenerów i pokrewnych. Pogląd ten, dopatrujący się potwierdzenia możliwości zawarcia umowy o pracę na podstawie powołanej ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, należy uznać za uzasadniony i w pełni uwzględniający zasadę swobody zawierania umów. Niemniej jednak wynikającą z powołanego rozporządzenia klasyfikację zawodów należy oceniać wyłącznie jako wskazanie określonych specjalności i zawodów, których wykonywanie możliwe jest na podstawie różnych podstaw zatrudnienia, w tym także umowy o pracę. Każde jednak zatrudnienie winno być oceniane z uwzględnieniem przepisów dotyczących jego podstawy. W przypadku zatrudnienia na podstawie umowy o pracę będą to przepisy określające pojęcia pracodawcy i pracownika, cechy charakterystyczne stosunku pracy itp.

Pojęcie pracodawcy wynikające z art. 3 Kodeksu pracy obejmuje wszystkie podmioty zatrudniające pracowników, a więc zarówno te, które występują w przewidzianych przez prawo formach organizacyjno-prawnych, jak też osoby fizyczne zatrudniające pracowników. W praktyce występują niekiedy trudności w ustaleniu, czy dane zatrudnienie winno być kwalifikowane jako będące wynikiem zawartego stosunku pracy. Należy wówczas to zatrudnienie rozpatrywać z uwzględnieniem treści art. 22 § 1 Kodeksu pracy, zawierającego cechy charakterystyczne tego stosunku.

W realiach polskiego prawa umowa o pracę jest jedną z podstaw zawarcia stosunku pracy. Istotne jest też pojęcie pracownika, wynikające z art. 2 Kodeksu pracy. Pracownikiem jest bowiem także osoba zatrudniona na podstawie powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.

Należy mieć również na uwadze, że nie ma domniemania zatrudnienia na podstawie stosunku pracy, którego najczęstszą podstawą jest umowa o pracę, i w sytuacjach spornych należy w szczególności ustalić, jaki był cel i zamiar stron, składane przez strony oświadczenia woli, a także czy zatrudnienie spełnia przesłanki przewidziane dla stosunku pracy wynikające z treści art. 22 § 1 Kodeksu pracy. Nie ma bowiem przeszkód zatrudnienia na innej podstawie aniżeli umowa o pracę również i w sporcie, jeżeli nie przemawiają za tym przesłanki zatrudnienia i charakterystyczne cechy właściwe dla jego rodzajuJ. Stelina, Charakterystyka stosunku pracy, (w:) Prawo pracy, red. J. Stelina, C. H. Beck, Warszawa 2013, s. 90 i n..

Problem pojęcia pracownika i zakresu tego pojęcia w odniesieniu do sportowców był także przedmiotem orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z 15 grudnia 1995 r., CC-415/93, w sprawie Union Royale Belge des Societes de Football Association ASBL i inni v. Jean Marc Bosman i inni (EXCR 1995, s. I-4921)Zob. W. Czapliński, R. Ostrihansky, P. Saganek, A. Wyrozumska, Prawo Wspólnot Europejskich – orzecznictwo, Warszawa 1997, t. II, s. 430; W. Czapiński, Sprawa J. M. Bosmana, PPE 1997, nr 1, s. 107; W. Sanetra, Przepisy ogólne, (w:) Kodeks pracy. Komentarz, red. J. Iwulski, W. Sanetra, Librata, Warszawa 1999, s. 16–17., w którym stwierdzono, że art. 48 Traktatu ma zastosowanie do reguł ustanowionych przez stowarzyszenia narodowe, które określają warunki, na jakich zawodowy sportowiec może zostać zatrudniony. W dalszej treści orzeczenie stwierdza, że sytuacja piłkarza zawodowego, który zawarł kontrakt zatrudnienia z klubem w innym państwie członkowskim w celu wykonywania płatnej pracy, nie może być klasyfikowana jako czysto wewnętrzna i niepodlegająca prawu wspólnotowemu. Należy w tym miejscu zauważyć, że akty prawne Unii Europejskiej są z reguły adresowane do pracowników. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej określa zazwyczaj pracownika jako osobę wykonującą pracę na rzecz innej osoby pod jej kierownictwem i za wynagrodzeniemZob. L. Florek, Europejskie prawo pracy, LexisNexis, Warszawa 2010, s. 17; A. M. Świątkowski, Bezpieczeństwo i higiena pracy, Universitas, Kraków 2003, s. 170..

Zgodnie z dyrektywą 89/391, dotyczącą realizacji przedsięwzięć mających na celu poprawę bezpieczeństwa i ochrony pracowników podczas pracy, często nazywaną „ramową” ze względu na regulowanie przez nią w sposób ogólny sprawy ochrony życia i zdrowia pracowników, pracownikiem jest każda osoba zatrudniona przez pracodawcę, z wyłączeniem służby domowejA. M. Świątkowski, tamże, s. 208.. Podstawą zaliczenia do kategorii pracowników jest pozostanie w stosunku pracy. W europejskim prawie pracy obowiązuje też zasada, zgodnie z którą pracownikami są osoby fizyczne uznane za pracowników przez krajowe przepisy prawa pracy. Kodeks pracy odnosi w art. 2 pojęcie pracownika do stosunku pracy, wskazując w art. 22 § 1 charakterystyczne cechy tego stosunku. Z uwzględnieniem więc tego Kodeksu należy każdorazowo oceniać, czy w odniesieniu do określonego zawodnika ma miejsce zawarcie stosunku pracy, czy też została zawarta umowa o charakterze cywilnoprawnym. Europejskie prawo pracy odróżnia też umowy o pracę od świadczenia pracy na podstawie stosunku pracy, które to pojęcie traktowane jest jako szersze od umowy o pracę, podobnie jak i w PolsceZob. C. Barnard, EC Enployment Law, Oxford 2000, s. 436 i n., który zauważa, że niektóre państwa posługują się tylko pojęciem umowy o pracę.. Dyrektywa Rady Wspólnoty nr 91/533 z dnia 14 października 1991 r. w sprawie obowiązku pracodawcy informowania pracownika o warunkach umowy, dotycząca obowiązku informacyjnego stron umowy o pracę lub stosunku pracy, nie dotyczy jednak żadnych zagadnień związanych z treścią stosunku pracy i reguluje wyłącznie sprawy formalne, określając, kto i przez jaki okres, na jakich warunkach jest zatrudniony, a także na czyją rzecz świadczy pracęI. Jackowska, M. Jankowska, B. Marczuk, I. Rakowska, B. Wiktorowska, Prawo pracy i uprawnienia socjalne w Unii Europejskiej. Dodatek „Gazeta Prawna” z 6–8 czerwca 2003 r.; W. Sanetra, Europejskie prawo pracy a źródła polskiego prawa pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2006, nr 6, s. 9 i n.; W. Sanetra, Źródła europejskiego prawa pracy po zmianach traktatowych, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2010, nr 3, s. 2 i n.; M. Matey-Typrowicz, Polskie prawo pracy wobec integracji europejskiej, „Państwo i Prawo” 1991, z. 4–5, s. 118 i n.; L. Florek, Dostosowanie polskiego prawa pracy do prawa unijnego ze szczególnym uwzględnieniem Kodeksu pracy, „Monitor Prawa Pracy” 2004, nr 1, s. 4 i n.; M. Tomaszewska, Międzynarodowe i europejskie źródła pracy, (w:) Prawo pracy, red. J. Stelina, s. 80 i n..

W precyzowaniu treści postanowień umownych związanych z zawartym stosunkiem pracy stosowane są niekiedy zakresy czynności, jakkolwiek ich podstawa nie wynika z przepisów Kodeksu pracy. Treść tych zakresów czynności musi być jednak zgodna z umówioną pracą. W przeciwnym razie prowadziłyby one do zmiany istotnych warunków umowy wymagającej określonego postępowania poprzedzonego oceną zgodności zmiany z przepisami Kodeksu pracy.

W praktyce dotyczącej zawodowego uprawiania sportu mają miejsce postanowienia, które odbiegają niekiedy od postanowień tego Kodeksu dotyczących cech stosunku pracy. Wynikają one z różnego rodzaju postanowień o charakterze wewnętrznym polskich związków sportowych, a to z kontraktów, aneksów itp., które określają np. czas trwania kontraktu, ponoszenia określonego ryzyka związanego z formą sportową, zasady wynagradzania. Przypisuje się im konkretyzowanie praw i obowiązków zawodników profesjonalnych, a w szczególności w zakresie miejsca wykonywania pracy, wymiaru czasu pracy i innych postanowień szczegółowychZob. S. Fundowicz, Prawo sportowe, s. 42 i literatura tam powołana.. Na przykład Regulamin Przynależności Klubowej w Sporcie Żużlowym przewiduje zawieranie kontraktów sportowych na czas określony, z uzależnieniem jego długości od wieku i obywatelstwa zawodnika, nie zakładając przy tym obligatoryjności wynagrodzenia – ale jego zalecenieTamże, s. 42..

Ze względu na cechy charakterystyczne stosunku pracy wynikające z art. 22 § 1 Kodeksu pracy wynagrodzenie jest jednakże obligatoryjnym warunkiem zatrudnienia na podstawie stosunku pracy. Zatrudnienie więc z uwzględnieniem cech określonych w tym przepisie jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy (art. 22 § 1¹ tego Kodeksu).

III. Bezpieczeństwo zawodników podczas rozgrywek sportowych

Zapewnienie szeroko rozumianego bezpieczeństwa obywatelom jest jednym z podstawowych obowiązków Rzeczypospolitej, wynikającym z art. 5 Konstytucji RP. Obowiązek ten ma charakter prawa podmiotowego chronionego w sposób kwalifikowany. Z Konstytucji RP wynika również szeroki zakres podmiotowy i przedmiotowy obowiązków w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracyZob. M. Liwo, Ochrona pracy w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku i prawie Unii Europejskiej, (w:) Środki ochrony praw słusznie nabytych w świetle Konstytucji RP i prawa Unii Europejskiej, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 132 i n. oraz literatura tam powołana.. W zakresie ochrony życia i zdrowia zatrudnionych stanowią je w szczególności następujące przepisy Konstytucji RP:

• Art. 24. „Praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy”;
• Art. 38. „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu prawną ochronę życia”;
• Art. 66 ust. 1. „Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy”;
• Art. 68 ust. 1. „Każdy ma prawo ochrony zdrowia”.

Dokonując analizy przepisów Konstytucji RP, należy zauważyć, że używa ona określenia „praca” w ujęciu bardzo szerokim, jako celowej działalności człowieka zmierzającej do osiągnięcia zamierzonego rezultatu, nie łącząc jej ze stosunkiem pracy. To szerokie rozumienie obowiązków na tle pojęcia „praca” znajduje również swój wyraz w treści art. 304 Kodeksu pracy. Przepis ten nakłada bowiem na pracodawcę między innymi obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w określonym zakresie także osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie aniżeli stosunek pracy.

Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określa ustawa.

Problematyka bezpieczeństwa w procesie pracy jest też przedmiotem regulacji międzynarodowych, w tym Międzynarodowego Paktu Praw Społecznych, Gospodarczych i Kulturalnych z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 169). Pakt ten w art. 7 uznaje prawo każdego do korzystania ze sprawiedliwych warunków zatrudnienia, obejmujących między innymi warunki odpowiadające wymaganiom bezpieczeństwa. Aktywna jest też w dziedzinie bezpieczeństwa Międzynarodowa Organizacja Pracy, która uchwaliła ponad 180 konwencji od 1919 r., z których 88 zostało ratyfikowanych przez PolskęZob. szerzej E. Kołodziejczyk, Podstawy prawne bezpieczeństwa i higieny pracy, (w:) Bezpieczeństwo i higiena pracy, Warszawa 2010, s. 16; D. Koradecka (red.), Bezpieczeństwo i higiena pracy, Warszawa 2008, s. 41 i n. .

Bezpieczeństwu i higienie w procesie pracy poświęcony jest również art. 118a traktatu rzymskiego. W traktacie amsterdamskim w art. 137 posłużono się natomiast pojęciem „ochrona zdrowia i bezpieczeństwo pracowników” w miejsce wcześniejszego określenia „bezpieczeństwo i higiena pracy”.Treść traktatu została zamieszczona w opracowaniu Dokumenty europejskie, t. I, Lublin 1996, s. 106; zob. też T. Wyka, Ochrona zdrowia i życia pracowników jako element treści stosunku pracy, Warszawa 2003, s. 82–83. Problematyka ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników była także przedmiotem art. 3 Europejskiej Karty Społecznej przyjętej w Turynie w 1961 r.

Integracja Polski z Unią Europejską, która nastąpiła 1 maja 2004 r., spowodowała wpływ regulacji prawnych Unii na ochronę pracy. Organy wspólnot wydały w tej sprawie ponad 100 dyrektyw, które wyłącznie bądź pośrednio regulują tę problematykęL. Florek, Europejskie prawo pracy, s. 2007.. Najważniejszą z nich jest wskazana wcześniej dyrektywa 89/391/EEC. Przedmiotowa dyrektywa uchwalona przez Radę w dniu 12 czerwca 1989 r. wskazana została przez instytucję unijną jako podstawa prawna europejskiego systemu prawa bezpieczeństwa i higieny pracy, ze względu na nowe podejście do zagadnienia ochrony zdrowia, przejawiające się w elastycznym sposobie regulacji oraz metodach stosowanych dla zapobiegania zagrożeniuA. M. Świątkowski, Bezpieczeństwo i higiena pracy, s. 169–170..

Ustawodawca polski nie zdefiniował dotąd zarówno pojęcia przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, jak i bezpiecznych warunków pracy. W art. 9 § 1 Kodeksu pracy zawarta została kodeksowa definicja prawa pracy, którą należałoby raczej określić jako definicję źródeł tego prawa. Nie ulega jednak wątpliwości, że wszystkie przepisy zawarte w dziale X Kodeksu pracy są przepisami związanymi z bezpieczeństwem i higieną pracy, bo taka jest wola ustawodawcy. Nie wszystkie jednak, ze względu na zawarte w nich treści, określają wymagania, jakim winny odpowiadać warunki środowiska pracy. Różny jest bowiem charakter tych przepisów (często informacyjno-instruktażowy), który nie spełnia przesłanek np. do wydawania na ich podstawie decyzji administracyjnych zmierzających do usunięcia nieprawidłowościZob. M. Liwo, Bezpieczeństwo i higiena pracy w służbach mundurowych, (w:) Status służb mundurowych i funkcjonariuszy w nich zatrudnionych, LexisNexis, Warszawa 2013, s. 341..

Podejmując problem źródeł prawa w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, nie należy pominąć zasad bezpieczeństwa i higieny pracy będących regułami postępowania wynikającymi z postępu naukowo-technicznego, doświadczenia życiowego itp. Nie mając charakteru norm prawnych, wskazują one jednak metodę wykonywania określonych czynności w procesie zatrudnienia w bezpieczny sposób. O uznaniu określonej reguły postępowania za zasadę decyduje przede wszystkim powszechny jej zakres obowiązywaniaR. Celeda, Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, „Informator Ochrony Pracy” 2009, nr 1, s. 15..

Przepisy Kodeksu pracy zawarte między innymi w art. 207 § 2 pkt 2 zobowiązują do przestrzegania tych zasad. Większości tych zasad można również dopatrzeć się w zawodniczym i niezawodniczym uprawianiu sportu.

Spośród wielu definicji dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy należy wskazać definicję określającą to bezpieczeństwo i higienę jako ogół środków i urządzeń służących do zapewnienia warunków pracy eliminujących zagrożenie życia i zdrowia zatrudnionego poprzez ograniczanie bądź eliminowanie szkodliwości, do których należą różnego rodzaju zagrożeniaK. R. Szymański, T. Majda, Leksykon ochrony pracy, Warszawa 2007, s. 26 (tytuł oryg.: Taschen Lexikon Arbeit und Gesundheit Wiesbaden)..

Bezpieczeństwo pracy to też stan:

• w którym zagrożenie utrzymywane jest pod kontrolą,
• zgodny z regulacjami prawnymi zmierzającymi do zapewnienia określonych jego rodzajów,
• w którym ryzyko utrzymywane jest na poziomie akceptowalnym.

To trzecie określenie bezpieczeństwa wskazuje na ryzyko jako prawdopodobieństwo zaistnienia zdarzeń powodujących stratyZ. Niczyporuk, BHP – co to jest?, „Atest” 2006, nr 5, s. 4–5..

Podane wyżej definicje bezpieczeństwa i higieny pracy można w pełni odnieść nie tylko do wykonywania pracy w ramach stosunku pracy, ale także do określonych prawnie czynności człowieka zmierzających do osiągnięcia zamierzonego rezultatu. Ochrona zdrowia i życia zatrudnionych bez względu na podstawę zatrudnienia jest też często określana jako fragment funkcji ochronnej prawa pracy. Nie jest ona jednakże wyłącznie domeną tego prawa. Ochrona interesów jednostki jest bowiem również przedmiotem zainteresowania między innymi prawa konstytucyjnego i administracyjnego, na co wskazują liczne regulacje zawarte w tych gałęziach prawa. Biorąc pod uwagę wartości chronione, oprócz zdrowia i życia obejmuje ona także inne dobra będące przedmiotem regulacjiZob. M. Liwo, A. Wolińska, Ochrona pracy i system jej realizacji, „Atest” 2008, nr 2, s. 4..

Bezpieczeństwo w zatrudnieniu, tak jak każdy rodzaj bezpieczeństwa, nie jest zjawiskiem trwałym, stąd też niezbędna jest stała troska o jego stan. Ciągle bowiem pojawiają się coraz to nowe zagrożenia związane z różnymi zjawiskami, które uzasadniają potrzebę współdziałania wszystkich organów i podmiotów zobowiązanych do zapewnienia bezpieczeństwa, m.in. kierownictwa klubu sportowego, centralnego związku danej dyscypliny sportu, Ministerstwa Sportu i Turystyki. Efektów pozostałych działań można oczekiwać wyłącznie wtedy, gdy wszystkie podmioty zobowiązane doceniają realność zagrożeń i wynikających z nich strat. Stopień bezpieczeństwa w zatrudnieniu ocenia się na ogół przez pryzmat liczbowych i procentowych wskaźników wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Liczby te powinny skłaniać do refleksji, czy zrobiono wszystko dla ochrony zdrowia ludzkiego, czy też można było zrobić więcej. Wypadki w sporcie, podobnie jak i w innych rodzajach działalności człowieka, wynikają z podobnych przyczyn, a to z niewłaściwej organizacji uprawiania sportu i współzawodnictwa sportowego, przyczyn ludzkich (nieprzestrzegania określonych uregulowań i zasad zarówno przez zawodników, jak i osoby sprawujące kierownictwo) oraz z przyczyn technicznych (niewłaściwego stanu technicznego urządzeń, sprzętu, pojazdów niezbędnych do uprawiania sportu i uczestniczenia we współzawodnictwie sportowym).

Ustawa o sporcie w rozdziale siódmym nie docenia problemu bezpieczeństwa w sporcie, traktując go w sposób bardzo pobieżny. Przejawia się to w ograniczeniu regulacji w art. 37 jedynie do obowiązku uzyskania orzeczenia lekarskiego o stanie zdrowia umożliwiającego bezpieczne uczestnictwo we współzawodnictwie sportowym.

W wyniku zawartego w ustawie upoważnienia w tym przedmiocie Minister Zdrowia rozporządzeniem z dnia 14 kwietnia 2011 r. w sprawie kwalifikacji lekarzy uprawnionych do wydawania zawodnikom orzeczeń lekarskich o stanie zdrowia oraz zakresu wymaganych badań lekarskich niezbędnych do uzyskania orzeczenia lekarskiego (Dz.U. nr 88, poz. 502) określił rodzaje badań, jakim podlegają zawodnicy uczestniczący we współzawodnictwie sportowym organizowanym przez polski związek sportowy. Lekarzami tymi są w zasadzie specjaliści w zakresie medycyny sportowej, jakkolwiek przewidywane są odstępstwa w odniesieniu do określonych sytuacji. Koszty wydania orzeczenia lekarskiego w myśl art. 29 ust. 5 ustawy o sporcie, w tym koszty badań w stosunku do zawodników, którzy nie ukończyli 23 lat i nie otrzymują wynagrodzenia w związku z uprawianiem sportu, są finansowane ze środków publicznych na zasadach określonych przepisami o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Biorąc jednakże pod uwagę możliwość pracowniczego zatrudnienia zawodników, należy wskazać drugi przepis w randze rozporządzenia dotyczący badań lekarskich, wydany również przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej, z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. nr 69, poz. 332 z późn. zm.). Według treści art. 13 tego rozporządzenia z 30 maja 1996 r. nie narusza ono jednakże między innymi przepisów dotyczących badań lekarskich wobec osób, dla których w myśl obowiązujących przepisów uzyskanie odpowiedniego orzeczenia lekarskiego jest warunkiem nabycia lub posiadania uprawnień do wykonywania określonego zawodu lub czynności.

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego dotyczących roku 2011 (brak bowiem danych za rok 2012) na terenie obiektów sportowych miało miejsce w roku tym ogółem 960 wydarzeń powodujących urazy u osoby poszkodowanej w miejscu wypadkuGłówny Urząd Statystyczny, Wypadki przy pracy w 2011 roku, Warszawa 2011, Tabela 17, Wydarzenia powodujące uraz u osoby poszkodowanej w miejscu powstania wypadku w 2011 roku, Warszawa 2012..

Z podanej liczby 960 wypadków między innymi:

• 16 zaistniało w wyniku kontaktu z prądem elektrycznym, temperaturą, niebezpiecznymi substancjami i preparatami chemicznymi;
• 2 w wyniku tonięcia;
• 243 w wyniku zderzenia (uderzenia) z nieruchomym obiektem;
• 160 w wyniku uderzenia przez obiekt w ruchu;
• 36 w wyniku kontaktu z przedmiotem ostrym, chropowatym;
• 12 w wyniku uwięzienia, zmiażdżenia;
• 299 w wyniku obciążenia fizycznego lub psychicznego;
• 33 w wyniku przejawu agresji ze strony człowieka lub zwierzęcia;
• 157 na tle innych przyczyn.

Podane liczby wskazują na problem wypadkowości w sporcie, który obliguje do działań profilaktycznych zmierzających do ograniczenia zjawiska, które istnieje, a które – jak wynika z informacji medialnych – nie jest przedmiotem szczególnego zainteresowania i oddziaływania środków masowego przekazu. Według tytułu powołanego opracowania z urzędu winny to być wypadki przy pracy. Powstaje zatem pytanie, jaka jest liczba wypadków w sporcie, gdy nie miało miejsca zatrudnienie pracownicze.

Przedmiotowa ustawa w rozdziale siódmym, dotyczącym bezpieczeństwa w sporcie, w art. 38 nakłada również obowiązek ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków w uprawianym sporcie. Obowiązkowi temu podlega zawodnik uczestniczący we współzawodnictwie sportowym organizowanym przez polski związek sportowy. Podmiotem odpowiedzialnym za dokonanie ubezpieczenia jest klub sportowy będący członkiem polskiego związku sportowego, a w przypadku zawodnika kadry narodowej – polski związek sportowy.

Na tle tych dwóch przepisów zawartych w ustawie o sporcie, mających na celu zgodnie z tytułem rozdziału siódmego ustawy „bezpieczeństwo w sporcie” uregulowanie tego bezpieczeństwa, należy podkreślić pominięcie w ustawie niezwykle ważnych problemów związanych z tym bezpieczeństwem, dotyczących:

• praw i obowiązków podmiotów odpowiedzialnych za to bezpieczeństwo z tytułu sprawowanego kierownictwa i funkcji nadzorczych,
• praw i obowiązków zawodników,
• bezpieczeństwa obiektów sportowych i pomieszczeń z nimi związanych,
• bezpieczeństwa urządzeń technicznych i sprzętu technicznego oraz pojazdów używanych dla uprawiania sportu,
• szkoleń z zakresu bezpieczeństwa związanego z uprawianiem sportu,
• obowiązków podmiotów w razie zaistnienia wypadku związanego z uprawianiem sportu i zakresu obowiązków związanych z tym wypadkiem,
• chorób zawodowych na tle uprawiania sportu,
• oceny ryzyka zawodowego związanego z uprawianiem określonych dyscyplin sportowych i zarządzania bezpieczeństwem i higieną w tym przedmiocie,
• kontroli realizacji obowiązków związanych z bezpieczeństwem i higieną na tle uprawiania sportu.

Ustawodawca mógł i powinien był odnieść się w tym przedmiocie co najmniej do niektórych postanowień rozdziału dziesiątego Kodeksu pracy, który dotyczy bezpieczeństwa pracy, a specyficzne zagrożenia właściwe dla uprawiania sportu uregulować odrębnie, tak jak to czynią przepisy rangi ustawowej wobec różnych podstaw zatrudnienia niepracowniczego.

Realizacja obowiązków w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa w sporcie mających wpływ na to bezpieczeństwo wymaga ustalenia podmiotów odpowiedzialnych w sposób odpowiadający charakterowi czynności i zadań związanych ze współzawodnictwem sportowym. Podmioty praw i obowiązków w tym zakresie nie są określone w ustawie o sporcie w sposób niebudzący wątpliwości, tak jak to ma miejsce w Kodeksie pracy, gdzie zasadniczym podmiotem zobowiązanym do zapewnienia bezpieczeństwa pracowników jest, w myśl między innymi art. 15, art. 94 i art. 204, pracodawca i oprócz niego także inne osoby i podmioty związane bądź niezwiązane z nimZob. T. Liszcz, Prawo pracy, Warszawa 2008, s. 415 i n.. Podmiotów tych należy zatem poszukiwać z uwzględnieniem odmienności związanych z uprawianiem sportu.

W sytuacji gdy będzie miało miejsce zawarcie umowy o pracę z zawodnikiem lub inną osobą związaną z uprawianiem sportu, będzie to niewątpliwie podmiot, który zawarł taką umowę i w związku z czym posiada status pracodawcy, jak również i inne osoby sprawujące kierownictwo wobec zatrudnionych pracowników, zobowiązane do działań na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa. W razie zatrudnienia na innej podstawie aniżeli umowa o pracę będzie to natomiast każdy podmiot, który nawiązał to zatrudnienie, jak też i inne osoby, które z upoważnienia tego podmiotu sprawują kierownictwo wobec zatrudnionych.

Odpowiedzialność wskazanych wyżej podmiotów i osób za bezpieczeństwo w sporcie winna tworzyć swoisty system zarządzania sprawami tego bezpieczeństwa, do którego winny być włączone również różnego rodzaju jednostki nadrzędne i sprawujące nadzór.

Bezpieczeństwo w sporcie to bowiem określony pozytywny stan rzeczy nie tylko podczas zawodów, ale także i treningów zmierzających do przygotowania do współzawodnictwa w sposób uwzględniający określone zagrożenia.

Na gruncie ustawy o sporcie będą to kluby sportowe (art. 3 ustawy), związki sportowe (art. 6 ustawy), Polski Związek Sportowy (art. 7–13 ustawy) oraz minister właściwy do spraw kultury fizycznej (art. 16 ustawy).

Określone obowiązki w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa podczas imprez masowych w odniesieniu także do zawodników spoczywają na organizatorze imprezy na podstawie ustawy z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz.U. nr 62, poz. 504 z późn. zm.).

Z przedmiotową ustawą związane jest kilka przepisów w formie rozporządzeń, które mają wpływ na bezpieczeństwo imprezy masowej. Spośród tych przepisów należy wskazać między innymi:

• rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 13 sierpnia 2009 r. w sprawie zakresu postępowania w przypadku powstania pożaru lub innego miejscowego zagrożenia w miejscu i czasie imprezy masowej (Dz.U. nr 135, poz. 1113);
• rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 2 marca 2010 r. w sprawie przekazywania informacji dotyczących bezpieczeństwa imprez masowych (Dz.U. nr 54, poz. 329);
• rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 10 czerwca 2010 r. w sprawie warunków bezpieczeństwa, jakie powinny spełniać stadiony, na których mogą odbywać się mecze piłki nożnej (Dz.U. nr 21, poz. 820);
• rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 sierpnia 2011 r. w sprawie wymogów, jakie powinni spełniać kierownik do spraw bezpieczeństwa, służby porządkowe i służby informacyjne (Dz.U. nr 183, poz. 108);
• rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 lutego 2012 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących zabezpieczenia pod względem medycznym imprezy masowej (Dz.U. z 2012 r. poz. 181).

Przedmiotowa ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych stwierdza, że imprezy sportowe mieszczą się w pojęciu imprezy masowej na warunkach w niej określonych, dotyczy to również imprez podniesionego ryzyka. Przeprowadzenie imprezy warunkowane jest uzyskaniem zezwolenia od organu właściwego ze względu na miejsce imprezy. Stroną postępowania jest organizator jako osoba prawna, jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej lub osoba fizyczna.

Ustawa o sporcie wskazuje, które podmioty w jej treści są osobami prawnymi, a które w praktyce są najczęściej organizatorami imprez w rozumieniu ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych. Tymi podmiotami są w myśl art. 3 ustawy o sporcie klub sportowy i związek sportowy, art. 12 tej ustawy – polski związek sportowy, art. 15 tej ustawy – spółka kapitałowa zarządzająca ligą sportową.

Za bezpieczeństwo imprezy masowej odpowiada jednakże nie tylko organizator imprezy, ale również i organ wydający zezwolenie oraz podmioty współdziałające. Bezpieczeństwo imprezy masowej to bowiem bezpieczeństwo szeroko pojmowanych uczestników, w tym także zawodników. Stąd też wymóg obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej organizatorów imprez masowych wynikający z rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 11 marca 2010 r. w sprawie obowiązku ubezpieczania od odpowiedzialności cywilnej organizatorów imprez masowych (Dz.U. nr 54, poz. 323). Z tego też względu również organizator imprezy odbywanej na nie jego obiekcie winien w sposób szczegółowy określić zakres oczekiwań i odpowiedzialności z właścicielem obiektu w celu wykluczenia wewnętrznych wątpliwościZob. szerzej S. Fundowicz, Prawo sportowe, s. 93 i n..

Na podstawie analizy pojęcia „masowa impreza sportowa”, zawartego w art. 3 omawianej ustawy wydaje się celowa zmiana progu liczby miejsc udostępnianych uczestnikom poprzez jego obniżenie. Nawet bowiem przy małej liczbie obecnych na imprezie sportowej mogą mieć miejsce różnego rodzaju zagrożenia bezpieczeństwa, którym należy przeciwdziałać. Niezbędne wydaje się również bardziej efektywne współdziałanie wszystkich podmiotów mających wpływ na bezpieczeństwo imprezy, a to między innymi: Policji, sądów, resortu sprawiedliwości. Z obserwacji zachowań i stosowanych środków karnych wynika bowiem niekiedy zbyt powolna reakcja sił porządkowych, nieuwzględniająca skali zagrożenia, a wymierzone kary są dalekie od przyjętych w nauce prawa okoliczności, które winny mieć wpływ na ich wysokość.

W poprzednim stanie prawnym wynikającym z powołanej ustawy o kulturze fizycznej za zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków uprawiania sportu ponosiły odpowiedzialność osoby fizyczne i prawne prowadzące działalność w zakresie kultury fizycznej. Przedmiotowa ustawa regulowała również problematykę bezpieczeństwa w określonych dyscyplinach sportowych, odsyłając do szczegółowych umocowań wydawanych przez ministra właściwego do spraw kultury fizycznej i sportu w rozporządzeniach, wskazując właściwe podmioty odpowiedzialne. Miał również miejsce obowiązek ubezpieczania zawodników od następstw nieszczęśliwych wypadków na tle uprawiania sportu, spoczywający na klubie bądź związku sportowym, do którego zawodnik należał lub który reprezentowałZob. szerzej M. Badura, H. Basiński, G. Kałużny, M. Wojcieszak, Ustawa o sporcie. Komentarz, Warszawa, Wolters Kluwer 2011, s. 393 i n.. W wyniku mających miejsce zmian w regulacjach prawnych związanych z uprawianiem sportu ustawodawca w sposób niezrozumiały odstępował od unormowania problematyki bezpieczeństwa w sporcie, zdając się nie zauważać znaczenia tego problemu dla ochrony zdrowia i życia osób uczestniczących w uprawianiu sportu i we współzawodnictwie sportowym.

Podejmując problem bezpieczeństwa w sporcie, należy zwrócić uwagę na niektóre dyscypliny sportowe, z uprawianiem których wiąże się szczególne niebezpieczeństwo. To niebezpieczeństwo nie jest wyłącznie właściwe dla sportu, występuje ono bowiem w wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych, które są przedmiotem regulacji rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 z późn. zm.).

Nie ulega wątpliwości, że uprawianie dyscyplin sportowych, z którymi wiąże się szczególne niebezpieczeństwo, winno zobowiązywać podmioty zatrudniające zawodników, bez względu na podstawę prawną zatrudnienia, do określenia (podobnie, jak ma to miejsce w powołanym rozporządzeniu) szczegółowych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przy uprawianiu tych dyscyplin. W szczególności za niezbędne należy uznać:

• zapewnienie właściwego sprzętu i urządzeń oraz pojazdów,
• systematyczne prowadzenie szkoleń zwracających uwagę na wymagania bezpieczeństwa przy uprawianiu określonych dyscyplin sportowych,
• ustalenie szczególnej kontroli nad uprawianiem tych dyscyplin poprzez określone osoby i podmioty.

Samo bowiem przyjęcie do wiadomości ryzyka sportowego, które ma miejsce przy uprawianiu niektórych dyscyplin sportowych, bez działań zmierzających co najmniej do jego zmniejszenia, jeżeli nie jest możliwe jego uniknięcie, byłoby zbyt dużym uproszczeniem obowiązków wobec uprawiających dyscypliny sportowe charakteryzujące się szczególnym niebezpieczeństwem.

Jak przyjmuje się w literaturze podejmującej zagadnienia ryzyka sportowego, uprawianie niektórych sportów wiąże się z naruszeniem nietykalności cielesnej zawodników w wyniku czynności, które nie są przestępcze z uwagi na to, że następują za zgodą zawodników, np. w zapasach czy walkach bokserskich.

Wypadki o różnych skutkach w takich sytuacjach wyłączają przestępczość czynu w razie spełnienia łącznie trzech warunków, a to:

• uprawianie określonej dyscypliny jest dozwolone poprzez wydanie stosownych przepisów,
• działanie sprawcy podjęte zostało dla realizacji celu sportowego, a nie dla realizacji innych zamierzeń,
• nie naruszono reguł określonej dyscypliny sportowej mających na celu bezpieczeństwo zawodnikówZob. szerzej L. Gardocki, Prawo karne, C. H. Beck 2008, s. 126–127..

  IV. Wypadki w sporcie i choroby zawodowe

Wypadki i choroby zawodowe są wynikiem nieprzestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu określonych czynności przez człowieka bez względu na podstawę prawną, według której odbywa się ich wykonywanie.

Ze stanem bezpieczeństwa i higieny w każdej działalności oraz przestrzeganiem obowiązujących w niej przepisów i zasad związane są bardzo ważne skutki społeczne i ekonomiczne. Stan ten ma głęboki wymiar humanistyczny – ogólnoludzki. Z tego też względu zapewnienie bezpieczeństwa w procesie zatrudnienia to nie tylko zadanie państwa, ale również podmiotów zatrudniających i kierujących oraz wykonujących zadania nadzorcze, które to zapewnienie powinno być przedmiotem szczególnej uwagi wszystkich zobowiązanych podmiotów i osób, które w jakimkolwiek charakterze mają wpływ na to bezpieczeństwo.

Obowiązki pracodawców w tym przedmiocie normują przepisy działu X Kodeksu pracy, które stanowią realizację konstytucyjnego prawa ochrony zdrowia i życia sprecyzowanego w art. 15 tego Kodeksu. Zobowiązuje on pracodawcę do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.

Obok konieczności przeciwdziałania tym negatywnym następstwom procesu zatrudniania istotnym problemem staje się rekompensata szkody na osobie zatrudnionego, która jest najczęściej wynikiem naruszenia przepisów i zasad wiążących się z wykonywaniem określonych czynności.

Geneza i rozwój założenia kompensowania szkód na osobie zatrudnionej w procesie pracy były już w literaturze prawniczej wielokrotnie przedmiotem badańZob. m.in. I. Brol, Odpowiedzialność odszkodowawcza za wypadki przy pracy i choroby zawodowe, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1981, s. 9 i n. oraz literatura tam powołana; I. Loga, Wypadek przy pracy. Pojęcie prawne, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1981, s. 9 i n.; W. Zarychta, Wypadki przy pracy w przepisach prawnych i orzecznictwie sądowym, Ośrodek Szkolenia Państwowej Inspekcji Pracy, Wrocław 2000, s. 9 i n.. Ujmując problem historycznie, należy stwierdzić, że rekompensata szkody obecnie, podobnie jak w okresie międzywojennym, zmierza do zabezpieczenia zatrudnionego i jego rodziny przed ryzykiem zawodowym, na jakie jest on narażony w procesie pracy. Rekompensata ta, wynikająca z treści obowiązujących przepisów, nie zawsze jednak wyrównuje wszystkie doznane szkody, stąd też mogą mieć miejsce również roszczenia cywilnoprawne, stanowiące niezbędną możliwość uzupełnienia otrzymanej rekompensaty.

Aktualnie obowiązującym aktem normatywnym w przedmiocie wyrównywania szkód z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych jest ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. nr 167, poz. 1322 z późn. zm.). Zakres przedmiotowy tej ustawy jest bardzo szeroki. Świadczenia w niej określone przysługują bowiem nie tylko pracownikom, ale również i z innych tytułów określonych w art. 3 ust. 3, a to między innymi uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe w okresie ubezpieczenia wypadkowego z tego tytułu. Ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku w takiej sytuacji dokonuje w karcie wypadku podmiot wypłacający stypendium sportowe, w stosunku do pobierających to stypendium (art. 5 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych). Ustalenie natomiast okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy, jakiemu uległ ubezpieczony będący pracownikiem, a także stwierdzenie choroby zawodowej u pracownika następuje w trybie określonym w Kodeksie pracy (art. 5 ust. 2 ww. ustawy).

Wypadkiem przy pracy jest nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które wystąpi w prawnie określonych okolicznościach. Brak szkody na osobie odbiera zdarzeniu z powołanej ustawy charakter wypadku przy pracy. Elementami niezbędnymi, które muszą wystąpić łącznie, są: nagłość zdarzenia rozpatrywana w kategoriach nagłości biologicznej, zewnętrzny charakter przyczyny pochodzącej ze źródła zewnętrznego i związek z pracą – będący związkiem czasowo-miejscowym o charakterze normatywnym, mający miejsce, gdy zdarzenie nastąpi w określonych prawnie okolicznościach faktycznychZob. m.in. M. Borzycka-Banaszczak, Prawo pracy, C. H. Beck, Warszawa 2008, s. 295 i n. oraz literatura tam powołana..

Choroba zawodowa natomiast to choroba mająca związek z wykonywaniem określonego zawodu i charakterem wykonywanej pracy. Dla uznania jej za chorobę zawodową spełnione muszą być łącznie dwa warunki, a to musi być ona ujęta w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych (Dz.U. nr 105, poz. 869, zm. 2012 r., poz. 662) oraz musi istnieć związek przyczynowy między stwierdzoną chorobą a warunkami środowiska pracy lub sposobem wykonywania pracy.

W odniesieniu do wykonywania sportu mogą to być np. choroby zawarte w poz. 19 załącznika wykazu chorób zawodowych do powołanego rozporządzenia Rady Ministrów, jeżeli została zawarta umowa o pracę np. z zawodnikiem lub trenerem zawierająca w jej treści wykonywanie czynności wskazującej na istnienie związku przyczynowego pomiędzy pracą a chorobą zawodową. Należałoby zatem rozważyć problem chorób zawodowych w ustawie o sporcie bez względu na podstawę zatrudnienia zawodnika. Nie ulega bowiem wątpliwości, że choroby związane z zawodowym uprawianiem sportu nie należą do rzadkości i powodują istotną utratę zdrowia, która nie może być kwalifikowana jako wypadek związany ze współzawodnictwem sportowym.

W porównaniu z odpowiedzialnością określoną w art. 435 Kodeksu cywilnego odpowiedzialność pracodawcy za wypadki przy pracy jest odpowiedzialnością zaostrzoną. Zgodnie bowiem z treścią art. 21 powołanej ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie będą przysługiwały ubezpieczonemu w razie umyślnego lub będącego skutkiem rażącego niedbalstwa naruszenia przez pracownika przepisów ochrony życia i zdrowia, jeżeli to było wyłączną przyczyną wypadku albo gdy pracownik będący w stanie nietrzeźwym lub pod wypływem środków odurzających lub substancji psychotycznych w znacznym, dominującym stopniu przyczynił się do wypadku.

Wskazane wyżej naruszenia przepisów winny być udowodnione przez pracodawcę. Świadczenia określone w powołanej ustawie o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych są według niej świadczeniami z ubezpieczenia społecznego. Oznacza to, że przysługują one od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a nie od pracodawcy, z wyjątkiem odszkodowania za utratę lub uszkodzenie przedmiotów osobistego użytku lub określonych przedmiotów niezbędnych do wykonywania pracy, które w myśl art. 237¹ § 2 Kodeksu pracy przysługuje od pracodawcy.

Pracownicy, którzy utracili prawo do świadczeń z powołanej ustawy, mają prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego na zasadach ogólnych, jeżeli przepisy normujące te świadczenia nie zastrzegają ich utraty z powodów w nich wskazanych.

Według art. 38 ustawy o sporcie zawodnik uczestniczący we współzawodnictwie sportowym organizowanym przez polski związek sportowy oraz zawodnik kadry narodowej podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu od następstw nieszczęśliwych wypadków w uprawianym sporcie. Obowiązek ten spoczywa na klubie sportowym będącym członkiem polskiego związku, a w przypadku zawodnika kadry narodowej na polskim związku sportowym.

Jakkolwiek art. 38 ustawy nie określa celu tego ubezpieczenia, to przyjmuje się, że celem tym jest pokrycie zawodnikowi strat finansowych związanych z wypadkiem bądź zrekompensowanie rodzinie zawodnika strat związanych z jego śmiercią lub inwalidztwemZob. szerzej F. Przenośny, Ubezpieczenie NNW osób zawodowo uprawiających sport, sytuacja obecna. Kierunki rozwoju, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 2008, nr 3–4, s. 79..

Należy w tym miejscu zauważyć, że komentowany art. 38 ustawy o sporcie zawiera w swej treści unormowania niezależne od postanowień ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Wynika bowiem z niego, że ubezpieczenie dotyczy następstw nieszczęśliwych wypadków w uprawianym sporcie, którego ustawodawca nie łączy z wypadkiem przy pracy i stosunkiem pracy, a z zaistnieniem okoliczności faktycznych określonych w tym przepisie, którymi są: uczestniczenie we współzawodnictwie sportowym organizowanym przez polski związek sportowy oraz status zawodnika kadry narodowej. Zawarcie umowy o pracę będącej jedną z podstaw zatrudnienia na podstawie stosunku pracy może mieć bowiem miejsce wyłącznie, gdy zatrudnienie spełnia uwarunkowania stosunku pracy wynikające z art. 22 § 1 Kodeksu pracy. Stąd też szczególną regulację ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków w sporcie zawartą w art. 38 ustawy o sporcie należy uznać za uzasadnioną. Wydaje się jednak, że powinna ona, podobnie jak to czyni ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, przybliżyć przynajmniej niektóre kwestie związane z ubezpieczeniem od tych następstw, z odesłaniem do szczegółowych rozwiązań, które mają zastosowanie do tego ubezpieczenia, którymi są przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące umowy ubezpieczenia, w ogólności zawarte w art. 805–820, i przepisy dotyczące ubezpieczeń osobowych (art. 829–834) tego Kodeksu.

Ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków w uprawianym sporcie należy do kategorii ubezpieczeń osobowych i może zgodnie z art. 829 § 1 pkt 2 Kodeksu cywilnego przybrać formę ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków, obejmując ochroną uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia lub śmierć wskutek nieszczęśliwego wypadku. Świadczenie ubezpieczyciela przy ubezpieczeniu osobowym może obejmować zapłatę umówionej sumy pieniężnej, rentę lub inne świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie zdarzenia (art. 805 § 2 pkt 2 Kodeksu cywilnego).

Ze względu na podmioty zobowiązane do zawarcia umowy ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków w sporcie, którymi nie są zawodnicy, umowy te kwalifikowane są jako zawierane na cudzy rachunek (w myśl art. 808 Kodeksu cywilnego), jakkolwiek to zawodnikom wypłacane jest określone świadczenieZob. M. Badura, H. Basiński, G. Kałużny, M. Wojcieszak, Ustawa o sporcie, s. 406 i n. i literatura tam powołana..

Wskazuje się też na brak sankcji dla klubu sportowego i polskiego związku sportowego w razie zaniechania obowiązku ubezpieczenia, z wyjątkiem środków będących wynikiem kontroli i nadzoru ze strony właściwego ministra (art. 22 ustawy o sporcie)Tamże, s. 411.. Do tego braku sankcji należy także nieokreślenie przez nią podmiotów i osób odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa w sporcie, czego konsekwencją są wypadki o różnych skutkach.

Jakkolwiek w praktyce odpowiedzialność za zawodnika w zakresie wypełniania określonych obowiązków może przybrać postać odpowiedzialności cywilnej z art. 415 Kodeksu cywilnego i karnej z art. 155–157 Kodeksu karnego, to ze względu na ryzyko związane z uprawianiem sportu rzutujące na tę odpowiedzialność ustawodawca w ustawie o sporcie winien był odnieść się co najmniej skutkowo do tego problemu.

Należy podkreślić brak porządku i konsekwencji w uregulowaniu całego rozdziału siódmego ustawy o sporcie dotyczącego bezpieczeństwa w sporcie, w którym art. 37 normuje jedynie problem badań lekarskich umożliwiających bezpieczne uczestnictwo we współzawodnictwie sportowym, a następnie art. 38 podejmuje problem ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków w uprawianym sporcie, po to, by w art. 39 powrócić do bezpieczeństwa w górach i na zawodach, a w art. 40 podjąć jedynie problem ratownictwa wobec osób, które uległy wypadkowi lub są narażone na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia w górach.

Na tle tego rozdziału i zawartych w nim unormowań należy zauważyć, że:

• nie tylko badania lekarskie zawodników rzutują na bezpieczeństwo uprawiania określonego rodzaju sportu. Równie ważne są między innymi kwalifikacje i różne formy szkoleń, wyposażenie w różnego rodzaju bezpieczny sprzęt i urządzenia, w tym pojazdy, z którymi wiąże się uprawianie określonych dyscyplin,
• brakuje wskazania podmiotów i osób odpowiedzialnych, na których ciąży obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków odbywania współzawodnictwa sportowego, do których to podmiotów należy zaliczyć m.in. kierownictwo klubu sportowego, centralny związek danej dyscypliny sportu, Ministerstwo Sportu i Turystyki. Nie ulega również wątpliwości, że określone obowiązki w zakresie sportu i współzawodnictwa sportowego ciążą także na samych zawodnikach. Wskazania te są analogiczne do rozwiązań zawartych w prawie pracy,
• brakuje rozwiązań w zakresie zarządzania bezpieczeństwem w uprawianiu określonych rodzajów sportu, poprzedzonego oceną ryzyka związanego z określonymi dyscyplinami,
• wprowadzenie kontroli i nadzoru nad bezpieczeństwem uprawiania określonego rodzaju sportu ze strony podmiotów i organów właściwych, chociaż wydaje się rozwiązaniem oczywistym, to zostało przez ustawodawcę pominięte.

V. Zakończenie i wnioski

Ustawa o sporcie określa w swej treści zasady uprawiania i organizowania sportu, pomijając więzi prawne, a w szczególności więzi zatrudnienia, które łączą zawodników z podmiotem prowadzącym współzawodnictwo sportowe, co nie sprzyja ustaleniu praw i obowiązków, które z tych więzi winny wynikać.

Mając na względzie swobodę zawierania i rozwiązywania umów, należy stwierdzić, że mogą to być zarówno umowy o pracę, jeżeli charakter zatrudnienia spełnia przesłanki charakterystyczne dla stosunku pracy wynikające z polskiego prawa pracy, jak i inne umowy dostosowane do mających miejsce okoliczności faktycznych.

W praktyce przepisy wewnętrzne związków sportowych zawierają postanowienia precyzujące warunki zawieranych umów, które niekiedy nie uwzględniają cech charakterystycznych stosunku pracy. Wymaga to każdorazowego analizowania zamiaru stron na tle zawartej umowy i relacji wykonywanych czynności w odniesieniu do umowy, która winna być zawarta. Nie ma bowiem domniemania zawarcia umowy o pracę.

Uczestnictwo we współzawodnictwie sportowym na warunkach określonych w ustawie o sporcie wymaga zapewnienia uczestnikom co najmniej odpowiednich do stanu postępu technicznego, bezpiecznych i higienicznych warunków uprawiania sportu. Jest to bowiem niezbędne prawo każdego do bezpieczeństwa, które nie może być ograniczane i traktowane wybiórczo oraz ogólnikowo. Ustawa o sporcie zagadnienie bezpieczeństwa w sporcie traktuje jednakże w sposób nieuwzględniający rangi problemu, bardzo ogólnikowo i bez uwzględnienia w należytym stopniu ryzyka zawodowego, które towarzyszy uprawianiu określonych dyscyplin, a które to ryzyko jest bardzo specyficzne. Stąd też rozwiązania ustawowe są w tym przedmiocie fragmentaryczne i niewystarczające. W pełni zatem uzasadnione są określone działania naprawcze omawianej ustawy, wskazane w treści opracowania w odniesieniu do statusu prawnego w szczególności zawodników i regulacji obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny w uprawianiu sportu.

Wzorzec do tych działań naprawczych mogłoby stanowić określone rozwiązanie prawne zawarte w szczególności w dziale X Kodeksu pracy i art. 304, i następstwach tego Kodeksu, a także wynikające z ustaw ustrojowych regulujących prawa i obowiązki zatrudnionych w podmiotach publicznych w oparciu o różne podstawy zatrudnienia w sposób odpowiadający charakterowi zadań realizowanych w tych podmiotach, których regulacje dotyczą.

Należy przy tym również mieć na uwadze bardzo szerokie pojęcie pracy jako przemyślanej i racjonalnej działalności człowieka zmierzającej do osiągnięcia określonego rezultatu. Stąd też uprawianie sportu i uczestnictwo we współzawodnictwie sportowym zawierające w swej treści elementy pracy bez względu na podstawę prawną łączącą zawodnika z podmiotem zatrudniającym winno zobowiązywać do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków tego uczestnictwa, z odpowiednim uwzględnieniem przepisów prawa pracy i specyfiki sportu.