P ełnomocnictwo jako umocowanie do działania w cudzym imieniu spełnia niezwykle istotną rolę w postępowaniu cywilnym. Umożliwia bowiem stronom (uczestnikom) tego postępowania upoważnienie między innymi osób posiadających profesjonalne przygotowanie zawodowe do zastępowania ich przed sądem, co niewątpliwie przyspiesza i usprawnia przebieg całego postępowania. Zgodnie z treścią przepisu art. 89 § 1 k.p.c. pełnomocnictwo wymaga w zasadzie formy pisemnej, jednak po wszczęciu postępowania można go udzielić także ustnie na posiedzeniu sądu poprzez złożenie oświadczenia wciąganego do protokołu (art. 89 § 2 k.p.c.). Dochodzimy w tym miejscu do zasadniczego zagadnienia niniejszego artykułu, a mianowicie treści dokumentu pełnomocnictwa. Może ona bowiem mieć znaczenie dla kwestii ewentualnej nieważności postępowania z uwagi na nienależyte umocowanie pełnomocnika (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Asumpt do podjęcia powyższego tematu spowodowała z kolei praktyka Sądu Rejonowego oraz Sądu Okręgowego w jednym z miast wojewódzkich dotycząca zwrotu pozwów (wniosków w postępowaniu nieprocesowym) profesjonalnym pełnomocnikom z uwagi na braki w treści dokumentu pełnomocnictwa. Zdaniem tych Sądów brak wyraźnego skonkretyzowania w dokumencie pełnomocnictwa sprawy, o którą zawierającym umowę reprezentacji chodziło, oznacza brak prawidłowego umocowania pełnomocnika, co z kolei prowadzi do zwrotu pozwu (wniosku w postępowaniu nieprocesowym). W tym miejscu należy więc postawić pytanie, jakie elementy powinien zawierać dokument pełnomocnictwa, aby skutecznie wykazywać umocowanie pełnomocnika do działania w imieniu strony.

Niniejsze rozważania trzeba jednak rozpocząć od wskazania, że nie można utożsamiać samego udzielenia umocowania procesowego z pisemnym jego udokumentowaniem. Charakter prawny pełnomocnictwa jest co prawda sporny w nauce, jednakże większość przedstawicieli doktryny prezentuje obecnie stanowisko, że pełnomocnictwo jest aktem jednostronnym – jednostronnym oświadczeniem woli mocodawcy.Por. J. Fabian, Pełnomocnictwo, Warszawa 1963, s. 46; A. Wolter, Prawo cywilne – Zarys części ogólnej, Warszawa 1967, s. 281; S. Szer, Prawo cywilne – Część ogólna, Warszawa 1967, s. 391; M. Smyk, Pełnomocnictwo według kodeksu cywilnego, Warszawa 2010, s. 121; odmiennie Z. Krzemiński, który uważa, że pełnomocnictwo powstaje w wyniku zgodnego oświadczenia woli mocodawcy oraz pełnomocnika; por. Z. Krzemiński, Pełnomocnik w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1971, s. 40 oraz wyrok SN z 7 czerwca 1949 r., Kr C 241/49, PiP 1949, z. 12, s. 150 z glosą krytyczną J. Witeckiego (PiP 1949, z. 12, s. 151–154). Do powstania upoważnienia wystarczy zatem oświadczenie woli tego, kto upoważnia. Źródłem umocowania jest więc wola osoby udzielającej pełnomocnictwa (z wyjątkiem art. 118 k.p.c.), która nadaje pełnomocnikowi moc działania w imieniu i z wiążącym skutkiem dla mocodawcy.Por. uzasadnienie uchwały SN z 18 września 1992 r., III CZP 112/92, OSNC 1993, nr 5, poz. 75. W związku z powyższym należy wyraźnie odróżnić brak wymogu co do formy udzielenia pełnomocnictwa w stosunku wewnętrznym (podstawowym) łączącym mocodawcę z pełnomocnikiem od wymogu formy wykazania pełnomocnictwa przed sądem. Dokument pełnomocnictwa (albo jego wierzytelny odpis) jest więc tylko dowodem potwierdzającym wobec sądu istnienie umocowania pełnomocnika do działania w imieniu strony i nie ma charakteru konstytutywnego.Por. J. Sobkowski, Pełnomocnictwo procesowe, jego istota, powstanie i wygaśnięcie, Poznań 1967, s. 97. Oznacza to, że przez pojęcie formy pełnomocnictwa należy rozumieć jedynie wymaganie dotyczące potwierdzenia oświadczenia woli mocodawcy.Por. uzasadnienie postanowienia SN z 10 lipca 2003 r., III CZP 54/03, Prok. i Pr. 2004, z. 4, poz. 33.

Sposób wykazania udzielonego pełnomocnictwa został określony w art. 89 § 1 k.p.c. Zgodnie z treścią tego przepisu pełnomocnik obowiązany jest przy pierwszej czynności procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwo (rozumiane jako dokument stwierdzający umocowanie) z podpisem mocodawcy lub też wierzytelny odpis pełnomocnictwa. W tym wypadku dokument pełnomocnictwa lub jego wierzytelny odpis jest jedynym dowodem potwierdzającym przed sądem istnienie umocowania pełnomocnika do działania w imieniu strony.Uchwała SN z 27 listopada 2003 r., III CZP 74/03, OSNC 2005, nr 1, poz. 6. Z  treści tego przepisu wynika więc, że wykazanie pełnomocnictwa przed sądem wymaga w zasadzie formy pisemnej. Jednakże § 2 cytowanego przepisu dopuszcza także formę ustną potwierdzenia umocowania pełnomocnika. Takie umocowanie staje się skuteczne, gdy w toku sprawy strona na posiedzeniu sądu złoży oświadczenie wciągnięte następnie do protokołu sądowego, pełnomocnik zaś w sposób wyraźny lub konkludentny przyjmie takie upoważnienie.Por. T. Ereciński, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, Warszawa 2007, s. 272.

Zasadnicze znaczenie ma jednak odpowiedź na pytanie, jakie elementy powinien zawierać sam dokument pełnomocnictwa. W praktyce bowiem forma pisemna wykazania umocowania jest przez profesjonalnych pełnomocników częściej stosowana. Otóż w kodeksie postępowania cywilnego brak jest przepisu regulującego tę kwestię. Jednakże zgodnie przyjmuje się, że dokument ten powinien określać zakres podmiotowy oraz przedmiot pełnomocnictwa. Przede wszystkim w samym dokumencie pełnomocnictwa należy więc wskazać, w sposób pozwalający na ich jednoznaczną identyfikację, osoby pełnomocnika oraz mocodawcy, przy czym osoba mocodawcy może zostać ujawniona również poprzez złożenie na tym dokumencie swojego podpisu. Kwestia podpisu mocodawcy została wyjaśniona przez Sąd Najwyższy, który stwierdził, że podpis mocodawcy – własnoręczny, ale niekoniecznie czytelny – musi obejmować co najmniej nazwisko.Postanowienie SN z 17 sierpnia 2000 r., II CKN 894/00, Biul. SN 2000, nr 10, poz. 14. W razie wątpliwości sąd może także zażądać urzędowego poświadczenia podpisu (art. 89 § 1 k.p.c.). Ponadto dokument pełnomocnictwa nie musi zawierać daty jego sporządzenia. Brak oznaczenia daty lub też data późniejsza od złożenia dokumentu nie stanowi więc braku formalnego w rozumieniu art. 130 k.p.c. Wynika to z generalnej zasady, że terminy występujące w kodeksie postępowania cywilnego są zachowane, jeżeli pismo lub dokument wpłynie w czasie ich trwania do sądu lub zostanie oddane w polskim urzędzie pocztowym.Postanowienie SN z 10 lipca 2003 r., III CZP 54/03, Prok. i Pr. 2004, z. 4, poz. 33. Jednocześnie fakt opatrzenia dokumentu pełnomocnictwa datą późniejszą od daty wniesienia przez pełnomocnika środka odwoławczego nie stanowi przesłanki jego odrzucenia (art. 370 k.p.c. w zw. z art. 373 k.p.c.).Postanowienie SN z 16 marca 2006 r., III SZ 1/06, OSNP 2007, nr 9–10, poz. 148.

Jeżeli chodzi o określenie przedmiotu pełnomocnictwa, a więc wykazanie przed sądem zakresu umocowania pełnomocnika, to ocenia się go według treści dokumentu oraz przepisów prawa cywilnego.Por. T. Ereciński, Kodeks, s. 266. Zlecenie więc pełnomocnikowi zastępstwa procesowego „w sprawie” obejmuje z mocy prawa wszystkie łączące się z tą sprawą czynności procesowe (art. 91 k.p.c.). Udzielenie bowiem pełnomocnictwa procesowego, zawierającego umocowanie do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, oznacza, że umowa leżąca u podstaw tego pełnomocnictwa objęła wszystkie łączące się ze sprawą czynności procesowe.Wyrok SN z 18 kwietnia 2002 r., II CKN 1216/00, OSNC 2003, nr 4, poz. 58. Taka interpretacja odpowiada dyrektywie wykładni oświadczeń woli zakładającej racjonalne działanie stron. Udzielenie więc pełnomocnictwa procesowego do „zastępstwa” w konkretnej sprawie, bez ograniczania zakresu pełnomocnictwa, oznacza umocowanie pełnomocnika do podejmowania wszystkich łączących się z tą sprawą czynności procesowych oraz składania niezbędnych oświadczeń.Postanowienie SN z 19 października 1999 r., III CZ 115/99, OSNC 2000, nr 4, poz. 80. Pełnomocnik procesowy jest również umocowany z mocy samego prawa do dokonywania czynności dyspozytywnych, takich jak: zawarcie ugody, zrzeczenie się roszczenia i uznanie powództwa, jeżeli czynności te nie zostały wyłączone w danym pełnomocnictwie. Wyłączenie umocowania pełnomocnika do podejmowania powyższych czynności musi zostać dokonane w sposób wyraźny w udzielonym pełnomocnictwie. W przypadku zaś pełnomocnictwa udzielonego ustnie do protokołu rozprawy oświadczenie mocodawcy w tym zakresie musi zostać jednocześnie ustnie złożone do protokołu.Por. A. Zieliński, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2010, s. 169. Dodać należy, że skuteczność powyższego ograniczenia istnieje w wypadku, gdy jest znana lub powinna być znana przeciwnikowi.Por. Z. Krzemiński, Pełnomocnik, s. 118. Z  kolei precyzyjne określenie sądu, wydziału i nadanej sprawie sygnatury akt może być odczytane tylko jako intencja ograniczenia zakresu umocowania do postępowania pierwszoinstancyjnego.Postanowienie SN z 28 lipca 2005 r., I CZ 77/05, LEX nr 187010. Pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje jednak z mocy prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i udziału w postępowaniu kasacyjnym.Uchwała SN z 5 czerwca 2008 r., III CZP 142/07, OSNC 2008, nr 11, poz. 122; postanowienie SN z 3 lutego 2010 r., II PK 292/09, LEX nr 602251. Obejmuje jednak upoważnienie pełnomocnika do zażądania doręczenia orzeczenia sądu drugiej instancji wraz z pisemnym uzasadnieniem (art. 387 § 1 k.p.c.).Postanowienie SN z 16 maja 2006 r., III UZ 6/06, OSNP 2007, nr 11–12, poz. 174. Jednocześnie udzielenie pełnomocnictwa tylko do niektórych czynności procesowych, a więc z wyłączeniem niektórych czynności (np. czynności związanych z zaskarżaniem orzeczeń w określonych instancjach), musi być wyraźne. Sąd Najwyższy wyjaśnił bowiem, że „ograniczenie zakresu pełnomocnictwa przez wyłączenie czynności związanych z zaskarżaniem orzeczeń w określonych instancjach musi być wyraźne, gdyż zasadą jest, że pełnomocnictwo obejmuje z samego prawa umocowanie do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych”.Postanowienie SN z 11 lipca 2000 r., I PKN 418/00, OSNP 2002, nr 5, poz. 114. Jeśli zaś rodzaj czynności procesowej nie jest w pełnomocnictwie określony w sposób wyraźny, dla ustalenia rzeczywistej woli reprezentowanego mają zastosowanie reguły interpretacyjne obowiązujące przy tłumaczeniu oświadczeń woli (art. 56 k.c. i art. 65 k.c.).Postanowienie SN z 4 września 2008 r., III UZ 6/08, OSNP 2010, nr 3–4, poz. 53; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 13 lutego 1997 r., I ACr 18/97, Apel. W-wa 1997, nr 3, poz. 29.

Wątpliwości w doktrynie wywołało z kolei orzeczenie Sądu Najwyższego, zgodnie z którym „pełnomocnictwo procesowe obowiązuje w granicach określonych w art. 91 k.p.c. tylko wtedy, gdy osoby uczestniczące w akcie umocowania złożyły oświadczenie o udzieleniu i przyjęciu pełnomocnictwa bez oznaczania jego zakresu”.Postanowienie SN z 19 listopada 1998 r., III CZ 133/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 86. W glosie częściowo krytycznej do przedmiotowego orzeczenia Andrzej Zieliński słusznie podniósł, że „z brzmienia art. 91 k.p.c. wynika, jaki jest, z mocy samego prawa, zakres umocowania pełnomocnika procesowego. Z treści tego przepisu wynika również jednoznacznie, że ograniczenie pełnomocnictwa procesowego może dotyczyć wyłącznie czynności dyspozytywnych wymienionych w pkt 4 art. 91 k.p.c. Za niedopuszczalne i prawnie bezskuteczne uznać należy wszelkie inne ograniczenia pełnomocnictwa procesowego, nawet gdyby wynikały one wyraźnie z jego treści”.Por. A. Zieliński, Glosa do postanowienia SN z 19 listopada 1998 r., III CZ 133/98, „Palestra” 1999, nr 9–10, s. 209. Nieprzekonujący wydaje się także inny wyrok Sądu Najwyższego, w którym przyjęto, że dopuszczalny jest dowód z zeznań świadków w celu ostatecznego ustalenia zakresu i rodzaju pełnomocnictwa udzielonego na piśmie.Wyrok SN z 10 stycznia 2002 r., II CKN 473/99, LEX nr 53137. Trudno jest podzielić powyższy pogląd, ponieważ, jak już wskazano wyżej, określenie zakresu umocowania pełnomocnika polega w zasadzie na interpretacji językowej, nie zaś na poszukiwaniu ewentualnego zamiaru mocodawcy.Por. T. Ereciński, Kodeks, s. 267. Powyższe orzeczenia Sądu Najwyższego słusznie wzbudziły więc wątpliwości w doktrynie. Z  uwagi na brak kontynuacji takiej linii orzecznictwa w późniejszych rozstrzygnięciach Sądu Najwyższego oraz uzasadnione zastrzeżenia przedstawicieli doktryny wydaje się również, że obecnie mają one znaczenie raczej marginalne.

Powyższe rozważania dotyczące treści dokumentu pełnomocnictwa pozwalają z kolei odnieść się do kwestii skuteczności wykazania umocowania pełnomocnika przed sądem. W oparciu o wcześniejsze ustalenia można sformułować tezę, że dokument pełnomocnictwa, nieopatrzony w treści żadnym ograniczeniem, winien być traktowany przez sąd jako wykazanie udzielenia pełnomocnictwa procesowego ogólnego. Analiza bowiem treści przepisów art. 88 k.p.c. i art. 91 k.p.c. wskazuje, że zasadą jest udzielanie pełnomocnictwa procesowego ogólnego, a więc obejmującego wszystkie łączące się ze sprawą czynności procesowe przed sądami we wszystkich instancjach. Jedynie w sprawach, w których kodeks postępowania cywilnego wymaga pełnomocnictwa procesowego szczególnego,Chodzi tu o sprawy: o unieważnienie małżeństwa, o ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa i o rozwód oraz o separację na żądanie jednego z małżonków (art. 426 k.p.c.); o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia (art. 458 § 1 k.p.c. w zw. z art. 426 k.p.c.), a także o odbiór należności zasądzonych na rzecz pracownika lub ubezpieczonego (art. 465 § 2 k.p.c.). oraz w przypadku pełnomocnictwa do niektórych tylko czynności procesowych, wymagane jest precyzyjne i wyraźne oznaczenie w treści dokumentu pełnomocnictwa jego stron oraz przedmiotu upoważnienia.Por. uzasadnienie postanowienia SN z 11 lipca 2000 r., I PKN 418/00, OSNP 2002, nr 5, poz. 114. Tym samym dla skuteczności wykazania pełnomocnictwa procesowego ogólnego wystarczające jest oznaczenie sprawy w dokumencie poprzez jakikolwiek opis pozwalający na jej określenie w procesowym znaczeniu, w tym także przez ogólne stwierdzenie o upoważnieniu pełnomocnika do zastępowania mocodawcy przed wszystkimi sądami powszechnymi w sprawie cywilnej. Przemawia za tym zarówno wykładnia oświadczeń woli, zgodnie z którą udzielenie pełnomocnictwa „w sprawie cywilnej” obejmuje wszystkie łączące się z konkretną sprawą czynności procesowe, jak i ugruntowane stanowisko Sądu Najwyższego. Trzeba także pamiętać, że profesjonalni pełnomocnicy wymienieni w art. 89 k.p.c. są osobami wykonującymi zawody zaufania publicznego. Oznacza to, że dokonywane przez nich czynności, w tym również złożenie pozwu (wniosku w postępowaniu nieprocesowym), należy oceniać przez pryzmat zawodowego oraz zgodnego z prawem wykonywania ich zadań zawodowych.Por. uchwałę SN z 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/08, OSNC 2009, nr 6, poz. 76; uchwała SN z 19 maja 2004 r., III CZP 21/04, OSNC 2005, nr 7–8, poz. 118. Załączenie więc do pisma procesowego dokumentu pełnomocnictwa zawierającego w treści ogólne upoważnienie do zastępowania mocodawcy przed sądami wszystkich instancji w sprawie cywilnej, bez ograniczania jego zakresu, należy traktować jako potwierdzenie umocowania również w tej konkretnej sprawie, w której taki dokument został złożony.

Na koniec już wskazać należy, że w razie stwierdzenia przez sąd, iż pełnomocnik strony jest nienależycie umocowany, sąd powinien wezwać stronę do potwierdzenia czynności procesowych dokonanych przez tego pełnomocnika, wyznaczając jej w tym celu odpowiedni termin.Uchwała SN z 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/08, OSNC 2009, nr 6, poz. 76; postanowienie SN z 9 lipca 2009 r., III CZP 19/09, LEX nr 512985. Dotyczy to jednak tylko postępowań sądowych z udziałem osoby, która wprawdzie może być pełnomocnikiem, ale nie przedłożyła dokumentów wykazujących umocowanie do występowania w imieniu strony. Jednocześnie osoba, która może być pełnomocnikiem, a jedynie nie wykazała należycie swego umocowania, sama może usunąć ten brak następczo, potwierdzając swoje pełnomocnictwo. Taki brak formalny może więc być usunięty ze skutkiem ex tunc.Postanowienie SN z 10 lutego 2010 r., II PZ 33/09, LEX nr 585790; postanowienie SN z 23 czerwca 2009 r., III UZ 4/09, LEX nr 518049. W razie bezskutecznego upływu terminu sąd oceni brak umocowania pełnomocnika stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego.Orzeczenie SN z 17 grudnia 1946 r., C III 804/46; uchwała SN z 20 grudnia 1968 r., III CZP 93/68, OSNCP 1969, nr 7–8, poz. 129.

W związku z powyższym uzasadnione jest stanowisko, że brak wyraźnego skonkretyzowania w dokumencie pełnomocnictwa sprawy, o którą zawierającym umowę reprezentacji chodziło, nie oznacza braku wykazania umocowania pełnomocnika powodującego zwrot pozwu (wniosku), z wyjątkiem spraw, dla których kodeks postępowania cywilnego przewiduje konieczność pełnomocnictwa procesowego szczególnego. Tym samym praktyka sądów dotycząca zwrotu pozwów (wniosków w postępowaniu nieprocesowym) profesjonalnym pełnomocnikom z uwagi na braki w treści dokumentu pełnomocnictwa jest nieuzasadniona i winna zostać niezwłocznie zmieniona.