Z apewnienie racjonalnych udogodnień dla więźniów z niepełnosprawnością jest gwarancją równego traktowania osób pozbawionych wolności. Międzynarodowe normy wskazują, że na państwie ciąży pozytywny obowiązek zapewnienia osobom z niepełnosprawnością dostępu do właściwej opieki zdrowotnej, zagwarantowania warunków umożliwiających im samodzielną egzystencję, a przede wszystkim poczucia godności.

W pierwszym kwartale 2013 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: ETPCz lub Trybunał) wydał dwa wyroki, w sprawach D.G. przeciwko PolsceWyrok ETPCz z 12 lutego 2013 r. w sprawie D. G. przeciwko Polsce, skarga nr 45705/07. oraz Zarzycki przeciwko PolsceWyrok ETPCz z 12 marca 2013 r. w sprawie Zarzycki przeciwko Polsce, skarga nr 15351/03., dotyczące praw więźniów z niepełnosprawnością przebywających w polskich jednostkach penitencjarnych. W obu wyrokach podstawę orzekania Trybunału stanowił art. 3 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej: Konwencja), zgodnie z którym nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Po analizie stanów faktycznych zaprezentowanych w skargach oraz odpowiedzi polskiego rządu Trybunał tylko w pierwszej ze spraw stwierdził naruszenie przez Polskę Konwencji.

Standardy międzynarodowe

Przed analizą powyżej wskazanych wyroków ETPCz zasadne wydaje się przedstawienie obowiązujących aktów międzynarodowych regulujących kwestię praw więźniów z niepełnosprawnością. Takie wyliczenie jest konieczne również dlatego, że przy interpretacji przepisów Konwencji oraz zakresu pozytywnych obowiązków państw, w szczególnych sytuacjach, ETPCz bierze pod uwagę wszelkie wspólne wartości wynikające z praktyki państw europejskich i standardów międzynarodowych, jak również uwzględnia zmiany zachodzące w obszarze norm i zasad prawa międzynarodowego.

W pierwszej kolejności warto odwołać się do Europejskich Reguł Więziennych (dalej: ERW lub Reguły)Zalecenia Rec (2006)2 Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych 1 (Przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952. posiedzeniu delegatów).. Zawierają one bowiem spójny zbiór regulacji dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności i środków izolacyjnychCharakterystyka europejskich reguł więziennych za T. Szymanowski, Międzynarodowe standardy wykonywania kar, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2011, s. 75. i dlatego też Trybunał  wielokrotnie w swoich orzeczeniach dotyczących praw więźniów odwoływał się do wyszczególnionych w nich standardów.

Reguły są również podstawą do określenia standardów odbywania kary dla więźniów z niepełnosprawnością ruchową, stanowią bowiem, że władze więzienne zapewniają ochronę wszystkich więźniów znajdujących się pod ich opieką, a więźniowie mają dostęp do służby zdrowia w kraju bez dyskryminacji ze względu na ich sytuację. W dalszej części wskazują, że lekarz dba o zdrowie fizyczne i psychiczne więźniów oraz przyjmuje wszystkich chorych osadzonych, którzy zgłaszają chorobę lub zranienie, oraz wszystkich innych więźniów wymagających specjalnej troski, na zasadach i z częstotliwością zgodną ze standardami stosowanymi wobec całego społeczeństwaReguła 42 Zaleceń Rec (2006)2 Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych 1 (Przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952. posiedzeniu delegatów)..

W rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy Nr R (98) 7 dotyczącej etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu wskazano ponadto, że więźniowie z poważnymi upośledzeniami fizycznymi i osoby w podeszłym wieku powinny przebywać w warunkach umożliwiających im normalne funkcjonowanie i nie powinny być izolowane od reszty populacji więziennej. Dla więźniów niepełnosprawnych i poruszających się na wózku inwalidzkim należy wprowadzać udogodnienia podobne do tych, jakie funkcjonują poza więzieniemPkt 50 załącznika do Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy Nr R (98) 7, dotyczącej etycznych i organizacyjnych aspektów opieki zdrowotnej w więzieniu..

Analizując zakres obowiązków państwa w kwestii zapewnienia praw więźniom z niepełnosprawnością, nie można pominąć również najnowszych standardów międzynarodowych, a mianowicie postanowień Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (dalej: Konwencji ONZ)Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 13 grudnia 2006 r., na mocy rezolucji nr 61/106., którą Polska ratyfikowała w dniu 6 września 2012 r., 6 lat po jej przyjęciu. Szczególną uwagę warto zwrócić na wyrażone w niej podstawowe zasady i wartości, które obejmują poszanowanie przyrodzonej godności, autonomii (w tym swobody dokonywania wyborów), niezależność, brak dyskryminacji, pełne i skuteczne uczestnictwo w społeczeństwie, poszanowanie różnic i równości szans. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał już, że Konwencja ONZ odzwierciedla konsensus państw europejskich w regulowanym przez nią zakresie i wprost odwołał się do niej w wyroku Glor przeciwko SzwajcariiWyrok ETPCz z dnia 30 kwietnia 2009 r. w sprawie Glor przeciwko Szwajcarii, skarga nr 13444/04, § 53 ., pomimo tego, że Szwajcaria nie ratyfikowała jej w chwili wydania tego wyroku.

Artykuł 15 ust. 1 Konwencji ONZ zawiera zakaz podobny do art. 3 Konwencji, wskazuje, że nikt nie stanie się obiektem tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, a w szczególności nie zostanie poddany medycznym lub naukowym eksperymentom bez wyrażenia na to zgody. Ponadto art. 15 ust. 2 wymaga, by państwa strony podejmowały wszelkie skuteczne środki ustawodawcze, administracyjne, sądowe oraz inne w celu zapewnienia, by osoby niepełnosprawne nie były poddawane torturom, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.

Dla analizowanego problemu największe znaczenie ma art. 14 Konwencji ONZ, który wyraźnie przyznaje, że osobom niepełnosprawnym, pozbawionym wolności w drodze jakiegokolwiek procesu, będą przysługiwać prawa gwarantowane przez międzynarodowe ustawodawstwo dotyczące praw człowieka oraz że osoby te będą traktowane w zgodzie z celami i zasadami zawartymi w Konwencji ONZ, w tym z zasadą racjonalnego dostosowaniaRacjonalne dostosowanie to konieczne i stosowne modyfikacje i adaptacje niepociągające za sobą nieproporcjonalnych i niepotrzebnych utrudnień, które to modyfikacje i adaptacje są niezbędne w określonych przypadkach dla zapewnienia osobom niepełnosprawnym możliwości egzekwowania i korzystania z wszystkich praw człowieka i fundamentalnych swobód (art. 2 Konwencji ONZ)..

Prawa więźniów z niepełnosprawnością – perspektywa ETPCz

Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie podkreślał, że złe traktowanie musi osiągnąć poziom minimalnej dolegliwości, jeśli ma być analizowane pod kątem naruszenia art. 3 Konwencji. Ocena tego minimalnego poziomu dolegliwości zależy od okoliczności konkretnej sprawy, w szczególności takich, jak: czas trwania złego traktowania, fizyczne i psychiczne konsekwencje, a także w niektórych przypadkach płeć, wiek, stan zdrowia ofiary. Ponadto stwierdzając, czy traktowanie jest „poniżające” w rozumieniu art. 3 Konwencji, ETPCz bierze pod uwagę, czy celem tego traktowania jest upokorzenie oraz zdeprecjonowanie danej osoby oraz czy, biorąc pod uwagę konsekwencje takiego traktowania, wpłynęło ono negatywnie na osobowość tej osoby w sposób niedający się pogodzić z art. 3 Konwencji. Jednakże brak intencjonalnego działania nie może ostatecznie wykluczyć naruszenia art. 3Wyrok ETPCz z 19 kwietnia 2001 r. w sprawie Peers przeciwko Grecji, skarga nr 28524/95, § 67–68, 74; wyrok ETPCz z 24 lipca 2001 r. w sprawie Valašinas przeciwko Litwie, skarga nr 44558/98, § 121..

Analizując sytuację osób cierpiących na dolegliwości zdrowotne i wymagających z tego powodu szczególnego traktowania, należy wskazać, że ETPCz podkreśla, iż art. 3 Konwencji nie może być interpretowany jako ustanawiający ogólny obowiązek zwolnienia osoby z aresztu z powodów zdrowotnych lub przeniesienia jej do zwykłego szpitala, nawet jeżeli cierpi ona na chorobę, która jest szczególnie uciążliwa w leczeniuWyrok ETPCz z 14 listopada 2002 r. w sprawie Mouisel przeciwko Francji, skarga nr 67263/01, § 40.. Jednakże przepis ten wymaga od państwa zapewnienia, że więźniowie są pozbawiani wolności w warunkach poszanowania ludzkiej godności, a sposób i metoda stosowania tego środka nie sprawiają im jednocześnie bólu lub niedogodności związanych z przekroczeniem nieuniknionego poziomu cierpienia właściwego dla pozbawienia wolności oraz że, zważywszy na praktyczne wymogi uwięzienia, ich zdrowie i dobrobyt są stosownie zabezpieczone przez, między innymi, dostarczenie im wymaganej opieki medycznejWyrok ETPCz z 20 stycznia 2009 r. w sprawie Musiał przeciwko Polsce, skarga nr 28300/06, § 86; podobnie wyrok ETPCz z 26 października 2000 r. w sprawie Kudła przeciwko Polsce, skarga nr 30210/96, § 94; wyrok ETPCz z 14 listopada 2002 r. w sprawie Mouisel przeciwko Francji, skarga nr 67263/01, § 40..

W dotychczasowym orzecznictwie ETPCz wskazywał, że przebywanie osoby z niepełnosprawnością ruchową w warunkach niedostosowanych do jej stanu zdrowiu lub uzależnienie codziennej egzystencji od współwięźniów skutkuje poniżającym traktowaniem w rozumieniu KonwencjiWyrok ETPCz z 10 lipca 2001 r. w sprawie Price przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 3394/96, § 30; wyrok ETPCz z 20 maja 2010 r. w sprawie Engel przeciwko Węgrom, skarga nr 46857/06, § 27; wyrok ETPCz z 24 października 2006 r. w sprawie Vincent przeciwko Francji, skarga nr 6253/03, § 94–103.. W sprawie Price przeciwko Wielkiej BrytaniiWyrok ETPCz z 10 lipca 2001 r. w sprawie Price przeciwko Wielkiej Brytanii, skarga nr 3394/96, § 30. Trybunał stwierdził ponadto, że przetrzymywanie osoby niepełnosprawnej w warunkach, w których odczuwała przerażający chłód, groziło jej powstanie odleżyn, ponieważ łóżko było zbyt twarde lub znajdowało się poza jej zasięgiem, oraz nie miała możliwości skorzystania z toalety lub zadbania o higienę bez większych trudności, również stanowiło poniżające traktowanie, sprzeczne z art. 3 Konwencji. W wyroku Vincent przeciwko Francji Wyrok ETPCz z 24 października 2006 r. w sprawie Vincent przeciwko Francji, skarga nr 6253/03, § 97ETPCz wskazał, że jeśli budynek więzienia nie został w ogóle dostosowany do poruszania się na wózku inwalidzkim, w szczególności władze więzienne nie stworzyły skazanemu możliwości samodzielnego opuszczania celi, to dochodzi do naruszenia art. 3.

W wielu wyrokach ETPCz orzekł, że samo już niepodjęcie odpowiednich środków w celu zagwarantowania realizacji minimalnych potrzeb więźniom niepełnosprawnym może prowadzić bezpośrednio do nieludzkiego lub poniżającego traktowaniaWyrok ETPCz z 15 stycznia 2004 r. w sprawie Matencio przeciwko Francji, skarga nr 58749/00, § 76–90; wyrok ETPCz z 3 maja 2007 r. w sprawie Huseyin Yildirim przeciwko Turcji, skarga nr 2778/02, § 82; wyrok ETPCz z 2 grudnia 2004 r. w sprawie Farbtuhs przeciwko Litwie, skarga nr 4672/02, § 60–61.

Wynika to z faktu, że ETPCz stoi konsekwentnie na stanowisku, iż nie można narażać więźnia na większe zagrożenie lub trudności niż te wynikające z samej sytuacji uwięzienia. Stałe odczuwanie bólu, poczucie niższości i upokorzenia, wynikające z faktu bycia skazanym na pomoc współwięźniów, stanowi „poniżające traktowanie” w rozumieniu art. 3 Europejskiej Konwencji Praw CzłowiekaWyrok ETPCz z 3 maja 2007 r. w sprawie Huseyin Yildirim przeciwko Turcji, skarga nr 2778/02, § 82; wyrok ETPCz z 2 grudnia 2004 r. w sprawie Farbtuhs przeciwko Litwie, skarga nr 4672/02, § 60–61..

Prawa więźniów niepełnosprawnych w polskich jednostkach penitencjarnych – perspektywa ETPCz

W dniu 12 lutego 2013 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka wydał wyrok w sprawie D. G. przeciwko Polsce. W swojej skardze do Trybunału D. G. podniósł, że władze jednostek penitencjarnych, w których przebywał, nie zapewniły mu adekwatnej opieki medycznej. W ocenie skarżącego podczas pobytu w zakładzie karnym jego stan zdrowia pogorszył się. Skarżący podkreślił również, że administracja jednostek nie reagowała odpowiednio na zmiany w jego stanie zdrowia. Wskazał, że nie zapewniono mu odpowiednich warunków do zachowania higieny osobistej, a także uniemożliwiono mu korzystanie ze świadczeń rehabilitacyjnych, niezbędnych ze względu na jego dolegliwości. W skardze podniósł, że środki higieny oraz akcesoria medyczne, takie jak  cewnik, były dostarczane mu zdecydowanie zbyt rzadko w stosunku do jego potrzeb, pociągając za sobą negatywne konsekwencje dla zdrowia. Warunki, w jakich przebywał, sprawiły, że był zmuszony korzystać z pomocy współosadzonych. Skarżący cierpi na schorzenie o nazwie paraplegia, które oprócz wielu innych dolegliwości wywołuje paraliż kończyn dolnych, dlatego D. G. musi poruszać się na wózku inwalidzkim. Skarżący twierdzi, że budynek zakładu karnego, w którym przebywał, był nieprzystosowany do jego potrzeb, w tym do prawidłowego korzystania z wózka inwalidzkiego, a także że wielokrotnie umieszczany był w celach dla osób palących, co stanowiło dla niego istotną dolegliwość.

Dokładnie miesiąc później ETPCz wydał wyrok w sprawie Zarzycki przeciwko Polsce. Skarżący w postępowaniu przed ETPCz podnosił, że warunki panujące w aresztach śledczych, w których przebywał – tj. w Olsztynie i Szczytnie – skutkowały naruszeniem art. 3 Konwencji. W ocenie skarżącego miało to miejsce ze względu na nieprzystosowanie aresztów do jego niepełnosprawności. W szczególności wskazywał, że nie zapewniono mu specjalnych biomechanicznych protez, a jedynie protezy mechaniczne, które umożliwiły mu wykonywanie tylko prostych czynności fizycznych. Z tego powodu był zależny od pomocy współwięźniów.

W jednostkach penitencjarnych skarżący przebywał blisko rok, po czym sąd penitencjarny udzielił mu przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności, której celem było umożliwienie skorzystania z opieki ortopedycznej poza systemem penitencjarnym. Ostatecznie skarżący został warunkowo zwolniony z odbycia reszty kary.

W sprawie D. G. przeciwko Polsce Trybunał nie miał wątpliwości, że w sumie w ciągu osiemnastu miesięcy skarżący przebywał w jednostce penitencjarnej, która nie była przystosowana do potrzeb osób poruszających się na wózkach. Trybunał zauważył, że warunki w tej jednostce uniemożliwiały samodzielne wykonywanie przez skarżącego podstawowych, codziennych zajęć. Tym samym w ocenie Trybunału skarżący był całkowicie zależny od współwięźniów, co miało wpływ na odczuwane przez niego cierpienie psychiczne i fizyczne. Bezsporne jest, w ocenie ETPCz, że cele, w których przebywał skarżący, były zbyt małe dla osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim, jak również że skarżący miał znacznie ograniczony dostęp do prysznica. Trybunał wskazał, że bariery architektoniczne istniejące w polskich jednostkach penitencjarnych mogą wywołać uczucie cierpienia u niepełnosprawnych więźniów.

Trybunał podkreślił, że pozbawienie wolności osoby cierpiącej z powodu niepełnosprawności fizycznej w warunkach nieodpowiednich do jej stanu zdrowia lub przerzucenie odpowiedzialności za podstawowe czynności na współwięźniów stanowi poniżające traktowanie w rozumieniu Konwencji. Jest to kolejny wyrok przeciwko Polsce, który dotyczy niewłaściwej opieki medycznej i warunków w zakładach karnych i aresztach śledczych.

Europejski Trybunał Praw Człowieka oddalił natomiast skargę Adama Zarzyckiego. Stwierdził, że skarżący został objęty systemem szczególnej opieki: udzielono mu zgody na dłuższe wizyty rodzinne, otrzymywał dodatkowe paczki żywnościowe, a także umożliwiono mu częstsze korzystanie z prysznica. Pomocy skarżącemu udzielał również więzienny psycholog. Wreszcie, dzięki pośrednictwu władz zakładu karnego, w którym przebywał skarżący, Adam Zarzycki otrzymał pełny zwrot kosztów zakupu protez mechanicznych, a także możliwość zakupu protez biomechanicznych na takich samych  zasadach, jakie są przewidziane dla osób przebywających na wolności. Należy również zaznaczyć, że lekarze więzienni stwierdzili, iż skarżący na tyle dobrze radził sobie ze swoją niepełnosprawnością, że mógł przebywać w warunkach odizolowania. Umożliwiono mu również korzystanie z rehabilitacji, jednakże skarżący nie zdecydował się na skorzystanie z niej.

Trybunał podkreślił szczególną aktywność władz więziennych w sprawie skarżącego. W ocenie Trybunału władze jednostki zapewniały skarżącemu regularną i adekwatną pomoc dostosowaną do jego stanu zdrowia. Europejski Trybunał Praw Człowieka wskazał, że chociaż bezsporne jest, iż więzień z amputowanymi przedramionami jest bardziej narażony na trudności wynikające z pozbawienia wolności, to sposób traktowania skarżącego przez władze więzienne nie osiągnął wymaganego stopnia dolegliwości, który mógłby doprowadzić do poniżającego traktowania, sprzecznego z art. 3 Konwencji.

Te dwa, odmienne w swych sentencjach, wyroki powinny być odczytywane łącznie i stanowić podstawę do dyskusji na temat dalszych zmian w systemie penitencjarnym.

Wnioski

Więźniowie z niepełnosprawnością często są uzależnieni od dobrej woli współwięźniów, co czyni ich sytuację niepewną i wzbudza w nich poczucie bezsilności, upokorzenia i poniżenia, które mogą przekraczać poziom cierpienia lub trudności związanych z samym pozbawieniem wolności. Każdy z nich zmaga się z licznymi przeszkodami w byciu samodzielnym w jednostce penitencjarnej i prowadzeniu samodzielnego życia codziennego, a w szczególności w wykonywaniu podstawowych czynności higieny osobistej, udziale w życiu w więzieniu na równych zasadach z innymi osobami, np. w programach edukacyjnych, pracy, kursach szkoleniowych i rekreacji.

Warunki panujące w polskich jednostkach penitencjarnych wymagają wielu zmian, ponieważ często już same utrudnienia infrastrukturalne mogą doprowadzić do poniżającego traktowania. Jednakże nawet szczegółowe normy prawne i wprowadzane udogodnienia techniczne nie będą wystarczające, jeśli osoby pracujące na co dzień z osobami pozbawionymi wolności nie będą wyczulone na reagowanie na ich potrzeby i cierpienie.