Wprowadzenie

Funkcjonowanie ławy przysięgłychW toku rozwoju historycznego wykształciły się dwie ławy przysięgłych: zanikająca już tzw. wielka ława przysięgłych decydująca o postawieniu w stan oskarżenia oraz ława przysięgłych decydująca o winie. Przedmiotem dalszych rozważań będzie drugi typ ławy przysięgłych. wzbudza kontrowersje od wieków. Niewątpliwie jej powstanie było motywowane chęcią ochrony obywatela przed arbitralnością władzy państwowej. Dlatego w czasie rewolucji francuskiej Robespierre był gorącym zwolennikiem wprowadzenia ławy przysięgłych we Francji, co zostało urzeczywistnione, choć początkowo instytucja ta była raczej karykaturą wymiaru sprawiedliwości, stanowiąc narzędzie rewolucji.R. Vogler, A World View of Criminal Justice, Ashgate 2005, s. 234–235. Zarzut braku niezawisłości sędziów był także powodem, dla którego w latach 90. XX w. reaktywowano ławę przysięgłych w  Rosji. O tym, że założenia ustawodawcy rosyjskiego były trafne, dobitnie świadczy fakt, że po wprowadzeniu ławy liczba uniewinnień wzrosła z 0,5 do 20 procent.Zob. R. Vogler, A World View, s. 253. Również w Anglii procent uniewinnień przed ławą przysięgłych jest znacznie wyższy niż przed sądami magistrackimi, gdzie orzekają tylko sędziowie pokoju. Duży procent uniewinnień trudno oczywiście traktować jako fakt jednoznacznie pozytywny, gdyż może on świadczyć o niewłaściwym funkcjonowaniu organów ścigania i instytucji oddania pod sąd.

Jako uzasadnienie dla utrzymywania ławy przysięgłych podaje się obecnie to, że jest to forma demokracji uczestniczącej, zwiększenie legitymizacji wyroku, wniesienie świeżego spojrzenia oraz doświadczenia życia codziennego.S. Doran, Trial by Jury, (w:) M. McConville, G. Wilson (red.), The Handbook of The Criminal Justice Process, Oxford 2002, s. 380–381. Instytucję tę określano nawet mianem „lampy pokazującej, że wolność żyje”.P. Devlin, Trial by Jury, London 1956, s. 164. W ostatnim czasie przeważają jednak głosy krytyczne pod jej adresem. Od lat toczy się debata nad zniesieniem ławy przysięgłych w Anglii.R. Vogler, A World View, s. 213. W 2010 r. po raz pierwszy wykorzystano tam regulację zawartą w art. 44 ustawy Criminal Justice Act 2003, pozwalającą na osądzenie bez ławy przysięgłych, jeśli istnieje ryzyko wpływu na przysięgłych.Zob. http://www.thelawpages.com/court-cases/John-Twomey-4749-1.law. Z kolei art. 43 wspomnianej ustawy pozwala na przeprowadzenie procesu bez ławy przysięgłych w przypadku niektórych oszustw. Precedens miał miejsce już wcześniej w Irlandii Północnej, kiedy w latach 70. XX w. wprowadzono dla sądzenia spraw o terroryzm tzw. sądy Diplocka, gdzie orzekał sędzia zawodowy bez ławy przysięgłych. Nieprzewidywalność ławy przysięgłych obrazuje też znane stwierdzenie sędziego Sądu Najwyższego USA Warrena Burgera, że jeżeli jest się niewinnym, lepiej być osądzonym w kraju civil law, jeśli zaś winnym, większe szanse daje system common law. Krytycy ławy podnoszą, że przysięgli nie są przygotowani do rozpatrywania skomplikowanych spraw, nie posiadają wystarczającej wiedzy i doświadczenia do należytej oceny zaprezentowanych dowodów i łatwo poddają się sugestii stron. Brak uzasadnienia werdyktu prowadzi do znacznego utrudnienia kontroli odwoławczej, co z kolei skutkuje pomyłkami sądowymi.A. Ashworth, M. Redmayne, The Criminal Process, Oxford 2005, s. 344–353. Do tego dochodzą koszty postępowania, które są wielokrotnie wyższe niż w przypadku postępowania przed sądami orzekającymi bez ławy.Zob. R. Harries, The Cost of Criminal Justice, Home Office, Research Findings No 103, London 1999, s. 1–2.

Wyrok ETPCz w sprawie Taxquet przeciwko BelgiiWyrok z 13 stycznia 2009 r., skarga nr 926/05.  daje przeciwnikom omawianej instytucji kolejny argument, ponieważ podaje w wątpliwość, czy procedowanie przed ławą przysięgłych da się pogodzić z prawem do rzetelnego procesu, gwarantowanym przez art. 6 EKPC. Nie jest to argument nowy, już w 1952 r. w Szwajcarii uznano, że brak uzasadnienia wyroku był niezgodny z systemem federalnym, ponieważ uniemożliwiał zweryfikowanie prawidłowości zastosowania prawa federalnego.S. Trechsel, Human Rights in Criminal Proceedings, Oxford 2006, s. 107. Jednak po raz pierwszy Trybunał tak zdecydowanie zakwestionował rzetelność postępowania przed ławą przysięgłych z powodu braku uzasadnienia.

Prawo do uzasadnionego wyroku jako element prawa do rzetelnego procesu

Jak trafnie podkreśla ETPCz,Assanidze przeciwko Gruzji, wyrok z 8 kwietnia 2004 r., skarga nr 71503/01, Reports of Judgments and Decisions 2004-II. stosowanie art. 6 EKPC nie kończy się z wydaniem wyroku, prawo do rzetelnego procesu rozciąga się także na czynności podejmowane po tym momencie. W związku z tym uważa się prawo do uzasadnienia wyroku za element prawa do rzetelnego procesu. S. TrechselS. Trechsel, Human, s. 103–106. podaje 5 argumentów przemawiających za takim poglądem:

a. uzasadnienie ułatwia, a czasami wręcz umożliwia złożenie środka zaskarżenia,

b. specyfika prawa i nauki prawa powoduje, że weryfikacji rozstrzygnięcia nie można dokonać w sposób podobny jak w naukach ścisłych (eksperyment), lecz trzeba prześledzić sposób rozumowania organu orzekającego,

c. uzasadnienie służy przekonaniu strony, która przegrała spór, do zaakceptowania wyroku,

d. uzasadnienie w powiązaniu z zasadą publicznego rozpoznania sprawy pozwala przekonać społeczeństwo, że postępowanie zostało przeprowadzone prawidłowo, a wyrok jest trafny,

e. uzasadnienie wzmacnia prawo do bycia wysłuchanym, gdyż strona może z niego zorientować się, czy jej argumenty zostały wzięte pod uwagę.

ETPCz przykłada dużą wagę do należytego uzasadnienia wyroku. W kilku sprawachZob. w szczególności Ruiz Torija przeciwko Hiszpanii i Hiro Balani przeciwko Hiszpanii, wyroki z 9 grudnia 1994 r., Series A nr 303-A oraz Higgins i inni przeciwko Francji, wyrok z 19 lutego 1998 r., Reports 1998-I.  Trybunał podkreślił, że orzeczenia sądów i trybunałów powinny należycie wskazywać motywy, na których zostały oparte. Stopień tego obowiązku może zależeć od natury orzeczenia i musi być określany w świetle okoliczności sprawy. Wymogu tego nie należy wszakże odczytywać jako obowiązku szczegółowej odpowiedzi na każdy podniesiony w trakcie postępowania argument.Van de Hurk przeciwko Holandii, wyrok z 19 kwietnia 1994 r., Series A nr 288.

Wyrok ETPCz w sprawie Taxquet przeciwko Belgii

Zacznijmy od krótkiego przybliżenia stanu faktycznego. Richard Taxquet został oskarżony o zabójstwo i usiłowanie zabójstwa. Ława przysięgłych, odpowiadając na cztery pytania sformułowane przez sąd,Pytania te dotyczyły: dokonania zabójstwa A.C., działania z premedytacją przy tym zabójstwie, usiłowania zabójstwa M. – H. J. oraz działania z premedytacją przy tym usiłowaniu. uznała go za winnego popełnienia obu czynów. Ława nie uzasadniła swojego werdyktu, ponieważ prawo belgijskie tego nie przewidywało. Wyrok ten został utrzymany w mocy przez sąd apelacyjny, który wskazał, że oskarżony i obrońca mieli możliwość kwestionowania dowodów przed sądem pierwszej instancji.

W skardze do ETPCz Taxquet zarzucił, że jego prawo do rzetelnego procesu nie zostało zachowane, ponieważ sąd pierwszej instancji nie sporządził uzasadnienia dla stwierdzenia winy, a skazania tego nie można było zaskarżyć do organu kompetentnego do rozpoznania wszystkich aspektów sprawy. Rząd belgijski wniósł o oddalenie skargi, argumentując, że zgodność prawa belgijskiego z EKPC została już wcześniej stwierdzona. We wcześniejszych sprawachR. przeciwko Belgii, skarga nr 15957/90, decyzja z 30 marca 1992 r., DR 72; Zarouali przeciwko Belgii, skarga nr 20664/92, decyzja z 29 czerwca 1994 r., DR 78-B.   Komisja orzekła bowiem, że belgijski system orzekania o winie przez ławę przysięgłych jest zgodny z art. 6, ponieważ precyzyjność pytań kompensuje lakoniczność odpowiedzi na nie, a nie zarzucono, aby wystąpiły szczególne okoliczności, czyniące uzasadnienie koniecznym.

Zdaniem Trybunału w sprawie Taxquet pytania zadane ławie przysięgłych zostały sformułowane w tak ogólny i nieprecyzyjny sposób, że powód może zasadnie wskazywać, iż nie wie, dlaczego na każde z nich została udzielona odpowiedź twierdząca, w sytuacji kiedy zaprzeczył on, że wziął jakikolwiek udział w zarzucanym czynie. Takie lakoniczne odpowiedzi mogły dać powodowi wrażenie „arbitralnego wymiaru sprawiedliwości pozbawionego transparentności”. Poza krótkim wskazaniem, dlaczego sąd był przekonany o jego winie, powód nie mógł zrozumieć rozstrzygnięcia sądu i w związku z tym zaakceptować go. Trybunał podkreślił, że jest to tym bardziej istotne, iż ława przysięgłych nie orzekała na podstawie akt sprawy, lecz na podstawie dowodów przeprowadzonych przed sądem. Dlatego ważne jest, aby dla wyjaśnienia wyroku oskarżonemu oraz społeczeństwu, w imieniu którego wyrok jest wydawany, podano motywy, którymi kierowała się ława przysięgłych przy rozstrzyganiu o winie oskarżonego, oraz wskazano precyzyjnie powody, dla których na każde z pytań została udzielona odpowiedź negatywna lub pozytywna. W tej sytuacji sąd odwoławczy nie miał możliwości przeprowadzenia realnej kontroli orzeczenia i ujawnienia jakichkolwiek braków dowodowych lub niespójności w rozumowaniu. To stwierdzenie doprowadziło ETPCz do konkluzji, że oskarżony nie miał rzetelnego procesu i naruszony został art. 6 ust. 1 EKPC. Trybunał znalazł też naruszenie Konwencji w związku z niemożnością przesłuchania świadka anonimowego, ale nie ma to bezpośredniego związku z przedmiotem rozważań.

Dla porównania Trybunał wskazał tryb postępowania przed francuskim Cour d’Assize w sprawie Papon,Papon przeciwko Francji, decyzja z 15 listopada 2001 r., skarga nr 54210/00, Reports of Judgments and Decisions 2001-XII. gdzie ława przysięgłych po 19-godzinnej naradzie odpowiedziała na 768 zadanych pytań. Zdaniem Trybunału stopień szczegółowości sformułowanych w tej sprawie pytań umożliwił kontrolę wyroku i wyrównał brak uzasadnienia dla werdyktu.

Stanowisko zajęte przez Drugą Izbę Trybunału (w składzie 7 sędziów) zostało następnie podzielone przez Trybunał orzekający w składzie Wielkiej Izby (17 sędziów),Taxquet przeciwko Belgii, wyrok Wielkiej Izby z 16 listopada 2010 r., skarga nr 926/05. orzeczenie jest już zatem prawomocne. Wyrok Drugiej Izby zapadł jednomyślnie, choć należy zaznaczyć, że w jej składzie nie było sędziów ze Zjednoczonego Królestwa i Irlandii. Z kolei do wyroku Wielkiej Izby zgłoszono tylko jedno zdanie odrębne, dotyczące zresztą jedynie uzasadnienia (norweski sędzia Jebens).Zdania odrębnego nie złożył natomiast – co może zaskakiwać – pochodzący ze Zjednoczonego Królestwa sędzia Nicolas Bratza. Ta wyjątkowa jednomyślność sędziów jest jasnym sygnałem co do oceny gwarancji procesowych stwarzanych przez ławę przysięgłych.

Konsekwencje wyroku dla systemów prawnych z ławą przysięgłych

Konsekwencje stwierdzenia niezgodności procedury przed ławą przysięgłych w Belgii z art. 6 EKPC mogą być poważne. Funkcjonuje ona w wielu krajach europejskich (Anglia i Walia, Austria, Francja, Hiszpania, Norwegia, Szkocja, Włochy) i pozaeuropejskich (przede wszystkim USA, Kanada, Australia).

Trzeba jednak wskazać, że sposób uregulowania procedury przed ławą przysięgłych w poszczególnych państwach różni się istotnie. W Anglii i Walii oraz Irlandii ława rozstrzyga samodzielnie kwestię winy. Po przeprowadzeniu dowodów na rozprawie sędzia zawodowy dokonuje podsumowania (summing up), przypominając zaprezentowane dowody oraz wskazując prawne aspekty ich oceny oraz znamiona czynu zabronionego, których wyczerpanie musi zostać uznane za udowodnione dla skazania oskarżonego. We Francji trzech sędziów zawodowych orzeka łącznie z 9 przysięgłymi w cour d’assises. Przewodniczący formułuje do przysięgłych pytania, które dzielą się na trzy grupy: zasadnicze (dotyczące popełnienia czynu), szczegółowe (dotyczące okoliczności popełnienia czynu) i subsydiarne (dotyczące np. kwalifikacji prawnej).M. Czajka, Procedura karna, (w:) A. Machowska, K. Wojtyczek (red.), Prawo francuskie, t. I, Zakamycze 2004, s. 536. Przysięgli odpowiadają na pytania jedynie „tak” lub „nie”. W 2000 r. wprowadzono możliwość wniesienia odwołania od orzeczeń sądów przysięgłych do sądu przysięgłych drugiej instancji, składającego się z 3 sędziów zawodowych i 12 przysięgłych.M. Czajka, Procedura, s. 499. Z kolei we Włoszech zarówno w sądzie pierwszej instancji (corte di assise), jak i drugiej instancji (corte di assise di appello) dwóch sędziów zawodowych orzeka wspólnie z sześcioma przysięgłymi i sądy te zobowiązane są do uzasadniania swoich wyroków.Zob. A. Perrodet, The Italian system, (w:) M. Delmas-Mart, J. R. Spencer (red.), European Criminal Procedures, Cambridge 2005, s. 355–356. Jak widać, możliwe jest zatem uregulowanie procedury z udziałem ławy przysięgłych w sposób zgodny z wymogami co do uzasadniania orzeczeń. W Hiszpanii w audiencia provincial orzeka sędzia zawodowy z 9 przysięgłymi. Sędzia przedstawia przysięgłym listę pytań, na które muszą oni odpowiedzieć. Pytania te dotyczą wyczerpania znamion czynu zabronionego, okoliczności wpływających na wyłączenie lub stopień winy oraz ustawowych okoliczności zaostrzających lub łagodzących odpowiedzialność karną. Na końcu formułowane jest pytanie o bycie winnym zarzucanego czynu (czynów). Podkreślić należy, że hiszpańska ława przysięgłych uzasadnia swój werdykt. Przysięgli mogą poprosić o pomoc przy sporządzaniu werdyktu sekretarza sądowego, a werdykt podlega od strony formalnej kontroli przewodniczącego, który może wskazać braki i zwrócić werdykt do uzupełnienia, a w przypadku trzykrotnego bezskutecznego zwrotu – rozwiązać ławę przysięgłych i zarządzić powtórzenie procesu przed nową ławą. Jeżeli nowa ława ma podobne problemy, sędzia wydaje wyrok uniewinniający.Zob. S. C. Thaman, Europe’s New Jury Systems: The cases of Spain and Russia, Law and Contemporary Problems, Vol. 62, nr 2, s. 233–259.

Należy podkreślić, że Trybunał nie zakwestionował samej instytucji ławy przysięgłych. Stwierdzenie niezgodności z prawem do rzetelnego procesu dotyczy jedynie sposobu funkcjonowania tej instytucji, a ściślej mówiąc, udzielania przez nią odpowiedzi na zadawane pytania bez uzasadnienia. Możliwe jest zatem utrzymanie ławy przysięgłych w określonym kształcie, zbliżonym do modelu francuskiego. Nasuwa się jednak wątpliwość, czy w systemie angloamerykańskim będzie to możliwe, abstrahując nawet od samej tradycji działania ławy przysięgłych. Najprostszym rozwiązaniem jest nałożenie na ławę obowiązku uzasadnienia orzeczeń. Taki obowiązek może przekraczać jednak możliwości przysięgłych, a sporządzane uzasadnienia swoją jakością mogą jedynie obniżać prestiż wymiaru sprawiedliwości. Pomoc zewnętrzna przy sporządzaniu uzasadnienia, tak jak to zrobiono np. w Hiszpanii, mogłaby z kolei generować zarzuty co do samodzielności przysięgłych. Jak wskazano w wyroku i we wcześniejszych orzeczeniach, możliwe jest także osiągnięcie wymogu należytego uzasadnienia rozstrzygnięcia poprzez zadanie przysięgłym odpowiednio precyzyjnych pytań. We wcześniejszym wyroku dotyczącym Belgii ETPCz uznał, że jeśli jedno pytanie dotyczy odpowiedzialności kilku osób, zachodzi naruszenie prawa do rzetelnego procesu, ponieważ ława nie ma możliwości indywidualnego rozstrzygnięcia co do każdego oskarżonego.Goktepe przeciwko Belgii, wyrok z 2 czerwca 2005 r., skarga nr 50372/99.

Wskutek wyroku w sprawie Taxquet Belgia zmieniła swoje ustawodawstwo,Zob. art. 150–153 ustawy z 21 grudnia 2009 r. loi relative á la réforme de la cour d’assises, Moniteur Belge z 11 stycznia 2010 r. wprowadzając obowiązek uzasadnienia wyroku przez przysięgłych (art. 334 Code de procédure pénale). Jeżeli sąd stwierdzi na podstawie uzasadnienia, że przysięgli w swoich werdyktach popełnili zasadnicze błędy, dotyczące w szczególności dowodów, znaczenia terminów prawnych lub stosowania zasad prawnych, zarządza drugą rozprawę przed nowymi sędziami i ławą przysięgłych (art. 336 Code de procédure pénale).

Z kolei norweski Sąd Najwyższy w wyroku wydanym po rozstrzygnięciu ETPCzWyrok z 12 czerwca 2009 r., HR-2009-01192-P, sygn. 2009/397. W Norwegii czterech przysięgłych orzeka razem z trzema sędziami zawodowymi. stwierdził, że z orzecznictwa ETPCz nie można wywieść, iż wyrok wydany przez sąd przy uwzględnieniu potwierdzających odpowiedzi przysięgłych na zadane pytania jest obciążony naruszeniem art. 6 ust. 1 EKPC. Uznano, że norweska procedura karna zawiera wystarczające gwarancje, które pozwalają zrekompensować brak uzasadnienia. Sąd zobowiązany jest bowiem do dokładnego opisu czynu przypisanego i uzasadnienia rozstrzygnięcia. Jak jednak zauważył sędzia Jebens we wspomnianym zdaniu odrębnym, sformułowany przez norweski Sąd Najwyższy wymóg uzasadniania rozstrzygnięć ławy przysięgłych w niektórych sprawach przez sędziego zawodowego może być trudny do spełnienia, skoro sędzia nie bierze udziału w naradzie przysięgłych. Takie uzasadnienie może nie oddawać rzeczywistych przesłanek uznania oskarżonego za winnego.

Obserwacja reakcji na wyrok w Zjednoczonym Królestwie i IrlandiiZob. np. C. Coulter, Court ruling could lead to end of jury trial system, Irish Times z 6 lutego 2010 r. pokazuje, że rozstrzygnięcie to jest argumentem wysuwanym przez przeciwników integracji europejskiej przeciwko traktatowi lizbońskiemu. Czy zatem wyrok ten może wywrzeć jakiś wpływ na tempo integracji? Wysuwanie tak dalekich wniosków nie jest uzasadnione, jednak nie ulega wątpliwości, że orzeczenie to jest kolejnym argumentem za pewną refleksją w zakresie wdrażania zasady wzajemnego uznawania orzeczeń.

Konsekwencje wyroku dla polskiego wymiaru sprawiedliwości

Rozstrzygnięcie ETPCz może mieć również implikacje dla polskiego wymiaru sprawiedliwości. Co prawda w naszym systemie prawnym ława przysięgłych nie funkcjonuje, a pomysł jej wprowadzenia byłby – jak należy przypuszczać – z góry skazany na niepowodzenie, jednak w związku z umiędzynarodowieniem obrotu prawnego i tworzeniem europejskiego (unijnego) obszaru wymiaru sprawiedliwości, jesteśmy niejako skazani na kontakt z wyrokami wydanymi przy udziale ławy przysięgłych w innych krajach.

Zgodność rozstrzygnięć wydawanych przy udziale ławy przysięgłych ma znaczenie przede wszystkim z punktu widzenia ekstradycji i europejskiego nakazu aresztowania (dalej ENA) oraz przekazania wyroków do wykonania.

Zacznijmy od ekstradycji i ENA. W myśl art. 55 ust. 4 Konstytucji ekstradycja jest zakazana, jeżeli jej dokonanie będzie naruszać wolności i prawa człowieka i obywatela. Powtórzenie tej normy znajduje się w art. 607p § 1 5 k.p.k., w myśl którego odmawia się wykonania ENA wydanego za granicą, jeśli naruszałoby to wolności i prawa człowieka i obywatela. Podobnie art. 604 § 1 pkt 7 k.p.k. przewiduje, że wydanie jest niedopuszczalne, jeśli zachodzi uzasadniona obawa, iż w państwie żądającym wydania może dojść do naruszenia wolności i praw osoby wydanej.

Pojawia się zatem pytanie, czy w sytuacji wydania za granicą wniosku ekstradycyjnego lub ENA w celu wykonania wobec danej osoby kary orzeczonej po stwierdzeniu winy przez ławę przysięgłych lub dla jej osądzenia przy udziale tej ławy, osoba ścigana będzie mogła powołać się na art. 55 ust. 4 Konstytucji, przepisy k.p.k. oraz art. 6 EKPC.

Odpowiedź na powyższe wątpliwości należy rozpocząć od przybliżenia stanowiska ETPCz zajmowanego w sprawach transgranicznych. Ponieważ w państwie wezwanym nie toczy się proces osoby ściganej, co do zasady zarzut naruszenia art. 6 EKPC byłby trudny do sformułowania. Jednak w wyroku w sprawie SoeringSoering przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, wyrok z 7 lipca 1989 r., skarga nr 14038/88, A161. Trybunał nie wykluczył, że w wyjątkowych przypadkach decyzja w przedmiocie ekstradycji może skutkować zarzutem naruszenia art. 6, jeśli osoba ścigana została narażona na rażące pozbawianie prawa do rzetelnego procesu lub tego doświadczyła (flagrant denial of a fair trial) w państwie wzywającym. Można bowiem wtedy uznać decyzję o wydaniu (przekazaniu) za formę współuczestnictwa w ewentualnym naruszeniu praw człowieka w państwie wzywającym.S. Trechsel, The Role of Organs Controlling Human Rights in the Field of International Cooperation, (w:) A. Eser, O. Lagodny (red.), Principles and Procedures for a New Transnational Criminal Law, Freiburg 1992, s. 658. Niestety ten punkt widzenia nie został szerzej rozwinięty, ponieważ w późniejszych orzeczeniach Trybunał stwierdzał, że naruszenie prawa do rzetelnego procesu nie zostało udowodnione,Zob. wyrok w sprawie Mamtkulov i Askarov przeciwko Turcji z 4 lutego 2005 r., skargi nr 46827/99 i 46951/99, Reports of Judgments and Decisions 2005-I. albo zadowalając się stwierdzeniem naruszenia art. 3, rezygnował z analizy hipotetycznego naruszenia art. 6.Zob. wyrok w sprawie Saadi przeciwko Włochom z 28 lutego 2008 r., skarga nr 37201/06; wyrok w sprawie Soldatenko przeciwko Ukrainie z 23 października 2008 r., skarga nr 2440/07. Rażące naruszenie prawa do rzetelnego procesu może być związane z określonymi uregulowaniami prawnymi lub praktyką w państwie, gdzie toczy się postępowanie. W literaturzeS. Trechsel, The Role, s. 658. za rażące naruszenia prawa do rzetelnego procesu uważa się np. pozbawienie prawa do obrony z pomocą obrońcy czy też całkowite pozbawienie takich elementarnych środków efektywnej obrony, jak dostęp do akt, czas na przygotowanie obrony, możliwość powołania i przesłuchania świadków. W wyroku w sprawie Taxquet ETPCz wprost nie określił naruszenia mianem rażącego, jednak nie jest wykluczone, że niemożność zapoznania się z motywami wyroku i przeprowadzenia kontroli odwoławczej zostałaby uznana za takie właśnie naruszenie. Nie ulega wątpliwości, że same różnice pomiędzy systemami prawnymi współpracujących państw nie powinny stanowić podstawy odmowy wydania (przekazania),Por. M. Płachta, Prawa człowieka w kontekście przeszkód ekstradycyjnych, „Palestra” 2003, nr 5–6, s. 202. gdyż rzetelność postępowania powinna być oceniana jako całość, a nie wyrwane z kontekstu fragmenty. Poza tym prowadziłoby to do unicestwienia współpracy w sprawach karnych. Państwo wezwane nie może jednak przejść do porządku dziennego nad uregulowaniami w sposób jaskrawy niezgodnymi z istotą prawa do rzetelnego procesu.

Jeśli chodzi o interpretację polskich regulacji, w literaturze zwraca się uwagę, że prawdopodobieństwo naruszenia art. 6 EKPC może być przyczyną odmowy wydania na podstawie art. 604 § 1 pkt 5 k.p.k.Zob. S. Steinborn, (w:) J. Grajewski, L. K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Zakamycze 2006, s. 722. Por. L. Gardocki, (w:) J. Bratoszewski i in., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. III, Warszawa 2004, s. 890. 

Analogiczny problem istnieje przy procedurze przejęcia skazania. Czy Polska może wykonać wyrok wydany z naruszeniem art. 6 EKPC? Konwencja Rady Europy o przekazywaniu osób skazanych z 1983 r.ETS nr 112. nie zawiera co prawda klauzuli porządku prawnego ani ochrony praw człowieka, jednak ponieważ przejęcie skazania jest uzależnione od zgody państwa wykonania orzeczenia, może ono nie udzielić zgody na przejęcie orzeczenia, które zapadło z naruszeniem praw człowieka. Z kolei art. 611b § 1 pkt 2 k.p.k. przewiduje odmowę przejęcia orzeczenia do wykonania, jeżeli jego wykonanie mogłoby naruszać porządek prawny RP. Zdaniem L. GardockiegoL. Gardocki, (w:) J. Bratoszewski i in., Kodeks, s. 903. chodzi tu o orzeczenie wydane z naruszeniem istotnych standardów procesowych, dotyczących np. reguł postępowania dowodowego czy prawa do obrony.

Klauzuli ochrony praw człowieka lub ochrony porządku publicznego nie znajdziemy w decyzji ramowej nr 2008/909/WSiSW z 27 listopada 2008 r. o stosowaniu zasady wzajemnego uznawania do wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności lub inny środek polegający na pozbawieniu wolności – w celu wykonania tych wyroków w Unii Europejskiej.Dz.U. L 327 z 5 grudnia 2008 r. Jednak zgodnie z preambułą do tej decyzji ramowej nie narusza ona praw podstawowych i jest zgodna z zasadami uznanymi w art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej i odzwierciedlonymi w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej, w szczególności w jej rozdziale VI (pkt 13). Decyzja ramowa nie powinna też uniemożliwiać żadnemu z państw członkowskich stosowania własnych przepisów konstytucyjnych dotyczących sprawiedliwego procesu sądowego, wolności stowarzyszania się, wolności prasy i wyrażania opinii w innych mediach (pkt 14). Podobne deklaracje znajdujemy w preambułach decyzji ramowej Rady 2006/783/WSiSW z 6 października 2006 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do nakazów konfiskaty (pkt 13 i 14)Dz. U. L 328 z 24 listopada 2006 r. oraz decyzji ramowej 2005/214/WSiSW z 24 lutego 2005 r. w sprawie stosowania zasady wzajemnego uznawania do kar o charakterze pieniężnym (pkt 5 i 6).Dz. U. L 76 z 22 marca 2005 r.

Czy zatem prowadzenie procesu przed ławą przysięgłych lub wydanie przez nią werdyktu co do winy niepozwalającego na skontrolowanie poprawności tego rozstrzygnięcia może zostać uznane za oczywiste pozbawienie prawa do rzetelnego procesu, obligujące państwo wezwane do odmowy współpracy? Wyrok w sprawie Taxquet wydaje się nie wykluczać takiej możliwości. Tym samym aktualizują się również konstytucyjne i ustawowe podstawy odmowy współpracy. Zasadność takiego zarzutu trzeba ocenić, badając tryb postępowania w konkretnej sprawie. Dużo zależy tu między innymi od liczby zadanych pytań i stopnia ich precyzji. Zadaniem obrońcy skazanego będzie zwrócenie uwagi sądu na ewentualne niezgodności prowadzonego za granicą postępowania z art. 6 EKPC i ich konsekwencje.

Podsumowanie

Omówiona problematyka jest ważna dla wszystkich krajów europejskich. Polska nie stanowi tu wyjątku. Rozstrzygnięcie Trybunału ma niewątpliwie duże znaczenie dla  przyszłości ławy przysięgłych w krajach europejskich i ukształtowania procedury karnej w tych państwach, gdzie obecnie ona funkcjonuje. Do tego trzeba dodać konsekwencje dla wszystkich państw, które w ramach międzynarodowej współpracy w sprawach karnych stykają się z postępowaniami prowadzonymi przed ławami przysięgłych i z ich wyrokami.

Zasada, w myśl której przysięgli nie muszą uzasadniać swojego stanowiska i w konsekwencji tego de facto nie można go poddać weryfikacji, nie przystaje już do standardów rzetelnego procesu. Swoista fikcja prawna czy też dogmat nieomylności ławy przysięgłychW krajach, gdzie istnieje ława przysięgłych, podważenie jej werdyktu co do meritum jest często trudne ze względu na konieczność wykazania uchybień proceduralnych lub absurdalności orzeczenia. Zob. R. C. A. White, The English Legal System, Oxford 1999, s. 193; Ława przysięgłych w Polsce się nie sprawdzi, „Gazeta Prawna” z 31 marca 2009 r. nie wymaga komentarza. Związana z ławą przysięgłych zasada swobodnej, niekontrolowanej oceny dowodów, opierająca się na wewnętrznym przekonaniu przysięgłych, będzie musiała w krótszej lub dłuższej perspektywie zostać zastąpiona zasadą swobodnej kontrolowanej oceny dowodów. W jaki sposób ta kontrola zostanie umożliwiona, jest – jak wyżej wskazano – kwestią otwartą. Przykład Belgii dobrze obrazuje to, że EKPC jest żywym instrumentem, a interpretacja jej przepisów może podlegać z upływem czasu zmianom, które nadają standardom ochrony praw człowieka nowy wymiar.

Otwartych pozostaje także kilka pytań: czy wymóg uzasadnienia ma dotyczyć w równym stopniu wyroków uniewinniających oraz czy istotne jest to, że w Belgii proces ma charakter inkwizytoryjny, natomiast w krajach anglosaskich kontradyktoryjny? Należy się spodziewać, że ETPCz lub sądy najwyższe państw, w których funkcjonują ławy przysięgłych, będą musiały zmierzyć się z tymi wątpliwościami.