I. Wprowadzenie

Możliwość sekurytyzacji i publicznej sprzedaży wierzytelności bankowychArt. 92a ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. nr 140, poz. 939 z późn. zm.); zob. ustawę z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz.U. nr 146, poz. 1546 z późn. zm.) i ustawę z 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 18, poz. 82 z późn. zm.). zwiększa zainteresowanie problematyką przelewu tego rodzaju wierzytelności na rzecz osób trzecich, zarówno będących bankami, jak i pozbawionych tego statusu, a także wpływem zmian podmiotowych po stronie wierzyciela na sytuację prawną dłużnika, zwłaszcza możliwościami przejęcia przez nabywców uprawnień do uproszczonego dochodzenia należności opartych na składanych przez kontrahentów banków oświadczeniach o poddaniu się egzekucji. Od czasu rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy w uchwałach z 16 marca 2006 r.Uchwała SN z 16 marca 2006 r., III CZP 4/06. i 20 kwietnia 2006 r.Uchwała SN z 20 kwietnia 2006 r., III CZP 17/06. o dopuszczalności nadania klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wystawionemu przez bank, który w drodze przelewu nabył od innego banku objętą tym tytułem wierzytelność wynikającą z czynności bankowej, za właściwą uznawana jest możliwość korzystania przez banki-cesjonariuszy z uprawnień do dochodzenia wierzytelności z pominięciem sądowego postępowania rozpoznawczego, mimo że nie byli oni adresatami oświadczeń o poddaniu się egzekucji ani podmiotami, z którymi dłużnicy (cedenci) dokonywali bezpośrednio czynności bankowych. Jednak problematyka ta nadal wywołuje rozbieżne oceny i dyskusje, w których istotne argumenty przeciwników rozszerzenia uprawnień banków nie są dostatecznie wyeksponowane.

II. Przywileje egzekucyjne banków w ujęciu historycznym

Uprawnienie banków do samodzielnego wystawiania tytułów egzekucyjnych z pominięciem postępowania rozpoznawczego przed sądem przechodziło ewolucję, której znajomość pozwoli zrozumieć podnoszone poprzednio i obecnie w literaturze i orzecznictwie wątpliwości i bez której uwzględnienia wykładnia aktualnej regulacji Prawa bankowego z 1997 r. nie byłaby kompletna.

Artykuł 53 ust. 2 poprzednio obowiązującej ustawy – Prawo bankowe z 31 stycznia 1989 r. stanowił, że wyciągi z ksiąg banków oraz inne dokumenty związane z dokonywaniem czynności bankowych, stwierdzające zobowiązania na rzecz tych banków i zaopatrzone w oświadczenie, że oparte na nich roszczenia są wymagalne, mają moc tytułów wykonawczych, bez potrzeby uzyskiwania dla nich sądowych klauzul wykonalnościUstawa z 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (Dz.U. z 1992 r. nr 72, poz. 359 z późn. zm.).. Przepis ten był powtórzeniem wcześniejszych uregulowań z okresu Polski Ludowej i stanowił wyraz szczególnej ochrony własności społecznej. Przywilej banków został określony w Prawie bankowym z 1989 r. bardzo szeroko, oznaczał bowiem wyłączenie grupy podmiotów z kontroli zasadności wystawianych tytułów wykonawczych, a brak precyzji w określeniu przesłanek wykonywania tych uprawnień nie zapewniał dłużnikom dostatecznej ochrony. Przewidziana w art. 53 ust. 3 możliwość kwestionowania roszczenia banku wynikającego z wystawionego tytułu wykonawczego w drodze powództwa o umorzenie w całości lub w części prowadzonej egzekucji, jeżeli egzekwowana wierzytelność nie istniała lub istniała w kwocie mniejszej albo dłużnik zgłaszał wzajemne roszczenie nadające się do potrącenia z wierzytelnością egzekwowaną, dawała ochronę dłużnikowi dopiero po wszczęciu egzekucji i przenosiła na niego ciężar dowodu okoliczności faktycznych, stanowiących podstawę powództwa. Regulacja ta doprowadziła do ukształtowania praktyki, w której banki nabywały wierzytelności w drodze umów przelewu od podmiotów niekorzystających z tego przywileju i dochodziły ich przy wykorzystaniu wystawionych przez siebie tytułów wykonawczych. Przejawem dążeń do ograniczenia tej praktyki był wyrok Sądu Najwyższego z 15 lutego 1995 r., w którym stwierdzono, że wyciągi z ksiąg banków mogą mieć moc tytułów wykonawczych, jeżeli określone w nich zobowiązania wynikają z działań wiążących się bezpośrednio i wyłącznie z wykonywaniem podstawowej czynności banku, a roszczenia dotyczące zobowiązań niezwiązanych z czynnościami bankowymi mogą być dochodzone jedynie na zasadach ogólnychWyrok SN z 15 lutego 1995 r., II CRN 165/94, OSNC 1995, nr 6, poz. 101.. W orzecznictwie przyjmowano wówczas, że wyciągi z ksiąg banków oraz inne dokumenty związane z dokonywaniem czynności bankowych, stwierdzające zobowiązania na rzecz tych banków i zaopatrzone w oświadczenie, że oparte na nich roszczenia są wymagalne, mają moc tytułów wykonawczych także wówczas, gdy dotyczą wierzytelności nabytej przez bank na podstawie umowy przelewu (art. 509 § 1 k.c.), chyba że z wierzytelnością tą były związane zastrzeżenia co do sposobu i drogi jej dochodzenia lub egzekwowaniaUchwała SN z 25 marca 1992 r., III CZP 20/92, OSNCP 1992, nr 10, poz. 185.

Archaiczność tej regulacji zaczęła się ujawniać już na początku transformacji polskiego systemu gospodarczego i prawnego, gdy pojawiły się banki prywatne, a banki państwowe poddano prywatyzacjiJ. Mojak, Bankowy tytuł egzekucyjny przeciwko spadkobiercom dłużnika (glosa do uchwały SN z 7 maja 2010 r., III CZP 18/10), MoP 2011, nr 11, s. 616.. Orzeczeniem z 16 maja 1995 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 53 ust. 2 w zakresie, w jakim nadaje moc tytułów wykonawczych bez potrzeby uzyskiwania sądowych klauzul wykonalności dokumentom w tym przepisie wymienionym, w odniesieniu do roszczeń banku wynikających z wierzytelności nabytych przezeń na podstawie czynności prawnych z dotychczasowym wierzycielem niebędącym bankiem, z pominięciem zgody dłużnika na egzekwowanie należności w trybie przewidzianym w powyższym przepisie – naruszając zasadę zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa przez nadmierną ingerencję w zasadę stabilności stosunków umownych – jest niezgodny z zasadą demokratycznego państwa prawnego, ustanowioną przez art. 1 przepisów konstytucyjnych, utrzymanych w mocy na podstawie art. 77 Ustawy Konstytucyjnej z 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnymOrzeczenie TK z 16 maja 1995 r., K 12/93, OTK 1995, nr 1, poz. 14.

Skutkiem krytycznej oceny przywilejów egzekucyjnych banków i sposobu ich wykonywania było inne ich ukształtowanie w Prawie bankowym z 1997 r.Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. nr 140, poz. 939 z późn. zm.). W miejsce prawa do wystawiania tytułów wykonawczych banki otrzymały prawo wystawiania tytułów egzekucyjnych, które po nadaniu im klauzuli wykonalności przez sąd uzyskiwały moc tytułów wykonawczych. Bankowy tytuł egzekucyjny został ukształtowany jako szczególny akt banku, który po nadaniu mu przez sąd klauzuli wykonalności stanowi podstawę prowadzenia egzekucji według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, należy zatem do wymienionych w art. 777 § 1 pkt 3 k.p.c. tytułów egzekucyjnych, które z mocy ustawy podlegają wykonaniu w drodze egzekucji sądowej. Nowa regulacja wprowadziła instytucję poprzednio nieznaną w prawie bankowym – pisemne oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji, które w założeniu miało służyć ochronie interesów dłużników w relacji z bankiem. W literaturze zwrócono uwagę, że mimo tych zmian rozwiązanie przyjęte w art. 96–98 Prawa bankowego z 1997 r. nie jest znane żadnemu z ustawodawstw Europy ZachodniejJ. Mojak, Bankowy tytuł egzekucyjny, s. 617. Jednak Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 26 stycznia 2005 r. po analizie art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 Prawa bankowego na tle innych polskich regulacji ustawowych oraz norm prawa europejskiego, w tym dotyczących ochrony konsumentów, uznał wymienione przepisy Prawa bankowego za zgodne z art. 45 ust. 1 i art. 76 Konstytucji RPWyrok TK z 26 stycznia 2005 r., P 10/2004, OTK ZU 2005, nr 1A, poz. 7. Istotną przesłankę takiej ich oceny stanowiło oparcie uproszczonej egzekucji banków na pisemnym oświadczeniu dłużnika o poddaniu się egzekucji, a więc jego zgodzie na taki tryb dochodzenia należności przez bank oraz na możliwość żądania przez dłużnika merytorycznego rozstrzygnięcia sporu o wierzytelność objętą bankowym tytułem egzekucyjnym w drodze powództwa o ustalenie nieistnienia tej wierzytelności albo powództwa przeciwegzekucyjnego lub też wystąpienia z żądaniem zwrotu świadczenia wyegzekwowanego na podstawie tytułu wystawionego przez bank. Przepis art. 97 ust. 1 Prawa bankowego, jak i pozostałe przepisy regulujące instytucję bankowego tytułu egzekucyjnego, wprowadzają istotne odstępstwa od ogólnych zasad dochodzenia roszczeń cywilnych określonych w Kodeksie postępowania cywilnego. Funkcja i charakter tych przepisów określane są jako gwarancyjne, mają bowiem zapobiegać nadużywaniu przez banki przywileju wystawiania tytułu egzekucyjnego przez samego wierzyciela, z pominięciem drogi postępowania rozpoznawczego przed sądemPor. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z 7 maja 2010 r., III CZP 18/10, OSNC 2010, nr 12, poz. 157.. Ich wyjątkowy charakter powoduje, że banki mogą wystawiać bankowe tytuły tylko w takim zakresie, jaki wyraźnie wynika z art. 96–98 Prawa bankowego, z wyłączeniem możliwości poszerzania zakresu uprzywilejowania przy zastosowaniu mechanizmów wykładni rozszerzającej. Znamienne jest jednak, że wyniki wykładni historycznej, w szczególności zakwestionowanie przez Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 16 maja 1995 r. przepisu art. 53 ust. 2 Prawa bankowego z 1989 r. tylko w zakresie, w jakim dopuszczał on wystawianie bankowych tytułów wykonawczych w zakresie wierzytelności nabytych od dotychczasowego wierzyciela niebędącego bankiem z pominięciem zgody dłużnika, a nie w całości, obecnie są argumentem dla zwolenników koncepcji dopuszczającej rozszerzenie przywileju banków na wierzytelności wynikające z czynności bankowych nabyte przez banki w drodze przelewu od innych bankówA. Wowerka, Glosa do uchwały SN z dnia 20 kwietnia 2006 r., III CZP 17/06, GSP – Prz.Orz. 2007, nr 3, s. 65–74.

III. Charakter i treść oświadczenia o poddaniu się egzekucji

Oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji nie jest instytucją nową w prawie polskim, jest bowiem elementem tytułów egzekucyjnych w postaci aktów notarialnych spełniających warunki określone w art. 777 § 1 pkt 4–6 i § 3 k.p.c. W literaturze przeważa stanowisko, że oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji złożone w akcie notarialnym jest czynnością prawa materialnego, która jednak wywołuje na gruncie prawa procesowego daleko idące implikacjeP. Gil, I. Gil, Postępowanie klauzulowe, Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2007.. Oświadczenie to nie jest natomiast czynnością procesową, już choćby z tego względu, że składane jest poza postępowaniem cywilnym, a więc składający je dłużnik nie jest podmiotem tego postępowania ani nie podejmuje czynności przed organem sądowym. Nie ma tutaj znaczenia fakt usytuowania przepisów o poddaniu się egzekucji w Kodeksie postępowania cywilnego, ponieważ o charakterze czynności decyduje nie umiejscowienie przepisu, lecz jego treśćJ. Mucha, Zaspokojenie zastawnika zastawu rejestrowego, Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze ­LexisNexis 2001..

Oświadczenie o poddaniu się egzekucji złożone w akcie notarialnym jest czynnością jednostronną, skierowaną do oznaczonego adresata – wierzyciela i owa jednostronność wynika wprost z art. 777 k.p.c. Oświadczenie może być złożone w akcie notarialnym, który kreuje zobowiązanie dłużnika, a w odniesieniu do aktów, o których mowa w art. 777 § 1 pkt 4 lub 5 k.p.c., może być złożone także w odrębnym akcie notarialnym (art. 777 § 2 k.p.c.). Oświadczenie złożone w odrębnym akcie notarialnym nie wymaga zgody ani współdziałania wierzyciela. W wypadku gdy składane jest w jednym akcie notarialnym z czynnością prawną, wprawdzie do sporządzenia aktu notarialnego dotyczącego czynności prawnej potrzebne są zgodne oświadczenia woli dwóch stron, jednak do samego poddania się egzekucji zgoda wierzyciela nie jest już potrzebna, przede wszystkim z tego powodu, że zgodnie z art. 777 § 2 k.p.c. dłużnik zawsze mógłby takie oświadczenie złożyć w samodzielnym akcie notarialnymTamże.. Pogląd o jednostronnym charakterze oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji wywołuje wątpliwości uzasadniane obawą, że oznaczałby możliwość powstania tytułu egzekucyjnego wbrew woli wierzyciela, a w takiej sytuacji wierzyciel mógłby narazić się na zarzut braku interesu prawnego przy próbie dochodzenia obowiązku spełnienia świadczenia przez dłużnika przed sądem. Podobnie kwestionowany jest materialnoprawny charakter tego oświadczenia, skoro bowiem nie wywołuje ono skutków w sferze prawa materialnego, ma charakter procesowyK. Piasecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa, C. H. Beck 2006..

Zgodnie z art. 97 ust. 2 Prawa bankowego oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji powinno określać kwotę zadłużenia, do której bank może wystawić bankowy tytuł egzekucyjny, oraz termin, do którego bank może wystąpić o nadanie temu tytułowi klauzuli wykonalności. Skutkiem oświadczenia dłużnika jest uproszczenie procedury prowadzącej do przymusowego zaspokojenia roszczeń banku. Jednocześnie złożenie oświadczenia prowadzi do pogorszenia sytuacji dłużnika, rezygnuje on bowiem z uprzedniego merytorycznego badania sprawy przez sąd powszechny i powierza bankowi sporządzenie tytułu egzekucyjnego na podstawie treści oświadczenia i treści czynności bankowej dokonanej przez niego lub osobę zobowiązaną z tytułu zabezpieczenia czynności dokonanej z bankiemP. Gil, I. Gil, Postępowanie klauzulowe. Natura prawna tego oświadczenia wywołuje rozbieżne oceny w literaturze i orzecznictwie sądowym. Przeważa stanowisko, że jest ono oświadczeniem woli, które ma swoje źródło w czynności prawnej i podlega ocenie z zastosowaniem przepisów dotyczących czynności prawnych, jakkolwiek wywołuje skutki zarówno w obszarze prawa materialnego, jak i prawa procesowegoM. Uliasz, Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności (glosa do uchwały SN z 24 stycznia 2003 r., III CZP 90/02), MoP 2004, nr 6.. Materialnoprawny charakter oświadczenia powoduje, że w zakresie prawidłowości podlega ocenie z punktu widzenia istnienia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych oraz istnienia wad oświadczenia woli. Oświadczenie o poddaniu się egzekucji wymaga formy pisemnej i najczęściej jest zawarte w treści umowy, z której wynika wierzytelność banku, stając się wówczas umowną klauzulą egzekucyjnąA. Stangret, Zastaw na rzecz banku na wierzytelnościach zbywalnych w drodze przelewu, Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2005., może też mieć formę odrębnego dokumentu, w takim jednak przypadku nie traci swego akcesoryjnego charakteru wobec czynności bankowej. Skutkiem procesowym oświadczenia dłużnika jest powstanie tytułu egzekucyjnego z chwilą skorzystania przez bank z upoważnienia zawartego w oświadczeniu. Poddanie się egzekucji nie może być jednak kwalifikowane jako czynność procesowa, czy też, w używanej również terminologii, jako oświadczenie procesowe, głównie z przyczyny wywodzącej się z podmiotowego kryterium kwalifikacji – dłużnik w chwili składania oświadczenia nie jest podmiotem postępowania cywilnego i składa oświadczenie poza postępowaniem cywilnym.

Istota oświadczenia o poddaniu się egzekucji z art. 97 ust. 2 Prawa bankowego jest uznawana za identyczną z oświadczeniem o poddaniu się egzekucji złożonym w akcie notarialnym w trybie art. 777 § 1 pkt 4 k.p.c.M. Uliasz, Wniosek o nadanie., a oparte na nich tytuły egzekucyjne bankowy i notarialny zaliczone zostały w jednym z orzeczeń Sądu Najwyższego do tzw. prywatnych tytułów egzekucyjnychUzasadnienie uchwały SN z 7 marca 2008 r., III CZP 155/07, OSNC 2009, nr 3, poz. 42. Obydwa oświadczenia różni forma – pierwsze z nich składane jest w zwykłej formie pisemnej, drugie zaś w formie aktu notarialnego,  natomiast identyczna jest ich funkcja, celem bowiem obu oświadczeń jest możliwość powstania tytułu egzekucyjnego, który po nadaniu mu sądowej klauzuli wykonalności stanowić będzie podstawę egzekucjiUzasadnienie uchwały SN z 9 lutego 2005 r., III CZP 80/04, OSNC 2005, nr 12, poz. 203.. Ustawą z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów ustawodawca wprowadził w art. 777 § 1 pkt 5 k.p.c. nowy rodzaj notarialnego tytułu egzekucyjnego, w którym dłużnik poddaje się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej do wysokości w akcie wprost określonej albo oznaczonej za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, gdy akt określa warunki upoważniające wierzyciela do prowadzenia przeciwko dłużnikowi egzekucji na podstawie tego aktu o całość lub część roszczenia, jak również termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalnościArt. 47 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, który wszedł w życie od 1 stycznia 1998 r., Dz.U. z 1996 r. nr 149, poz. 703.. W tej części przesłanki wystawienia notarialnego tytułu egzekucyjnego stały się zbieżne z warunkami, na podstawie których bank może wystawić bankowy tytuł egzekucyjny. Stanowisko o odrębności obydwu oświadczeń prezentuje J. Mojak, który zwraca uwagę, że bankowy tytuł egzekucyjny wystawia sam wierzyciel, tytuł egzekucyjny zaś w postaci aktu notarialnego sporządza notariusz jako podmiot trzeci, realizujący w pewnym, ograniczonym zakresie funkcję z zakresu ochrony prawnejJ. Mojak, Glosa do uchwały SN z 7 maja 2010 r., III CZP 18/10, MoP 2011, nr 11, s. 617. Mimo to odniesienie rozważań dotyczących charakteru prawnego notarialnego oświadczenia o poddaniu się egzekucji do charakteru prawnego oświadczenia o poddaniu się egzekucji na podstawie art. 97 Prawa bankowego jest uzasadnionym zabiegiem interpretacyjnym, przydatnym dla kwalifikacji tych oświadczeń – szczególnie istotnej przy ocenie skutków przelewu wierzytelności bankowych – jako umów procesowych.

IV. Przelew wierzytelności bankowych

Treścią umowy przelewu jest przeniesienie wierzytelności przez wierzyciela (cedenta) na osobę trzecią (cesjonariusza), który staje się następcą prawnym cedenta pod tytułem szczególnym, przy zachowaniu identyczności wierzytelności. Nabywca wierzytelności nie tylko staje się podmiotem cedowanej wierzytelności, ale uzyskuje też status strony wierzycielskiej w stosunku zobowiązaniowym, którego elementami są również roszczenia związane funkcjonalnie z wierzytelnością, prawa kształtujące czy konkretne obowiązki, chyba że są ściśle związane z osobą poprzedniego wierzyciela albo przejście niektórych z nich zostało wyłączone porozumieniem stron.

Artykuł 509 § 2 k.c. stanowi, że wraz z przelaną wierzytelnością przechodzą na nabywcę związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki. Zakres praw związanych z wierzytelnością w rozumieniu art. 509 § 2 k.c. jest szeroki i obejmuje, oprócz wymienionego wyraźnie roszczenia o zaległe odsetki, roszczenie o przyszłe odsetki, roszczenie o odszkodowanie za nienależyte wykonanie zobowiązania, roszczenie o zapłatę kar umownych, roszczenie o uzyskanie surogatów przedmiotu świadczenia (art. 477 § 2 k.c.), roszczenie o udzielenie przez dłużnika informacji o przedmiocie  świadczenia (art. 546 i art. 354 § 1 k.c.), uprawnienie wierzyciela do wyboru świadczenia w zobowiązaniu przemiennym, uprawnienie wierzyciela do wezwania dłużnika do wykonania zobowiązania (art. 455 k.c.), uprawnienie do wystąpienia do sądu z wnioskiem o uchylenie ugody restrukturyzacyjnej, określone w art. 15 ustawy z dnia 15 kwietnia 2005 r. o pomocy publicznej i restrukturyzacji publicznych zakładów opieki zdrowotnejUchwała SN z 9 lutego 2007 r., III CZP 148/06, OSNC 2007, nr 12, poz. 182., przewidziane w art. 527 k.c. uprawnienie do zaskarżenia czynności dłużnika zdziałanych z pokrzywdzeniem wierzycieliWyrok SN z 11 grudnia 2009 r., V CSK 184/09, OSNC 2010, nr 3, poz. 86, umowę prorogacyjną (art. 46 k.p.c.) i zapis na sąd polubownyWyrok SN z 3 września 1998 r., I CKN 822/97, OSNC 1999, nr 2, poz. 39..

Wierzytelność, której źródłem jest czynność bankowa, może być przedmiotem przelewu na zasadach ogólnych, określonych w art. 509 k.c. Przedmiotem rozbieżnych ocen jest rozstrzygnięcie, czy na nabywcę wierzytelności, niezależnie od jego statusu, przechodzi również uprawnienie do uproszczonego dochodzenia wierzytelności z pominięciem sądowego postępowania rozpoznawczego, na warunkach określonych w oświadczeniu dłużnika o poddaniu się egzekucji. Jeszcze pod rządem Prawa bankowego z 1989 r. Sąd Najwyższy, rozważając kwestię mocy tytułu wykonawczego opartego na wyciągu z rejestru banku, stwierdzającego istnienie wierzytelności nabytej w drodze umowy przelewu zawartej z podmiotem niebędącym bankiem, zwrócił uwagę na skutki wynikające dla nabywcy wierzytelności (banku) z art. 509 § 2 k.c. Otóż skutkiem tej regulacji jest nie tylko przejście na nabywcę związanych z wierzytelnością uprawnień o charakterze materialnoprawnym, ale również jego związanie zastrzeżeniami wynikającymi z woli stron stosunku prawnego, z którego wywodzi się wierzytelność, co do sposobu i drogi dochodzenia lub egzekwowania tej wierzytelności (np. zapis na sąd polubowny). Według Sądu Najwyższego jeżeli bank w drodze przelewu nabył wierzytelność, z którą związane są tego rodzaju zastrzeżenia, to wiążą one bank jako nabywcę wierzytelnościUzasadnienie uchwały SN z 25 marca 1992 r., III CZP 20/92, OSNCP 1992, nr 10, poz. 185.

Po wprowadzeniu regulacji art. 96–98 Prawa bankowego z 1997 r. w literaturze prezentowany był pogląd, że art. 98 ściśle reguluje dopuszczalność prowadzenia egzekucji na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego przeciwko osobom trzecim, a więc podmiotom innym niż dłużnik, który bezpośrednio z bankiem dokonał czynności bankowej. Niewskazanie w tym przepisie przelewu wierzytelności bankowej uznano za symptomatyczne i potwierdzające stanowisko, że wyliczenie w art. 98 Prawa bankowego sytuacji, w których bankowy tytuł egzekucyjny może być podstawą egzekucji przeciwko osobie trzeciej, jest wyczerpujące. Umożliwienie nadawania klauzuli wykonalności bankowym tytułom egzekucyjnym na rzecz nabywcy wierzytelności bankowej oznaczałoby w rzeczywistości rozszerzenie przywileju przyznanego tylko bankom na wszystkich nabywców takiej wierzytelności, to zaś byłoby nie do pogodzenia z kwalifikowanym i wyjątkowym charakterem tego przywileju. Powyższe przesłanki stały się podstawą do sformułowania tezy, że na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego zaopatrzonego klauzulą wykonalności może być prowadzona egzekucja tylko na rzecz banku, a nie na rzecz innej osobyPostanowienie SN z 4 marca 2009 r., IV CSK 422/08, OSNC 2010, nr 2, poz. 36. Teza została sformułowana na podstawie stanu faktycznego, w którym wnioskodawca niebędący bankiem domagał się wpisania go w księdze wieczystej jako wierzyciela hipotecznego w miejsce poprzedniego wierzyciela – banku w upadłości, na podstawie umowy przelewu wierzytelności zawartej z syndykiem. Ten kierunek wykładni nie zyskał akceptacji, łączył bowiem  w sposób nieuzasadniony trafną tezę, jaką jest uznanie art. 98 Prawa bankowego za przepis wyczerpująco określający krąg osób trzecich, przeciwko którym może być nadana klauzula wykonalności, z oceną wpływu tej regulacji na skutki umowy przelewu, która dotyczy przecież, inaczej niż art. 98 Prawa bankowego, zmiany podmiotowej po stronie wierzyciela.

Związek między charakterem oświadczenia o poddaniu się egzekucji a zmianami podmiotowymi – wprawdzie po stronie dłużnika, a nie wierzyciela – został zasygnalizowany bez bliższego uzasadnienia w uchwale Sądu Najwyższego z 7 stycznia 2004 r. przez stwierdzenie, że pisemne oświadczenie o poddaniu się egzekucji i wynikające stąd konsekwencje dla dłużnika składającego takie oświadczenie nie przechodzą – w drodze dziedziczenia – na podmiot, który nie podpisał takiego oświadczenia, a art. 98 ust. 2 Prawa bankowego nie czyni odstępstw od ogólnych reguł dziedziczenia obowiązków majątkowych lub pewnych sytuacji prawnychUzasadnienie uchwały SN z 7 stycznia 2004 r., III CZP 98/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 27.. Natomiast w uchwale z 22 lutego 2006 r. Sąd Najwyższy, rozpoznając zagadnienie, czy dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. na rzecz banku powstałego w wyniku połączenia z innym bankiem, który wystawił ten tytuł, zwrócił uwagę na implikacje wynikające z tego, że w stanie faktycznym sprawy powstał bankowy tytuł egzekucyjny i „w konsekwencji oświadczenie o poddaniu się egzekucji przez dłużnika zostało skonsumowane poza sferą zainteresowania”, co spowodowało, że nie rozważał „spornej kwestii dopuszczalności sukcesji wynikających z tej czynności prawnej uprawnień”Uzasadnienie uchwały SN z 22 lutego 2006 r., III CZP 129/05, OSNC 2007, nr 1, poz. 4.

Problem zdefiniowany jako dopuszczalność sukcesji uprawnień wynikających z oświadczenia o poddaniu się egzekucji został podjęty w uchwałach z 16 marca 2006 r. i z 20 kwietnia 2006 r., w których Sąd Najwyższy sformułował tezę, że zmiana podmiotowa po stronie wierzyciela w następstwie umowy przelewu wierzytelności nie stoi na przeszkodzie nadaniu klauzuli wykonalności na rzecz następcy przeciwko dłużnikowi, który dokonał czynności bankowej z poprzednikiem, jeżeli poprzednik i następca mają status banków i niezależnie od tego, który z nich wystawił bankowy tytuł egzekucyjnyUchwała SN z 16 marca 2006 r., III CZP 4/06 i uchwała SN z 20 kwietnia 2006 r., III CZP 17/06.. Według Sądu Najwyższego podstaw do wykluczenia takiej możliwości nie daje przewidziane w art. 97 ust. 1 Prawa bankowego wymaganie złożenia przez dłużnika pisemnego oświadczenia o poddaniu się egzekucji, mimo że składane jest bankowi, z którym dłużnik dokonuje czynności bankowej. Oświadczenie to bowiem, tak jak umowa jurysdykcyjna, umowa o właściwość sądu, zapis na sąd polubowny, należy do kategorii czynności stron stosunku materialnoprawnego, składanych przed wszczęciem postępowania w sprawie i mających wywrzeć wpływ na to postępowanie, a zarówno w orzecznictwie, jak i piśmiennictwie dominuje pogląd, że wywierają one skutek również wobec następców prawnych, w przypadku cesji – na podstawie art. 509 § 2 k.c. Do tej samej grupy czynności zaliczył oświadczenie dłużnika Sąd Najwyższy w uchwale z 16 stycznia 2009 r. na tle rozważań o skuteczności oświadczenia wobec spadkobierców  dłużnika, podkreślając, że ograniczenia podmiotowego skutków oświadczenia jedynie do podmiotu je składającego nie uzasadnia sam charakter prawny oświadczenia, natomiast istotna jest jego jurydyczna funkcja jako zdarzenia prawnego, które składane jest w związku z kreowaniem między stronami stosunku obligacyjnego w celu spowodowania uproszczonego trybu dochodzenia roszczeń wynikających z takiego stosunku. Wszystkie takie czynności, mimo zróżnicowanego charakteru prawnego, wywierają skutki prawne także wobec następców prawnych, zarówno pod tytułem szczególnym, jak i ogólnymUchwała Sądu Najwyższego z 16 stycznia 2009 r., III CZP 132/08, MoP 2009, nr 4, s. 179.. Należy podkreślić, że mimo wspólnego dla wymienionych uchwał kwalifikowania oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji i określeniu jego funkcji ocena skutków oświadczenia i związania nim innych podmiotów dotyczyła w pierwszym przypadku następców adresata oświadczenia (wierzyciela), w drugim – następców prawnych dłużnika.

Sąd Najwyższy zaliczył oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji do czynności, które – podobnie jak umowa jurysdykcyjna, umowa o właściwość sądu lub zapis na sąd polubowny – podejmowane są przez strony określonego stosunku materialnoprawnego przed wszczęciem między nimi postępowania w sprawie i mają wpływać na to postępowanie, a więc do umów procesowych, zwanych również umowami przedprocesowymi. Umowy procesowe, w przeciwieństwie do czynności prawnych, nie wywołują skutków w stosunkach prawnych między stronami, a są jedynie sposobem wykonywania istniejących już praw procesowych i kształtują sytuację procesową stronR. Kulski, Charakter prawny umów procesowych, PiP 2002, z. 1.. Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera przepisów ogólnych o umowach procesowych, stąd też charakter prawny tych umów wywołuje rozbieżne oceny. I tak umowa prorogacyjna, nawet zawarta w umowie materialnoprawnej jako jedna z jej klauzul, uznawana jest za samodzielną umowę o charakterze procesowym. Broniony jest także pogląd przeciwny, uznający umowę prorogacyjną za czynność w zasadzie materialnoprawną, lecz uzupełnianą w pewnym zakresie przepisami procesowymi. Przeciwko traktowaniu umowy o właściwość sądu jako czynności procesowej przemawia w szczególności jej zawarcie poza postępowaniem przez podmioty niebędące jeszcze stronami procesu. Z kolei zapis na sąd polubowny uznawany bywa za umowę procesową, materialnoprawną, mieszaną lub umowę sui generis. Jednak nawet wówczas, gdy zapisowi na sąd polubowny przypisuje się charakter umowy procesowej, dopuszcza się odpowiednie stosowanie do niej ogólnych przepisów prawa materialnego o czynnościach prawnych. Nie wywołuje jednak wątpliwości dwustronny charakter umów procesowych. Chociaż oświadczenie dłużnika – podobnie jak umowy procesowe – należy do czynności podejmowanych przed wszczęciem postępowania cywilnego i kształtujących sytuację procesową stron, nie jest umową, w szczególności umową procesową, gdyż kwalifikowane jest jako jednostronna czynność prawna niewymagająca uczestnictwa wierzycielaUzasadnienie uchwały SN z 9 lutego 2005 r., III CZP 80/04, OSNC 2005, nr 12, poz. 203. Do czynności tego rodzaju zalicza się również poddanie się egzekucji w akcie notarialnym. Kwestia kwalifikacji poddania się egzekucji w akcie notarialnym jako jednej z umów procesowych w świetle art. 47 ustawy z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, który znowelizował art. 777 k.p.c., dodając § 2, i wskazał możliwość złożenia oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji w odrębnym akcie notarialnym w przypadku tytułów wymienionych w art. 777 § 1 pkt 4 i 5 k.p.c., uznawana jest za spór o wartości wyłącznie historycznejP. Gil, I. Gil, Postępowanie klauzulowe.. A że rozważania dotyczące charakteru prawnego oświadczenia o poddaniu się egzekucji w akcie notarialnym można odnieść do charakteru prawnego oświadczenia o poddaniu się egzekucji z art. 97 Prawa bankowego, powyższe stwierdzenie zachowuje swoją aktualność wobec ostatniego z tych oświadczeń.

J. Mojak całkowicie odrzucił powołany przez Sąd Najwyższy argument wynikający z podobieństwa instytucji pisemnego poddania się dłużnika banku egzekucji z art. 97 Prawa bankowego do umowy o właściwość sądu lub zapisu na sąd polubowny, argumentując, że obie te instytucje są swoistymi umowami stron kreowanego stosunku obligacyjnego, w treści których strony dobrowolnie modyfikują tryb dochodzenia ewentualnych przyszłych wierzytelności wynikających z tych stosunków prawnych i żadna z tych stron nie traci prawa do rozpatrzenia sprawy przez sąd powszechny bądź polubowny. Kontrahent banku, składając pisemne jednostronne oświadczenie woli o poddaniu się egzekucji, wyraża zgodę na pozbawienie go przysługującego mu konstytucyjnego prawa do sądu i oddaje się w tej mierze woli silniejszego z natury partnera, jakim jest bank jako wierzycielJ. Mojak, Bankowy tytuł egzekucyjny..

Istotne argumenty przemawiają również przeciwko utożsamianiu skutków oświadczenia o poddaniu się egzekucji wobec następców prawnych dłużnika ze skutecznością wobec następców adresata – pierwotnego wierzyciela, jak to uczynił Sąd Najwyższy w uchwałach z 16 marca 2006 r. i z 16 stycznia 2009 r. Oświadczenie o poddaniu się egzekucji należy do oświadczeń woli wymagających dla swej skuteczności złożenia innej osobie i skierowanych do oznaczonego adresata, niezależnie od tego, czy jest składane w ramach wielostronnych, czy jednostronnych czynności prawnych. Oświadczenie złożone oznaczonemu adresatowi wiąże składającego oświadczenie i musi się on liczyć z jego skutkami, od tej chwili bowiem wpływa na sytuację adresata, stanowi też samoistny byt prawny, polegający na potencjalnej możliwości wywołania określonych skutków prawnychPor. uzasadnienie wyroku SN z 24 maja 2001 r., I PKN 422/00, OSNP 2003, nr 6, poz. 152.. Owa potencjalna możliwość zostaje przez bank zrealizowana, czy – jak to określił Sąd Najwyższy w wyroku z 22 lutego 2006 r. – skonsumowana, z chwilą wystawienia tytułu egzekucyjnego. Stąd też oceniając skuteczność oświadczenia dłużnika wobec następcy prawnego wierzyciela, należy oddzielić etap poprzedzający wystawienie tytułu egzekucyjnego od etapu następującego po wystawieniu tytułu. W pierwszym przypadku istnieją istotne argumenty przemawiające przeciwko uznaniu, że jednostronne oświadczenie skierowane do oznaczonego adresata jest skuteczne również wobec jego następcy prawnego pod tytułem szczególnym. W drugim przypadku konstrukcja jurydyczna tytułu wystawionego na podstawie oświadczenia dłużnika jako aktu, który kształtuje sytuację stron w zakresie dochodzenia wierzytelności, nie wywołuje zasadniczych zastrzeżeń.

Poprawność jurydyczna ostatnio wymienionej konstrukcji nie przesądza jeszcze o poprawności stanowiska zakładającego, że bank – następca pierwotnego wierzyciela  – nabywa nie tylko wierzytelność, ale również możliwość jej egzekwowania w sposób przewidziany w art. 97 Prawa bankowego. Zwolennicy tego stanowiska, powołując jako jeden z argumentów niezakwestionowanie konstytucyjności przepisów art. 96 ust. 1 i art. 97 ust. 1 Prawa bankowego przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 26 stycznia 2005 r. (P 10/2004), pomijają sposób, w jaki Trybunał w uzasadnieniu wyroku określił związek oświadczenia z czynnością bankową. Trybunał stwierdził bowiem, że oświadczenie o poddaniu się egzekucji stanowi de facto warunek, od którego uzależniona jest decyzja o zawarciu umowy kredytowej, i uznał, że „oświadczenie dłużnika stanowi wraz z umową kredytu lub pożyczki całościowy pakiet powiązanych ze sobą funkcjonalnie praw i obowiązków stron”. W sprzeczności z konstrukcją owego pakietu pozostaje sytuacja, w której cesjonariusz nabywa obok wierzytelności uprawnienia wynikające z oświadczenia dłużnika o poddaniu się egzekucji.

Z art. 97 ust. 1 Prawa bankowego wynika warunek, aby bankowy tytuł egzekucyjny był wystawiony wyłącznie przeciwko osobie, która bezpośrednio z bankiem dokonywała czynności bankowej. Wykładnia tego pojęcia określa podmiotowy zasięg tytułów bankowych, pozwala bowiem rozstrzygnąć, czy tytuł może wystawić tylko bank, który był stroną umowy, która jest źródłem wierzytelności bankowej, czy też jego następca, zarówno pod tytułem ogólnym, jak i szczególnym. Powszechną akceptację zyskała wykładnia Sądu Najwyższego przedstawiona w uchwałach z 16 marca 2006 r. i z 16 stycznia 2009 r., zgodnie z którą użyte w tym przepisie sformułowanie „bezpośrednio z bankiem” nie oznacza, że klauzulę wykonalności można nadać wyłącznie przeciwko osobie, która dokonała czynności bankowej bezpośrednio z bankiem będącym wystawcą tytułu egzekucyjnego, zwrot ten ma bowiem na względzie jedynie transakcję dokonaną bezpośrednio z podmiotem będącym bankiem w rozumieniu art. 2 Prawa bankowego, nie zaś z podmiotem, który nie ma takiego statusu. Podobnie jak poprzednio należy zwrócić uwagę na odmienną interpretację tego pojęcia przez Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 29 listopada 2005 r.Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 29 listopada 2005 r., P 10/2005, OTK-A 2005, nr 10, poz. 127. Według Trybunału ograniczenie wynikające z bezpośredniości dokonania czynności w art. 97 ust. 1 oznacza istotne ograniczenie uprawnień banku w zestawieniu ze stanem prawnym poprzednio obowiązującym na gruncie art. 53 ust. 2 Prawa bankowego z 1989 r. i zinterpretował ten zwrot jako niepozwalający na wystawienie tytułu „przeciwko osobie, której wierzycielem bank stał się na skutek przelewu dokonanego przez pierwotnego wierzyciela (np. cesja na zabezpieczenie)”. Również w literaturze prezentowany już wcześniej był pogląd o związaniu obydwu stron warunkiem bezpośredniego dokonania czynności, czego konsekwencją jest uznanie, że bank może wystawić tytuł jedynie wówczas, gdy sam dokonał z dłużnikiem czynności bankowej, z którą związane jest jego roszczenie, a nie może wystawić tytułu egzekucyjnego bank, który tylko nabył wierzytelność innego banku, sam nie uczestnicząc w dokonaniu czynności bankowej, nawet gdyby pozostałe przesłanki wystawiania tytułu egzekucyjnego były spełnioneJ. Mucha, Zaspokojenie zastawnika.. Istotny argument za takim rozumieniem warunku bezpośredniości wynika z zestawienia warunków wymaganych od dłużników ustanawiających zabezpieczenie – dłużników banku z tytułu zabezpieczenia wierzytelności banku wynikającej z czynności bankowej, od których nie jest wymagane spełnienie warunku bezpośredniości.

V. Podsumowanie

Możliwość nadania klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności wynikającej z czynności bankowej czy też już stwierdzonej bankowym tytułem egzekucyjnym w następstwie sukcesji uprawnień wynikających z oświadczenia o poddaniu się egzekucji wywołała kilka sprzecznych wypowiedzi Sądu Najwyższego, a przede wszystkim zarysowała rozbieżność z jednoznacznym stanowiskiem Trybunału Konstytucyjnego. Stąd też należy uznać za uzasadniony postulat rozpatrzenia przez Sąd Najwyższy dopuszczalności wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych nie tylko wobec spadkobierców dłużnika, jak postuluje J. MojakJ. Mojak, Bankowy tytuł egzekucyjny, s. 618., ale również przez następców prawnych wierzyciela i nadawania wystawionym przez nich bankowym tytułom egzekucyjnym sądowych klauzul wykonalności.