Warszawa: Difin 2013, ss. 322.

Analiza literatury oddającej stan aktualnej wiedzy nad psychologicznymi mechanizmami przestępczości wykazuje, że w bardzo ograniczonym zakresie koncentrowano się dotychczas na roli schematów poznawczych w etiologii omawianych niedozwolonych zachowań. Stąd też temat, który podjęła w swej książce Magdalena Rode, uznać należy  za oryginalny, trafny, a nawet nowatorski czy też pionierski. Nie był on bowiem dotychczas w jakimkolwiek zakresie analizowany w polskiej literaturze naukowej, a jedyne, nieliczne zresztą, informacje pochodzą od Autorki recenzowanej pracy. W światowej literaturze znaleźć można opracowania i doniesienia dotyczące stylów myślenia przestępczego jedynie u dorosłych sprawców przestępstw. Można więc śmiało uznać, że Autorka jest prekursorką badań omawianego typu na nieletnich, nikt przed nią bowiem takich badań na świecie nie prowadził.

Współczesnym badaczem schematów przestępczego myślenia jest Glenn Walters, którego prace, koncepcję i metody diagnostyczne wykorzystała i twórczo rozwinęła w swoich badaniach Autorka recenzowanej książki. Fakt oparcia na konkretnej koncepcji czyni przedsięwzięcie badawcze Magdaleny Rode w wysokim stopniu spójnym, konsekwentnym i metodologicznie jednorodnym, zapobiegającym eklektyzmowi. Wynika to w dużej mierze z charakteru koncepcji Waltersa, który w swoim modelu teoretyczno-badawczym etiologii przestępczości przyjmuje dialektyczno-synergetyczne ujęcie zmiennych wyjaśniających i wyjaśnianych. Postuluje on, że przestępczość jest konsekwencją oddziaływań trzech grup zmiennych: warunków, wyboru i systemu poznawczego. Określony styl myślenia przestępczego jest rezultatem procesów zachodzących pomiędzy wyodrębnionymi grupami czynników, rozwija się przy tym w celu wspierania i wzmacniania decyzji odnoszących się do możliwości popełnienia przestępstwa. W genezie procesów i mechanizmów motywujących do naruszenia prawa, a więc przestępczego stylu życia, omawiany styl myślenia odgrywa kluczową, inicjującą rolę.

Rozwijając twórczo koncepcję Waltersa, Magdalena Rode postanowiła odpowiedzieć na pytanie, jaki jest mechanizm uwarunkowań stylów myślenia przestępczego nieletnich dziewcząt i chłopców. Wspomniane uwarunkowania odniesione zostały w przyjętym przez Autorkę modelu badawczym do rozwojowych warunków psy­chospołecznych badanych oraz do wybranych właściwości ich osobowości. Trudno przy tym przecenić poznawcze i praktyczne walory tak zakrojonych badań. Z jednej strony poszerzają one istotnie wiedzę o psychologicznych procesach i mechanizmach leżących u podstaw gotowości nieletnich do zachowań naruszających porządek prawny, z drugiej posiadają olbrzymią wartość dla codziennej, opiniodawczej pracy biegłego psychologa, dla podejmowania konkretnych, indywidualnych oddziaływań zapobiegawczych czy korygujących oraz dla tak ważnej wczesnej interwencji. Te oddziaływania nie mają najczęściej charakteru działań prawnych, lecz są wychowawczo-terapeutyczne, realizowane przez tych psychologów klinicznych i wychowawczych, którzy w różnych instytucjach usiłują udzielić pomocy i wsparcia dziecku narażonemu na proces demoralizacji i wykluczenia społecznego.

Stanowiąca punkt wyjścia dla sformułowania teoretycznych podstaw przyjętego przez Autorkę modelu badań własnych wstępna, teoretyczna część pracy zawiera cztery rozdziały. Omawiają one kolejno problematykę dotyczącą pojęcia procesu i mechanizmu myślenia w psychologii (rozdział I), roli myślenia w wyjaśnianiu zachowań przestępczych (rozdział II), przestępczego stylu myślenia w ujęciu Glenna Waltersa (rozdział III) oraz uwarunkowań przestępczego stylu myślenia (rozdział IV). Dobór zagadnień w tej części książki jest właściwy, przemyślany i uzasadniony merytorycznie. Stanowi przy tym spójną i jasną konstrukcję. Mimo dość syntetycznej formy nie brak w niej odautorskich komentarzy i przemyśleń świadczących o bardzo dobrej orientacji Autorki w literaturze przedmiotu i badanej problematyce. Wszystkie rozdziały pracy charakteryzują się bardzo wysokim poziomem naukowym, szeroko uwzględniają zarówno najnowszą literaturę przedmiotu, jak i pozycje klasyczne (np. prace Lewickiego czy Berlyne’a), są czytelnie i jasno zredagowane. W efekcie pozwoliło to uzyskać dużą spójność zarówno całej rozprawy, jak i jej poszczególnych części.

Przyjęta przez Autorkę metakoncepcja pracy nie jest skomplikowana, przez co jawi się jako konstrukt w wysokim stopniu spójny i jasny, wystarczający, by można go zastosować w badaniach, których podstawowym celem było uzyskanie odpowiedzi na pytanie, jaki jest mechanizm uwarunkowań stylów myślenia przestępczego u nieletnich. Zakładając, zgodnie z założeniami Glenna Waltersa i twierdzeniami współczesnej psychologii poznawczej, że na właściwości systemu poznawczego człowieka mają wpływ zarówno czynniki rozwojowe, jak i osobowościowe, Autorka wskazała takie wyjaśniające czynniki, jak charakterystyczne dla matek style przestępczego myślenia, ich postawy rodzicielskie i system wartości. Ze zmiennych opisujących osobowość samych badanych Magdalena Rode wybrała samoocenę, poziom empatii i poczucie kontroli.

Przyjęte założenia i cele pracy sformułowane zostały jasno, w sposób niebudzący wątpliwości. Podkreślić w tym miejscu należy bardzo wysoką staranność i metodologiczną poprawność Autorki w przedstawianiu poszczególnych etapów i faz postępowania badawczego, od rozbudowanego, dobrze uzasadnionego modelu badań, poprzez uszczegółowione cele, zadania i pytania badawcze, opis zmiennych, aż do ich starannej operacjonalizacji.

Najogólniej można także stwierdzić, że prawidłowo przeprowadzona została operacjonalizacja zmiennych oraz procedury opracowania danych i ich statystyczna analiza. Są one czytelne, konsekwentne i adekwatnie dobrane do charakteru zmiennych, zadania, etapu i kroku badawczego, pozwalając w efekcie na udzielenie odpowiedzi na wszystkie pytania i wykorzystanie wszystkich niemal wyników. Wysoka spójność i konsekwencja metodologiczna realizowanego tematu badawczego przejawia się w olbrzymiej zgodności pomiędzy kolejnymi zadaniami badawczymi i odpowiednio stosowanymi procedurami statystycznej analizy wyników. I tak kolejno analizowano przestępcze style myślenia nieletnich dziewcząt i chłopców, predyktory, a więc czynniki ryzyka przestępczych stylów myślenia, czynniki determinujące każdy z ośmiu wyodrębnionych przestępczych stylów myślenia oraz mechanizmy powstawania wszystkich wzorów myślowych. W celu zweryfikowania poszczególnych zadań wykorzystano kolejno analizy istotności różnic, analizy regresji, analizę skupień oraz analizę ścieżek. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że zastosowanie modelowania strukturalnego, tj. metody analizy ścieżek, pozwoliło na sprawdzenie, czy prezentowany model teoretyczny, określający również kierunek wpływu, jest zgodny ze strukturą uzyskanych danych. Opisany model statystyczny jest coraz częściej stosowany w badaniach psychologicznych, w przypadku recenzowanej pracy znacznie pogłębił wartość i wiarygodność tych wyników, które określają kierunek badanych zależności, a więc ich przyczynowo-skutkowy aspekt czy wymiar. Najmniejszych zastrzeżeń nie nasuwa także dobór osób do grupy badawczej.

Prawidłowo dobrano też narzędzia badawcze. Szczególnej pracy wymagało zaadaptowanie nieznanego w Polsce narzędzia G. Waltersa, tj. Inwentarza Stylów Myślenia Przestępczego. Zastosowana przez Magdalenę Rode procedura adaptacji psychometrycznej i kulturowej testu jest zgodna z obowiązującymi standardami, podkreślić przy tym należy duże nakłady organizacyjno-metodologiczne niezbędne do jej przeprowadzenia.

Podejmując próbę oceny całokształtu pracy, należy stwierdzić, że pod względem standardów badawczych została ona zaplanowana i przeprowadzona prawidłowo, miejscami nawet perfekcyjnie. Warto podkreślić, że w pracy w zasadzie nie wyodrębniono jednego ogólnego rozdziału omawiającego uzyskane wyniki i dyskusję nad nimi. Powyższe treści znaleźć można w podsumowaniach trzech głównych rozdziałów referujących wyniki podstawowych kierunków eksploracji badawczej. Wspomniane części rozdziałów książki są doskonale zredagowane, zawierają dyskusje na temat uzyskanych wyników w świetle postawionych pytań badawczych. Autorka jasno, wnikliwie, ostrożnie, a zarazem syntetycznie interpretuje uzyskane prawidłowości, wyjaśnia pozorne sprzeczności pomiędzy poszczególnymi wynikami, umiejętnie odnosi je do danych literaturowych. Percepcję tekstu ułatwia także wyraźne wyeksponowanie tych wyników i prawidłowości, które mają charakter pierwszoplanowy. Rozważania i uwagi są wyważone, dojrzałe, dobrze osadzone w literaturze przedmiotu, potwierdzają także olbrzymią złożoność badanego zjawiska, rekomendują też dalsze kierunki badań, analizują przydatność uzyskanych wyników w codziennej praktyce opiniodawczej psychologa sądowego oraz w oddziaływaniach profilaktycznych i interwencyjno-kryzysowych.

Ważny jest też praktyczny czy też aplikacyjny wątek, dostrzegalny dla czytelnika pracy we wszystkich stadiach czy etapach realizowania tematu badawczego: w części teoretycznej pracy, podczas dokonywanych przez Autorkę wyborów dotyczących przyjętych założeń i rozwiązań teoretycznych, czy też w części empirycznej, kiedy to przychodzi jej zinterpretować uzyskane wyniki, rozważyć ich praktyczną wartość, czy też zasugerować potrzebę prowadzenia dalszych badań i wskazać ich kierunek.

Powracając do spraw zasadniczych, a więc bardziej ogólnej oceny wartości omawianej części pracy, pragnę raz jeszcze podkreślić, że dyskusja uzyskanych wyników i ich interpretacja, mimo iż jest bardzo szeroka i wielowątkowa, przeprowadzona została bardzo starannie i profesjonalnie. Jest ona właściwie uporządkowana i dobrze ustrukturowana, co stanowi dodatkowo doskonałą ilustrację bardzo wysokich kompetencji badawczych Autorki pracy, jej wiedzy, swobody w ocenianiu i rozumieniu interdyscyplinarnych problemów związanych z realizowanym tematem badawczym, a także niewątpliwej erudycji.

Na zakończenie warto podkreślić, że recenzowana pozycja stanowi bardzo ciekawe opracowanie tematu, jest nowatorską i wartościową pracą, pozwalającą lepiej zrozumieć złożoność uwarunkowań przestępczych stylów myślenia. Wiele wskazuje na to, że mamy do czynienia z nadzwyczaj złożonym i skomplikowanym zjawiskiem, w genezie którego ważne są zarówno zmienne i dyspozycje psychiczne, czynniki rozwojowe, jak i okoliczności zewnętrzne. Uzyskane przez Autorkę wyniki sugerują także kierunki dalszych badań nad poznawczymi wyznacznikami przestępczości nieletnich. Przyjęty model badawczy i jego empiryczna weryfikacja dostarczyły przy tym tak licznych i szerokich wyników, że możliwe i celowe wydaje się planowanie badań, w których będzie można skoncentrować się na analizie i pogłębianiu badanych zależności mających jeszcze szerszy charakter, uwzględniający większą liczbę zmiennych zarówno rozwojowo- ‑historycznych, jak i osobowościowych czy poznawczych (np. poziom inteligencji).

Książka Magdaleny Rode pt. Style myślenia przestępczego. Podstawy teoretyczne i diagnostyczne stanowi istotny wkład w rozwój psychologii sądowej, w tym przede wszystkim w proces konceptualizacji poznawczego modelu kryminogenezy nieletnich.