ABSTRAKT

Niniejsza publikacja stanowi odpowiedź na pytanie o dopuszczalność cofnięcia przez prokuratora wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających, ewentualnie o dopuszczalność odstąpienia od popierania tego wniosku. Uchwałą składu 7 sędziów SN z 26.09.2002 r. (I KZP 13/02) sąd uznał wprawdzie uprawnienie prokuratora do cofnięcia wspomnianego wniosku. Stanowisko swoje oparł jednak na twierdzeniu, że brak jest podstaw do stosowania per analogiam art. 14 § 2 k.p.k. do wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Przypomnienia wymaga, że wówczas na mocy art. 14 § 2 k.p.k. oskarżyciel publiczny mógł jedynie odstąpić od oskarżenia. Od 1.07.2015 r. ustawodawca zmienił treść art. 14 § 2 k.p.k., wskutek czego obecnie przepis ten uprawnia prokuratora do cofnięcia aktu oskarżenia. Zmiana przepisów czyni wydaną uchwałę składu 7 sędziów SN nieaktualną, a tym samym otwiera pole do ponownego dyskursu w przedmiocie dopuszczalnych form rezygnacji prokuratora z popierania wniosku o umorzenie postępowania i zastosowania środków zabezpieczających.

I.  Wprowadzenie

Uchwałą z 26.09.2002 r. (I KZP 13/02)LEX nr 54944. skład 7 sędziów SN uznał, iż do wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających nie znajduje zastosowania art. 14 § 2 ustawy z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego Dz.U. z 2022 poz. 1375, dalej: k.p.k, który uprawniał wówczas oskarżyciela publicznego do odstąpienia od oskarżenia przy zastrzeżeniu, że sąd nie jest takim odstąpieniem związany. Za dopuszczalne jednak uznano cofnięcie wspomnianego wniosku.

Ustawą z 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2013 r. poz. 1247, dalej: ustawa nowelizacyjna z 27.09.2013 r. zmodyfikowano wspomniany przepis w ten sposób, że obecnie zastrzega on prawo oskarżyciela publicznego już nie do odstąpienia od oskarżenia, lecz do cofnięcia aktu oskarżenia, co jest wiążące dla sądu. Zgodnie z uzasadnieniem projektu ustawy zmiana uprawnień oskarżyciela publicznego z odstąpienia od oskarżenia na cofnięcie aktu oskarżenia podyktowana była zwiększeniem kontradyktoryjności rozprawy głównej przez ustawę nowelizacyjną z 27.09.2013 r. Dzięki wspomnianej modyfikacji oskarżyciel publiczny zyskał większą dyspozycyjność w zakresie wniesionej skargi, przy jednoczesnym wzmocnieniu pozycji sądu jako bezstronnego arbitra, który nie miał już ani obowiązku, ani uprawnienia do angażowania się w spór, dążenia do rozstrzygnięcia sprawy oraz orzeczenia o zasadności wniesionego aktu oskarżenia, jeżeli oskarżyciel przestał popierać oskarżenieUzasadnienie rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny i niektó-rych innych ustaw, druk sejmowy nr 870, Sejm VII kadencji, s. 13–14, https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/druk.xsp?nr=870 (dostęp: 27.12.2023 r.); M. Sowała, Wpływ cofnięcia aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego na zasadę prawa do sądu, „Prawo i Więź” 2021/2, s. 221–222; R. Olszewski, Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego w procesie karnym, „Studia Prawnoustrojowe” 2021/54, s. 454; I. Nowikowski, O cofnięciu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego w procesie karnym (uwagi w związku z projektem zmian kodeksu postępowania karnego) (w:) Iudicium et Scientia. Księga Jubileuszowa Prof. R. Kmiecika, red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Taracha, Warszawa 2011, s. 113; A. H. Ochnio, Odstąpienie od oskarżenia a zasada legalizmu w procesie karnym (w:) Zasada lega-lizmu w procesie karnym, red. B. Dudzik, J. Kosowski, I. Nowikowski, Lublin 2015, t. 1, s. 281–282; E. Kruk, I. Nowikowski, Cofnięcie aktu oskarżenia a prawa oskarżyciela posiłkowego (w:) Role uczestników postępowań sądowych – wczoraj, dziś i jutro, red. D. Gil, E. Kruk, Lublin 2015, t. I, s. 19–20; M. Kurowski, Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego a prawo pokrzywdzonego do sądu (w:) Ewolucja polskiego wymiaru sprawiedliwości w latach 2013–2018 w świetle standardów rzetelnego procesu, red. C. Kulesza, A. Sakowicz, Białystok 2019, s. 643..

Zmiana przepisów przyczyniła się do powstania rozbieżności poglądów w doktrynie. Z jednej strony twierdzi się per analogiam do art. 14 § 2 k.p.k., że prokurator obecnie ma prawo cofnąć wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających z uwagi, iż wspomniana uchwała jest nieaktualna P. Gensikowski (w:) Kodeks postępowania karnego, t. 1, Komentarz. Art. 1–424, red. D. Drajewicz, Warszawa 2020, s. 68.. W opozycji do przedstawionego poglądu wskazuje się, że z uwagi na funkcje wspomnianej skargi zasadniczej pogląd wyrażony w przytoczonej uchwale SN pozostaje nadal aktualnyM. Kurowski (w:) Kodeks postępowania karnego, t. 1, Komentarz aktualizowany, red. D. Świecki, LEX/el. 2023, komentarz do art. 14, teza 24. Por. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, t. 1, Artykuły 1–467. Komentarz, Warszawa 2014, s. 121., co wydaje się oznaczać, że nadal art. 14 § 2 k.p.k. nie znajduje zastosowania do wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Istnieje także pogląd mieszany, zgodnie z którym przytoczona uchwała SN jest aktualna i właśnie z niej wynika, że cofnięcie wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających jest dopuszczalne S. Steinborn (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów, red. S. Steinborn, LEX/el. 2016, komentarz do art. 14, teza 17; T. Grzegorczyk, Odstąpienie oskarżyciela od oskarżania w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu (w:) Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, red. J. Skorupka, Warszawa 2009, s. 296..

Brak spójności formułowanych aktualnie stanowisk spowodowany jest brakiem spójności treści samej uchwały, jeżeli podejmie się próbę osadzenia zawartych w niej twierdzeń w aktualnym stanie prawnym. We wspomnianej uchwale z jednej strony sąd uzasadnił, dlaczego nie powinno się stosować art. 14 § 2 k.p.k. do wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Z drugiej strony natomiast uznał cofnięcie przedmiotowego wniosku za dopuszczalne. Obecnie oba te poglądy się wzajemnie wykluczają. Tym samym wydana uchwała straciła na znaczeniu i stała się w całości nieprzydatna do rozwiązania zasygnalizowanego w niniejszym opracowaniu problemu. Wydaje się zatem, że zmiana przepisów stworzyła na nowo pole do szerszego dyskursu w przedmiocie dopuszczalności cofnięcia i odstąpienia od wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających.

II.  Cofnięcie aktu oskarżenia i odstąpienie od oskarżenia

Punktem wyjścia do rozwiązania zasygnalizowanego problemu powinna być analiza odwołalności aktu oskarżenia jako skargi zasadniczej oraz możliwości odstąpienia od oskarżenia. Zasygnalizowane poglądy odnoszą się bowiem do stosowania art. 14 § 2 k.p.k. w zakresie wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających.

Mimo iż w przeszłości wyrażony został pogląd utożsamiający cofnięcie aktu oskarżenia z odstąpieniem od oskarżeniaM. Cieślak, Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia, „Palestra” 1961/1, s. 16–17, 19; T. Grzegorczyk, Odstąpienie od oskarżenia w sprawach o czyny ścigane z oskarżenia prywatnego, „Palestra” 2009/1–2, s. 39. Zob. szerzej E. Kruk, Skarga oskarżycielska jako przejaw realizacji prawa do oskarżania uprawnionego oskarżyciela w polskim procesie karnym, Lublin 2016, s. 248; I. Nowikowski, O cofnięciu..., s. 110; I. Nowikowski, Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia w aspekcie odwołalności czynności procesowej,„Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska. Sectio G” 1993/15, s. 126., to nie uzyskał on szerszej aprobaty. Obecnie zatem cofnięcie aktu oskarżenia i odstąpienie od oskarżenia postrzega się jako odmienne instytucjeW. Daszkiewicz, Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia a zasada legalizmu (artykuł polemiczny), „Palestra” 1961/8, s. 43–45; I. Nowikowski, Kontrola merytoryczna oświadczenia strony o odwołaniu czynności procesowej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska. Sectio G” 1996/XLIII, s. 208; M. Cieślak, Z. Doda, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie postępowania karnego (I półrocze 1977 roku), „Palestra” 1978/1, s. 37; A. Kafarski, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu postępowania karnego (za I półrocze 1977 r.), „Nowe Prawo” 1978/9, s. 1325; K. Woźniewski, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 1994 r., II KRN 18/94, „Palestra” 1995/11–12, s. 232; R. Olszewski, Cofnięcie..., s. 453; B. Janusz-Pohl, O odwołalności postulatywnego oświad-czenia woli w procesie karnym, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2014/1, s. 49; J. Skorupka, Prokurator jako rzecznik interesu publicznego w kontradyktoryjnym procesie karnym (w:) Polski proces karny i materialne prawo karne w świetle nowelizacji z 2013 roku. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Januszowi Tylmanowi z okazji Jego 90. urodzin, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2014, s. 89; A. H. Ochnio, Odstąpienie..., s. 281..

Cofnięcie czynności utożsamia się z jej odwołalnością i wskazuje, iż „następuje wówczas, gdy pozbawienie skutków uprzedniej czynności procesowej jest rezultatem oświadczenia pochodzącego od uczestnika procesu, który był uprawniony do przedsięwzięcia czynności ulegającej odwołaniu i tej czynności dokonał, ewentualnie od podmiotu, który był uprawniony do działania w imieniu tego uczestnika”I. Nowikowski, Odwołalność sprzeciwów w kodeksie postępowania karnego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska. Sectio G” 1989/2, s. 12. Zob. też K. Woźniewski, Prawidłowość czynności procesowych w polskim procesie karnym, Gdańsk 2010, s. 225.. Tak rozumiane odwołanie czynności zmierza do jej unicestwienia. Skutki cofnięcia oświadczenia sięgają więc nie ku przyszłości, lecz ku przeszłościE. Kruk, Skarga..., s. 254; I. Nowikowski, O cofnięciu..., s. 116–118; E. Kruk, I. Nowikowski, Cofnięcie..., s. 20; M. Kurowski, Cofnięcie..., s. 644; M. Kurowski, Wpływ zmian w zakresie prawa dysponowania skargą przez oskarżyciela publicznego na wybrane zasady procesowe (w:) Istota i zasady procesu karnego 25 lat później. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Murzynowskiego, red. M. Rogacka-Rzewnicka, H. Gajewska-Kraczkowska, Warszawa 2019, s. 203; I. Nowikowski, Odstąpienie..., s. 130. Jedną z czynności, której mogą dotyczyć wskazane rozważania, jest akt oskarżenia. Odstąpienie od oskarżenia natomiast bywa rozumiane dwojako. W wąskim znaczeniu jako rezygnacja z popierania złożonego uprzednio oświadczenia, skutkująca zmianą roli procesowej organuM. Sowała, Wpływ..., s. 221–222; A. H. Ochnio, Odstąpienie..., s. 285; B. Bieńkowska, Dyspozycyjność stron w procesie karnym na tle zasady kontradyktoryjności, „Przegląd Sądowy” 1994/6, s. 45; uchwała SN z 18.12.2013 r. (I KZP 24/13), LEX nr 1403598. Taka rezygnacja nie powoduje unicestwienia samego aktu oskarżenia, który pozostaje w mocy, lecz działa na przyszłość i stanowi wyraz zaprzestania jego dalszego popieraniaE. Kruk, Skarga..., s. 248–249; I. Nowikowski, O cofnięciu..., s. 116–117; E. Kruk, I. Nowikowski, Cofnięcie..., s. 18; M. Kurowski, Cofnięcie..., s. 645; I. Nowikowski, Odstąpienie..., s. 130. Odstąpienie od oskarżenia bywa też rozumiane szerzej jako powstrzymanie się od popierania oskarżenia, odstąpienie od składania oświadczeń woli, w tym wniosków dowodowych, jednak bez utraty roli oskarżycielaW. Daszkiewicz, Odstąpienie..., s. 44–45. Tak też M. Błoński, B. Najman, Umorzenie postępowania wskutek cofnięcia aktu oskar-żenia, „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2015/XCIV, s. 34. Zob. też I. Nowikowski, Odstąpienie..., s. 127. Por. S. Stachowiak, Zawisłość sprawy w sądzie a odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia w polskim procesie karnym, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1989/3, s. 302–303.. Na potrzeby niniejszego opracowania pojęcie odstąpienia od oskarżenia zostanie jednak ograniczone do jego wąskiego rozumienia.

Obecne brzmienie art. 14 § 2 k.p.k. nie pozostawia wątpliwości co do dopuszczalności cofnięcia aktu oskarżenia. Również w art. 64 ust. 2 ustawy z 28.01.2016 r. – Prawo o prokuraturzeDz.U. z 2023 r. poz. 1360. uprawnia się prokuratora do cofnięcia aktu oskarżenia z dodatkowym zastrzeżeniem, że prokurator może tego dokonać, gdy wyniki postępowania sądowego nie potwierdzają zarzutów oskarżeniaA. Kiełtyka, W. Kotowski, A. Ważny (w:) A. Kiełtyka, W. Kotowski, A. Ważny, Prawo o prokuraturze. Komentarz, Warszawa 2017, s. 333–335; G. Krysztofiuk (w:) Prawo o prokuraturze. Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury. Komentarz, red. P. Drembkowski, Legalis 2021, komentarz do art. 64, teza 4; M. Sowała, Wpływ..., s. 223; R. Olszewski, Cofnięcie..., s. 458; E. Kruk, Skarga..., s. 255; M. Kurowski, Cofnięcie..., s. 645.

Skuteczność cofnięcia aktu oskarżenia może być jednak zależna od zgody oskarżonego. Ma to miejsce wówczas, gdy oskarżyciel publiczny zamierza cofnąć akt oskarżenia dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Zastrzeżony dodatkowy warunek jest uzasadniony prawem oskarżonego do uzyskania wyroku uniewinniającegoI. Nowikowski, O cofnięciu..., s. 112; A. H. Ochnio, Odstąpienie..., s. 281; T. Bergel, Jaka skargowość? Wpływ instytucji cofnię-cia aktu oskarżenia na zasadę skargowości w znowelizowanej procedurze karnej, „Palestra” 2015/11–12, s. 44; M. Goss, Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela publicznego, „Prokuratura i Prawo” 2014/3, s. 48. Zob. też W. Daszkiewicz, Odstąpienie..., s. 41–42; M. Sowała, Wpływ..., s. 220; E. Kruk, Skarga..., s. 256.. Sporne pozostaje, jakie rozstrzygnięcie powinien wydać sąd w przypadku, gdy istnieją podstawy do wydania wyroku uniewinniającego, a oskarżony wyraził zgodę na cofnięcie aktu oskarżenia. Z jednej strony wskazuje się, że przy zbiegu przesłanek procesowych z zakotwiczonymi w prawie materialnym podstawę rozstrzygnięcia powinny stanowić przesłanki procesowe. Jednak z drugiej strony powstaje wątpliwość, czy jeżeli sąd dostrzega podstawy do uniewinnienia oskarżonego, to czy nie powinien wydać wyroku uniewinniającego jako rozstrzygnięcia korzystniejszego dla oskarżonego. Wydaje się jednak,  że decyzję w tym zakresie ustawodawca pozostawia oskarżonemu. Stąd jeżeli oskarżony wyraża zgodę na cofnięcie aktu oskarżenia, zrzeka się tym samym prawa do uzyskania wyroku uniewinniającego, a sąd powinien umorzyć postępowanie na podstawie art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k. z uwagi na brak skargi uprawnionego oskarżycielaM. Kurowski, Rezygnacja..., s. 58, 97–103. Zob. J. Skorupka, Prokurator..., s. 89; T. Bergel, Jaka skargowość?..., s. 44; E. Kruk, Skarga..., s. 260–261; I. Nowikowski, O cofnięciu..., s. 112, 118; A. H. Ochnio, Odstąpienie..., s. 288; E. Kruk, I. Nowikowski, Cofnięcie..., s. 24; M. Kurowski, Wpływ..., s. 204; D. Świecki, Cofnięcie aktu oskarżenia przez oskarżyciela w postępowaniu karnym skarbowym(w:) Verba volant, scripta manent. Proces karny, prawo karne skarbowe i prawo wykroczeń po zmianach z lat 2015–2016. Księga pamiąt-kowa poświęcona Profesor Monice Zbrojewskiej, red. T. Grzegorczyk, R. Olszewski, Warszawa 2017, s. 461; M. Goss, Cofnięcie..., s. 48..

Zgoda oskarżonego nie jest jedynym warunkiem skuteczności cofnięcia aktu oskarżenia. Jeżeli bowiem w sprawie działa oskarżyciel posiłkowy albo w terminie 14 dni od otrzymania informacji o cofnięciu aktu oskarżenia pokrzywdzony niebędący dotychczas oskarżycielem posiłkowym przystąpi do oskarżenia, cofnięcie aktu oskarżenia nie odniesie skutku, a postępowanie będzie się toczyć dalej z udziałem oskarżycieli posiłkowych. Ponadto w przypadku, gdy prokurator przystąpił do procesu wszczętego wskutek wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia, do jego wycofania potrzebuje on dodatkowo zgody pokrzywdzonego, który tę skargę subsydiarną wniósł lub który przyłączył się do postępowania na mocy art. 55 § 3 k.p.k.M. Sowała, Wpływ..., s. 226; R. Olszewski, Cofnięcie..., s. 458–459; E. Kruk, Skarga..., s. 256; A. H. Ochnio, Odstąpienie..., s. 280; E. Kruk, I. Nowikowski, Cofnięcie..., s. 23–24; M. Kurowski, Cofnięcie..., s. 646; M. Kurowski, Rezygnacja..., s. 82.

Brak zgody oskarżonego może spowodować, że oskarżyciel publiczny nie będzie mógł cofnąć aktu oskarżenia i zmuszony będzie nadal pełnić rolę oskarżyciela, mimo iż straci przekonanie co do zasadności aktu oskarżenia. Na kanwie dokonanych zmian może więc powstać wątpliwość, czy cofnięcie aktu oskarżenia jest jedyną formą rezygnacji oskarżyciela publicznego z oskarżania, czy też nadal pozostaje możliwość odstąpienia od oskarżenia z pozostawieniem wniesionej skargi w mocy.

Zaznaczenia wymaga, że zgodnie z art. 7 Konstytucji RP organy działają na podstawie i w granicach prawa. Zatem oskarżyciel publiczny może jedynie korzystać z tych uprawnień, jakie daje mu do dyspozycji ustawodawcaJ. Skorupka, Prokurator..., s. 82–83; J. Skorupka, Eliminowanie z procesu karnego dowodu zebranego w sposób sprzeczny z ustawą, „Państwo i Prawo” 2011/3, s. 81; K. Woźniewski, Zasada praworządności w procesie karnym, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2010/2, s. 391–400.. Ponadto za zasadę przyjmuje się nieodwołalność:

• czynności organów procesowychI. Nowikowski, Odwołalność sprzeciwów..., s. 13; S. Steinborn, Odwoływalność oświadczeń woli a porozumienia w polskim procesie karnym, „Palestra” 2001/7–8, s. 41
• czynności przenoszących postępowanie do kolejnego stadium D. Stachurski, Umorzenie postępowania przygotowawczego i zastosowanie środka zabezpieczającego. Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 23 kwietnia 2002 r., I KZP 7/02, „Przegląd Sądowy” 2013/5, s. 147–148; I. Nowikowski, Odwołalność czynności proce-sowych stron w polskim procesie karnym, Lublin 2001, s. 78–79; I. Nowikowski, Odwołalność sprzeciwów..., s. 16–17; I. Nowikowski, Odstąpienie..., s. 132., a także
• czynności, których dokonanie było obligatoryjneI. Nowikowski, Odwołalność czynności..., s. 57; I. Nowikowski, Odwołalność sprzeciwów..., s. 13; S. Steinborn, Odwoływalność..., s. 30; S. Zabłocki, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2001 r., I KZP 8/01, „Palestra” 2001/9–10, s. 211; postanowienie SN z 6.10.2022 r. (I ZZ 9/22), LEX nr 3416907; uchwała SN z 24.01.2013 r. (I KZP 20/12), LEX nr 1252698..

Zwykły akt oskarżenia mieści się w każdej z wymienionych grup czynności. Prokurator bowiem po wniesieniu skargi zasadniczej nie traci statusu organu procesowego. Organem procesowym bowiem jest organ państwowy, któremu z mocy przepisów powierzono występowanie w procesie karnym w oznaczonej roliJ. Zagrodnik (w:) Proces karny, red. J. Zagrodnik, Warszawa 2019, s. 174; W. Posnow (w:) Postępowanie karne. Część ogólna, red. Z. Świda, Warszawa 2008, s. 79; K. Dudka (w:) K. Dudka, H. Paluszkiewicz, Postępowanie karne, Warszawa 2022, s. 48. Nieco od-miennie E. Skrętowicz (w:) R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Warszawa 2009, s. 126; S. Waltoś, P. Hofmański (w:) S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2018, s. 156.. Zmienia się jedynie jego rola z organu kierującego na organ współdziałającyJ. Zagrodnik (w:) Proces..., s. 174.. Ponadto akt oskarżenia przez pryzmat funkcji bilansującej stanowi podsumowanie stadium postępowania przygotowawczego, a jednocześnie inicjuje postępowanie jurysdykcyjne, pełniąc funkcję inicjującą i programowąI. Nowikowski, Odwołalność czynności..., s. 75–76; K. Marszał (w:) Proces..., s. 96; P. Rogoziński (w:) Kodeks..., komentarz do art. 398, teza 5; F. Prusak,Komentarz do kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1999, s. 914; M. Kurowski (w:)Kodeks..., komentarz do art. 332, teza 2; M. Żak, Względne przeszkody bezpośredniego przesłuchania świadka (w:) System Prawa Karnego Procesowego, t. 8,Dowody, cz. 4, red. P. Hofmański, J. Skorupka, Warszawa 2019, s. 5289; W. Chmielewski, Postępowanie karne – postawienie zarzutów popełnienia przestępstw, których jednoczesne przypisanie jest wykluczone z powodów materialnoprawnych, jako naruszenie prawa do obrony. Glosa do wyroku SN z dnia 30 września 2009 r., I KZP 1/09, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2015/12, s. 1793.. Wreszcie z uwagi na karnoprocesową zasadę legalizmu prokurator w przypadku zaistnienia podstaw odpowiedzialności karnej zobligowany jest do wniesienia odpowiedniej skargi zasadniczejK. Marszał (w:) Proces..., s. 92; M. Rogacka-Rzewnicka, Oportunizm i legalizm ścigania przestępstw w świetle współczesnych prze-obrażeń procesu karnego, Warszawa 2007, s. 71–72, 307–310; Z. Świda (w:) Postępowanie..., s. 35; A. H. Ochnio, Odstąpienie..., s. 280; E. Kruk, I. Nowikowski, Cofnięcie..., s. 26; M. Kurowski, Rezygnacja z oskarżania w toku postępowania sądowego w polskim procesie karnym, Warszawa 2019, s. 60; uchwała SN z 18.12.2013 r. (I KZP 24/13), LEX nr 1403598; wyrok SN z 2.12.2005 r. (IV KK 98/05), LEX nr 178317., której podstawową formą jest akt oskarżenia. Tym samym akt oskarżenia jest czynnością nieodwołalną Zob. I. Nowikowski, O cofnięciu..., s. 113 i wskazana tam literatura; I. Nowikowski, Odwołalność czynności..., s. 73, 76; I. Nowikowski, Odstąpienie..., s. 132. Ponadto gdyby akt oskarżenia uznać za czynność odwołalną, uprawnienie z art. 14 § 2 k.p.k. byłoby niepotrzebne, co pozostaje w sprzeczności z wykładnią per non est.

Jeżeli zatem art. 14 § 2 k.p.k. obecnie uprawnia do cofnięcia aktu oskarżenia, jest to wyjątek od reguły nieodwołalności aktu oskarżenia i należy go interpretować w sposób ścisłyI. Nowikowski, O cofnięciu..., s. 114. W analogiczny sposób należy potraktować dopuszczalność odstąpienia oskarżyciela publicznego od oskarżenia w aktualnym stanie prawnym. Zatem jeżeli wspomniany przepis nie uprawnia wprost do odstąpienia od oskarżenia, to oskarżyciel publiczny ma do dyspozycji jedynie uprawnienie polegające na cofnięciu aktu oskarżenia. Warto przy tym zwrócić uwagę, iż w art. 57, 491, 496, 497 k.p.k. oskarżyciela posiłkowego oraz prywatnego ustawodawca wprost uprawnił do odstąpienia od oskarżenia. Podmioty te nie mają prawa do cofnięcia aktu oskarżenia, ale ustawodawca w art. 57 § 2 k.p.k. wskazał, że jeżeli prokurator nie przystąpi do oskarżenia, konsekwencją odstąpienia od oskarżenia przez oskarżyciela posiłkowego jest umorzenie postępowania. Podobne skutki zastrzeżono w art. 491 § 1, art. 496 § 1 oraz art. 497 § 2 k.p.k. w przypadku odstąpienia od oskarżenia przez oskarżyciela prywatnego, z uwzględnieniem, że skuteczność oświadczenia z art. 496 § 1 k.p.k. zależy od wyrażenia zgody przez oskarżonegoI. Nowikowski, O cofnięciu..., s. 116; E. Kruk, I. Nowikowski, Cofnięcie..., s. 21; D. Świecki, Cofnięcie..., s. 465. Zob. szerzej M. Kurowski, Rezygnacja..., s. 189–271.. Na podstawie art. 60 § 3 k.p.k. także oskarżyciel publiczny ma prawo odstąpić od oskarżenia w sprawach zainicjowanych uproszczonym aktem oskarżeniaS. Steinborn (w:) Kodeks..., komentarz do art. 60, teza 17; R. A. Stefański (w:) Kodeks postępowania karnego,t. 1, Komentarz do art. 1–166, red. R. A. Stefański, S. Zabłocki, Warszawa 2017, s. 810; S. Szołucha (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. J. Skorupka, Warszawa 2021, s. 218–219; B. Janusz-Pohl, O odwołalności..., s. 47..

Przedstawione przepisy potwierdzają, że tam, gdzie ustawodawca uznał za zasadne odstąpienie od oskarżenia, wyraził to wprost w przepisach ustawy, co jednocześnie znajduje oparcie w wykładni per non est. A contrario tam, gdzie brak wyraźnego zastrzeżenia w tym zakresie, nie sposób przyznać oskarżycielowi prawa do odstąpienia od oskarżenia. W zgodzie z zaprezentowanym stanowiskiem należałoby także odnieść się do ograniczonego zakresu uprawnień prokuratora w art. 55 § 4 k.p.k. Jeżeli prokurator wstąpił do sprawy wszczętej subsydiarnym aktem oskarżenia, staje się oskarżycielem publicznym, a dalsze czynności procesowe i tok procesu co do zasady kształtują się analogicznie, jak w przypadku postępowań zainicjowanych zwykłym aktem oskarżenia. Tym samym art. 55 § 4 k.p.k. podobnie jak art. 14 § 2 k.p.k. uprawnia jedynie do cofnięcia aktu oskarżenia z pominięciem prawa do odstąpienia od oskarżenia K. T. Boratyńska, P. Czarnecki (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. A. Sakowicz, Warszawa 2023, s. 277; S. Szołucha (w:) Kodeks..., s. 208; K. Eichstaedt (w:) Kodeks..., komentarz do art. 55, teza 29. Por. M. Kurowski, Cofnięcie..., s. 650–651; M. Kurowski, Rezygnacja..., s. 84–85..

Jeżeli jednak ograniczyć spectrum działań oskarżyciela publicznego jedynie do cofnięcia aktu oskarżenia, w przypadku braku uzyskania zgody oskarżonego byłby on zmuszony do popierania aktu oskarżenia nawet, jeżeli w jego przekonaniu ujawnione na rozprawie dowody przemawiałyby za niewinnością oskarżonego. Tak rygorystyczne stanowisko jest oczywiście sprzeczne z regułą trafnej reakcji karnej, zasadą prawdy oraz z celami procesu karnego. Pomija także interes publiczny, w imieniu którego występuje prokurator, nawet jeżeli działa w dość ukierunkowanej roli oskarżyciela publicznegoZob. W. Daszkiewicz, Odstąpienie..., s. 45; A. Herzog, Bezstronność prokuratora – uwagi na marginesie artykułu K. Zgryzka, „Prokuratura i Prawo” 2017/11, s. 71; J. Skorupka, Prokurator..., s. 87–88; A. H. Ochnio, Odstąpienie..., s. 280; uchwała SN z 18.12.2013 r. (I KZP 24/13), LEX nr 1403598; wyrok SN z 2.12.2005 r. (IV KK 98/05), LEX nr 178317.. Nie jest bowiem w interesie publicznym skazywanie osób niewinnych. Dlatego też słusznie sygnalizuje się konieczność wnioskowania o uniewinnienie przez oskarżyciela publicznego w momencie, gdy nabierze przekonania o niewinności oskarżonegoK. Woźniewski, Glosa..., s. 234; M. Cieślak, Z. Doda, Przegląd..., s. 37; S. Stachowiak, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 1997 r., sygn.. V KKN 67/97, „Prokuratura i Prawo” 1998/7–8, s. 89–90; M. Sowała, Wpływ..., s. 227; M. Goss, Cofnięcie..., s. 51; A. Herzog, Bezstronność..., s. 72. Zob. też W. Daszkiewicz, Odstąpienie..., s. 45; M. Cieślak, Odstąpienie..., s. 21. Odmiennie M. Błoński, B. Najman, Umorzenie..., s. 42; T. Grzegorczyk, Odstąpienie oskarżyciela..., s. 300.. Tym samym reductio ad absurdum należy przyznać oskarżycielowi publicznemu prawo zaprzestania popierania wniesionej skargi, co jednak nie spowoduje utraty przez niego statusu oskarżyciela publicznegoM. Goss, Cofnięcie..., s. 51. Por. M. Kurowski, Rezygnacja..., s. 65..

Nie jest tak, że w ten sposób dochodzi do pozaustawowego wyjątku od zasady legalizmu oraz zasady praworządności. Z jednej strony można a maiori ad minus wskazać, że skoro oskarżyciel publiczny uprawniony jest do cofnięcia aktu oskarżenia, to tym samym uprawniony jest do rezygnacji z popierania oskarżenia. Należy jednak pamiętać, że skuteczność dalej idącego uprawnienia zależna jest niekiedy od zgody uprawnionego podmiotu, co może rzutować na tożsame ograniczenie węższego uprawnienia. Zatem wnioskowanie a maiori ad minus w tym przypadku należy wykluczyć, gdyż nie prowadzi do rezultatów znoszących ograniczenia wynikające z konieczności uzyskania zgody uprawnionego podmiotu. Należy jednak przypomnieć, że rezygnując z popierania oskarżenia czy wnioskując o uniewinnienie, oskarżyciel publiczny formalnie korzysta z uprawnień strony do składania oświadczeń, a pod względem materialnym takie zachowanie jest uzasadnione interesem publicznym reprezentowanym przez prokuratora. Trudno zatem twierdzić, aby w rzeczonym zakresie prokurator działał z pominięciem podstawy prawnej i poza granicami prawa. W kwestii natomiast zasady legalizmu należy wskazać, że musi być ona rozumiana w sposób racjonalny. Nie sposób twierdzić, aby zasada legalizmu wymagała oskarżania osób niewinnych, ponieważ w ten sposób zmierzałaby do naruszenia zasady prawdy i unicestwienia celów procesu karnego. Zasada legalizmu wymaga wprawdzie popierania aktu oskarżenia, ale przy założeniu, że został on skierowany przeciwko osobie, co do której zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwaT. Grzegorczyk, Odstąpienie oskarżyciela..., s. 299; A. H. Ochnio, Odstąpienie..., s. 280; M. Kurowski, Rezygnacja..., s. 67; M. Błoński, B. Najman, Umorzenie..., s. 34, 38–39; M. Goss, Cofnięcie..., s. 47; S. Stachowiak, Glosa..., s. 89–90; S. Stachowiak, Zawisłość..., s. 298.. W momencie gdy owo podejrzenie ustaje, zasada legalizmu przestaje obowiązywać w stosunku do tej osobyT. Grzegorczyk, Odstąpienie oskarżyciela..., s. 299; M. Kurowski, Rezygnacja..., s. 67–68; M. Błoński, B. Najman, Umorzenie..., s. 34, 38–39. Nieco odmiennie S. Stachowiak, Glosa..., s. 89–90.. Zasadnie jednak sygnalizuje się zagrożenie dla zasady legalizmu w przypadku zbyt szerokiego przyznania uprawnienia do rezygnacji ze ściganiaW. Daszkiewicz, Odstąpienie..., s. 35. E. Kruk, Skarga..., s. 259–260; I. Nowikowski, O cofnięciu..., s. 115; M. Kurowski, Wpływ..., s. 202–203; M. Kurowski, Rezygnacja..., s. 67; M. Goss, Cofnięcie..., s. 48; D. Świecki, Cofnięcie..., s. 461–462. Zob. też R. Olszewski, Cofnięcie..., s. 455..

III.  Cofnięcie i odstąpienie od wniosku o umorzenie postępowania  i zastosowanie środków zabezpieczających

W świetle powyższych rozważań za dopuszczalne przedstawia się cofnięcie aktu oskarżenia oraz rezygnację z popierania oskarżenia przez oskarżyciela publicznego, z jednoczesnym wykluczeniem możliwości odstąpienia od oskarżenia w kształcie, w jakim instytucja ta funkcjonowała na podstawie art. 14 § 2 k.p.k. przed zmianą dokonaną ustawą nowelizacyjną z 27.09.2013 r. Zasadne zatem pozostaje pytanie, czy w analogiczny sposób kształtują się uprawnienia prokuratora w stosunku do złożonego przez niego wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających.

Stanowisko przychylne stosowaniu per analogiam art. 14 § 2 k.p.k. do wspomnianego wniosku zasadza się na twierdzeniu, że z art. 324 § 1a k.p.k. wynika nakaz odpowiedniego stosowania całokształtu przepisów dotyczących aktu oskarżenia. Należy jednak podkreślić, że wspomniany art. 324 § 1a k.p.k. zawiera enumeratywne odesłanie do wyliczonych w nim przepisów, które w większości określają szczególne wymogi formalne aktu oskarżenia. Wśród wymienionych przepisów nie został zamieszczony art. 14 § 2 k.p.k. Nie sposób zatem twierdzić, że art. 14 § 2 k.p.k. na podstawie art. 324 § 1a k.p.k. znajduje odpowiednie zastosowanie do wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Również z całokształtu przepisów k.p.k. taka konkluzja nie wynika. Zaprezentowana teza znajduje także oparcie we wskazanej na wstępie uchwale SN, gdzie podkreślono, że tytułowy wniosek nie ma nic wspólnego z oskarżaniem i dotyczy innych kwestii niż akt oskarżenia oraz skargi pełniące rolę tego aktuUchwała składu 7 sędziów SN z 26.09.2002 r. (I KZP 13/02), LEX nr 54944. Zob. też M. Błoński, B. Najman, Umorzenie..., s. 44. Odmiennie D. Świecki, Cofnięcie..., s. 463.

Na marginesie warto wskazać, iż przyznanie prawa do cofnięcia wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających poprzez odpowiednie stosowanie art. 14 § 2 k.p.k. powodowałoby konieczność udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy konieczne byłoby uzyskanie zgody oskarżonego. Ponadto gdyby przyjąć, że wycofanie wspomnianego wniosku w toku przewodu sądowego wymagałoby zgody oskarżonego, to w przypadku niepoczytalności oskarżonego należałoby rozstrzygnąć, czy może on samodzielnie takiej zgody udzielić.

Zatem obecnie uwzględniając treść art. 324 § 1a k.p.k., zasadę praworządności oraz zasadę nieodwołalności czynności organów procesowych oraz czynności przenoszących postępowanie do kolejnego stadium, a także nieodwołalności czynności obligatoryjnych, które to zasady w tym przypadku nie znajdują wyjątków, należałoby przyjąć brak możliwości cofnięcia przez prokuratora wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Z tego samego powodu należałoby za niedopuszczalne uznać również odstąpienie prokuratora od wspomnianego wniosku, skutkujące utratą przez prokuratora statusu, jaki nabył, składając tytułowy wniosek.

Precyzując tak postawioną tezę, należy wskazać, że podobnie jak w przypadku aktu oskarżenia, również w przypadku wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających prokurator nie traci statusu organu procesowegoOdmiennie uchwała składu 7 sędziów SN z 26.09.2002 r. (I KZP 13/02), LEX nr 54944. Tym samym jego czynności co do zasady są nieodwołalne. Ponadto wskazana skarga zasadnicza z jednej strony stanowi podsumowanie postępowania przygotowawczego, z drugiej natomiast inicjuje postępowanie jurysdykcyjneK. Woźniewski, W. Niemiec, Skuteczność czynności procesowych oraz rodzaje skutków procesowych – wprowadzenie do proble-matyki (w:) Skutki czynności procesowych w świetle standardów europejskich, red. D. Gil, Lublin 2014, s. 97. Odmiennie SN w uchwale składu 7 sędziów SN z 26.09.2002 r. (I KZP 13/02), LEX nr 54944.. Zatem przenosi postępowanie do kolejnego stadium, co również przemawia za nieodwołalnością tej czynności. Wreszcie należy wskazać na kategoryczne sformułowanie art. 324 § 1 k.p.k., w którym ustawodawca nie daje prokuratorowi wyboru i w przypadku zaistnienia wskazanych tam przesłanek obliguje prokuratora do złożenia analizowanego wnioskuZ. Kwiatkowski, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2002 r., Sygn. I KZP 7/02, „Prokuratura i Prawo” 2003/5, s. 109; R. A. Stefański, S. Zabłocki (w:) R. A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Tom. III. Komentarz do art. 297–424, Warszawa 2021, s. 323; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz,Warszawa 2014, s. 422; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek (w:) P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art. 297–467, Warszawa 2011, t. 2, s. 174. Odmiennie SN w uchwale składu 7 sędziów SN z 26.09.2002 r. (I KZP 13/02), LEX nr 54944.. Stąd także na tej podstawie wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających należy uznać co do zasady za czynność nieodwołalną.

W świetle przedstawionych rozważań cofnięcie albo odstąpienie od tytułowego wniosku jako wyjątek powinno być wyraźnie zastrzeżone w k.p.k. Byłoby to pożądane również z uwagi na zasadę praworządności. Obecny brak stosownego przepisu zawierającego takie uprawnienie uzasadnia twierdzenie o niedopuszczalności tych form rezygnacji z popierania omawianego wniosku.

Powołując się jednak na argumentację przemawiającą za prawem oskarżyciela publicznego do zaprzestania popierania oskarżenia, analogicznie należałoby potraktować kompetencje prokuratora w zakresie wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. Przypomnienia wymaga, że zgodnie z art. 324 § 1 k.p.k. przesłankami złożenia rzeczonego wniosku jest ustalenie popełnienia przez podejrzanego czynu w stanie niepoczytalności oraz istnienie podstaw do zastosowania środków zabezpieczających. Jeżeli w toku postępowania przed sądem przesłanki te odpadną, trudno wymagać od prokuratora, aby popierał złożony uprzednio wniosek. Prokurator może i powinien wówczas wnioskować o przekazanie sprawy do dalszego prowadzenia. Oświadczenie prokuratora nie powinno wiązać sądu, a w szczególności nie powinno unicestwiać złożonej uprzednio skargi. Powinno jednak być postrzegane jako wyraz rezygnacji prokuratora z dalszego popierania wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających, jednak bez utraty statusu procesowego, jaki prokurator nabył, składając ten wniosek. Również wspomniane oświadczenie znajduje podstawę w uprawnieniach stron postępowania do składania oświadczeń woli, z którego to uprawnienia może skorzystać prokurator. Natomiast materialnego uzasadnienia dostarcza tutaj interes publiczny, w imieniu którego działa prokurator, a który pozostaje w sprzeczności z prowadzeniem postępowania karnego i orzekaniem środków zabezpieczających w tymże postępowaniu w przypadku braku spełnienia przesłanek z art. 324 § 1 k.p.k.

IV.  WNIOSKI

Przedstawione wyżej rozważania prowadzą do wniosku, iż nie jest dopuszczalne cofnięcie przez prokuratora złożonego wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających. W szczególności nie ma podstaw, aby per analogiam do rzeczonej skargi znalazł zastosowanie art. 14 § 2 k.p.k. Również za niedopuszczalne należy uznać odstąpienie prokuratora od wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających, jeżeli czynność ta wprowadzałaby zmiany w roli i statusie procesowym prokuratora. Nie ma jednak przeszkód, aby prokurator zrezygnował z popierania wspomnianego wniosku, lecz pozostanie to bez wpływu na jego prawa i obowiązki w procesie karnym. Co więcej, w świetle przedstawionych rozważań, jeżeli odpadną przesłanki z art. 324 § 1 k.p.k., taka rezygnacja wydaje się być obowiązkiem prokuratora.