I. Wprowadzenie

W dniu 10 stycznia 2015 r. w państwach członkowskich Unii Europejskiej rozpocznie się stosowanie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (wersja przekształcona)Dz. Urz. UE z 2012 r., L 351, s. 1. (Bruksela Ia; określane dalej jako „rozporządzenie nr 1215/2012”). Rozporządzenie nr 1215/2012 zastąpi obowiązujące dotąd rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowychDz. Urz. WE z 2001 r., L 12, s. 1 ze zm.; polskie wydanie specjalne Dz. Urz. UE rozdział 19, t. 4, s. 42 ze zm.; por. także przekład autorstwa K. Weitza opublikowany w KPP 2004, z. 1, s. 239 i n. (Bruksela I; określane dalej jako „rozporządzenie nr 44/2001”). Wprowadza ono zmiany w zakresie unormowania jurysdykcji krajowej, zawisłości spraw oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych w relacjach między państwami członkowskimi Unii EuropejskiejCo do całościowego omówienia zmian wynikających z rozporządzenia nr 1215/2012 por. np. J. von Hein, Die Neufassung der Europäischen Gerichtsstands- und Vollstreckungsverordnung (EuGVVO), RIW 2013, nr 3, s. 97–111; M. Pohl, Die Neufassung der EuGVVO – im Spannungsverhältnis zwischen Vertrauen und Kontrolle, IPRax 2013, nr 2, s. 109–114; A. Nuyts, La refonte du règlement Bruxelles I, RCDIP 2013, nr 1, s. 1–63; L. d’Avout, La refonte du règlement Bruxelles I, Recueil Dalloz 2013, nr 15, s. 1014–1025; P. A. Nielsen, The New Brussels I Regulation, CMLR 2013, vol. 50, nr 2, s. 503–528; P. Grzegorczyk, Nowy fundament europejskiego prawa procesowego cywilnego: jurysdykcja krajowa, zawisłość sprawy oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych według rozporządzenia Rady i Parlamentu Europejskiego nr 1215/2012 (Bruksela Ia), część I, PS 2014, nr 6, s. 19 i n. oraz część II, PS 2014, nr 7–8 (w druku).. Wśród przedmiotowych zmian do najistotniejszych zaliczyć należy nowe rozwiązania odnoszące się do problematyki umów jurysdykcyjnychW kwestii zmian dotyczących umów jurysdykcyjnych, obok wypowiedzi powołanych w przypisie 3, por. także T. Hartley, Choice-of-court agreements and the new Brussels I Regulation, LQR 2013, vol. 129, nr 3, s. 309–317; T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court Agreements under the Brussels I Regulation (Recast), JPIL 2013, vol. 9, nr 2, s. 245–268; D.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarungen nach der neuen EuGVVO, IJPL 2013, vol. 3, nr 1, s. 58–79.. Rozwiązania te obejmują kilka kwestii. Po pierwsze, rozszerzono zakres zastosowania regulacji umów jurysdykcyjnych, rezygnując z dotychczasowego wymagania, aby jedna ze stron miała miejsce zamieszkania w państwie członkowskim (art. 23 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001). W przyszłości regulacja ta będzie miała zastosowanie niezależnie od miejsca zamieszkania stron umowy jurysdykcyjnej, jeśli sądem prorogowanym będzie sąd któregokolwiek państwa członkowskiego (art. 25 ust. 1 zd. 1 in principio rozporządzenia nr 1215/2012). Po drugie, zrezygnowano ze szczególnej regulacji odnoszącej się do wypadku, w którym żadna ze stron umowy jurysdykcyjnej nie ma miejsca zamieszkania albo siedziby w państwie członkowskim (dotychczasowy art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 44/2001), co jest konsekwencją nie tylko wskazanego rozszerzenia zakresu stosowania unijnej regulacji dotyczącej umów jurysdykcyjnych, ale także przyjęcia nowego rozwiązania przewidującego wzmocnienie skuteczności umów jurysdykcyjnych na wypadek pozytywnego konfliktu jurysdykcyjnego. Po trzecie, wprowadzono regulację przesądzającą, że do oceny (nie)ważności umowy jurysdykcyjnej „pod względem materialnym” właściwe jest prawo państwa członkowskiego, w którym znajduje się sąd wskazany w tej umowie (lex fori prorogati, art. 25 ust. 1 zd. 1 in fine rozporządzenia nr 1215/2012). Po czwarte, w art. 25 ust. 5 rozporządzenia nr 1215/2012 podkreślono samodzielność (autonomiczność) umowy jurysdykcyjnej względem umowy podstawowej, do której odnosi się umowa jurysdykcyjna. Wreszcie – po piąte, pośród postanowień dotyczących skutków zawisłości sprawy oraz spraw wiążących się ze sobą umieszczono unormowanie mające służyć wzmocnieniu skuteczności umowy jurysdykcyjnej w razie zaistnienia pozytywnego konfliktu jurysdykcyjnego pomiędzy forum prorogatum oraz forum non prorogatum (art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012). Ostatnia z wymienionych regulacji, słusznie oceniana jako najważniejszy element reformy w zakresie umów jurysdykcyjnychP. Grzegorczyk, Nowy (Część I), s. 44., będzie przedmiotem bliższej analizy zawartej w niniejszym opracowaniu.

II. Geneza zmiany

Pod rządami obowiązującego art. 27 rozporządzenia nr 44/2001 w wypadku zawisłości spraw o to samo roszczenie między tymi samymi stronami przed sądami dwóch lub większej liczby państw członkowskich pozytywny konflikt jurysdykcyjny rozwiązywany jest według zasady priorytetu czasowego. Zasada ta, według judykatury Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej „ETS” albo „Trybunał”), obowiązuje także wtedy, gdy jednym z sądów, do którego wniesiono sprawę, jest sąd, którego wyłączną właściwość międzynarodową strony uzgodniły w umowie jurysdykcyjnej zawartej według art. 23 rozporządzenia nr 44/2001Por. wyrok ETS z 9 grudnia 2003 r., C-116/02, w sprawie Erich Gasser GmbH przeciwko MISAT Srl, Zb. Orz. 2003, s. I-14693.. W rezultacie sąd, którego jurysdykcję strony uzgodniły umownie, musi zawiesić postępowanie, jeśli sprawa o to samo roszczenie została już wcześniej wniesiona przed sąd innego państwa członkowskiego. Rozstrzygnięcie to spotkało się z żywą reakcją doktryny, w której pojawiła się zarówno akceptacja dla stanowiska TrybunałuZob. np. J. Kropholler, Europäisches Zivilprozessrecht. Kommentar, Frankfurt am Main 2005, s. 356–357; P. Gottwald, (w:) Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung, red. Th. Rauscher, P. Wax, J. Wenzel, t. 3, München 2008, s. 1445 i 1458; R. Geimer, (w:) R. Geimer, R. A. Schütze, Europäisches Zivilverfahrensrecht. Kommentar, München 2010, s. 488 i 492. Por. też P. Grzegorczyk, P. Rylski, K. Weitz, Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z zakresu europejskiego prawa procesowego cywilnego (2003–2008), KPP 2009, z. 3, s. 811–814. , jak i również jego krytykaZob. R. Fentimann, Glosa do wyroku ETS z 9 grudnia 2003 r., C-116/02, w sprawie Erich Gasser GmbH przeciwko MISAT Srl, CMLR 2005, vol. 42, nr 1, s. 251–252; tenże, (w:) Brussels I Regulation, red. U. Magnus, P. Mankowski, München 2007, s. 495–496; J. Mance, Exclusive Jurisdiction Agreements and European Ideals, LQR 2004, vol. 120, nr 3, s. 357–365; L. Merret, The Enforcement of Jurisdiction Agreements within the Brussels Regime, ICLQ 2006, vol. 55, nr 2, s. 329–331; A. Nieroba, Die Europäische Rechtshängigkeit nach der EuGVVO (Verordnung (EG) Nr. 44/2001) an der Schnittstelle zum nationalen Zivilprozessrecht, Frankfurt am Main 2006, s. 270–278.. Wypowiedzi krytyczne wskazywały, że reguła respektowania litis alibi pendentis według kryterium priorytetu czasowego może być wykorzystywana przez jedną ze stron do ubezskutecznienia wcześniej zawartej umowy jurysdykcyjnej i torpedowania procesów przed sądem wskazanym w umowie jurysdykcyjnejPor. R. Fentimann, Glosa, s. 250 i 255–257; A. Nieroba, Die Europäische, s. 271–272 i 276. Przedstawiony problem stanowił wycinek szerszego zagadnienia, dotyczącego w ogólności funkcjonowania regulacji skutków litis alibi pendetis, zawartej w art. 27 rozporządzenia nr 44/2001..

Ten stan rzeczy stał się podłożem dla rozważań nad możliwościami wzmocnienia de lege ferenda skuteczności umów o jurysdykcję wyłączną. Problem podjęty został w ramach tzw. Raportu HeidelberskiegoPor. Report on the Application of the Regulation Brussels I in the Member States z września 2007 r. Wersja publikacyjna B. Hess, Th. Pfeiffer, P. F. Schlosser, The Brussels I-Regulation (EC) No 44/2001. The Heidelberg Report on the Application of Regulation Brussels I in 25 Member States, München 2008. Jego współautorami w tej wersji są także G. Vollkommer i M. Weller., a także w sprawozdaniu Komisji Europejskiej ze stosowania rozporządzenia nr 44/2001Sprawozdanie z 21 kwietnia 2009 r., KOM (2009) 174 wersja ostateczna, s. 6. oraz w towarzyszącej mu Zielonej Księdze w sprawie przeglądu rozporządzenia nr 44/2001Zielona Księga z 21 kwietnia 2009 r., KOM (2009) 175 wersja ostateczna, s. 5.. Rozpatrywano zatem zwolnienie sądu wskazanego w umowie jurysdykcyjnej z obowiązku zawieszenia postępowania z powodu wcześniejszej zawisłości sprawy przed innym sądem, odwrócenie reguły respektowania zawisłości sprawy w drodze przyznania sądowi umówionemu pierwszeństwa w badaniu jurysdykcji i rozpoznaniu sprawy z jednoczesnym zobowiązaniem każdego innego sądu do zawieszenia postępowania, choćby sprawa została przed ten sąd wniesiona wcześniej, nałożenie na sąd, przed którym wcześniej wszczęto sprawę, obowiązku zbadania swej jurysdykcji w określonym (np. 6-miesięcznym) terminie, sankcjonowanie naruszenia umowy jurysdykcyjnej przez przyznanie roszczenia odszkodowawczego, generalne odstąpienie od zasady priorytetu czasowego w wypadku, gdy wcześniej wszczęta sprawa obejmowałaby powództwo o ustalenie negatywne, jak również wprowadzenie standardowej klauzuli jurysdykcyjnej połączone ze zwolnieniem sądu, którego właściwość międzynarodowa byłaby uzgodniona z zastosowaniem tej klauzuli, z obowiązku respektowania wcześniejszej zawisłości sprawy przed innym sądem, względnie przyznanie mu pierwszeństwa w rozstrzygnięciu sprawyCo do tych propozycji w doktrynie por. R. Fentiman, Parallel Proceedings and Jurisdiction Agreements in Europe, (w:) Forum Shopping in the European Judicial Area, red. P. de Vereilles-Sommières, Oxford 2007, s. 51 i n.; D. Czernich, Reform des Rechts der Gerichtsstandsvereinbarungen im Europäischen Zuständigkeitsrecht, (w:) Zivilverfahrensrecht. Jahrbuch 2010, red. R. Fucik, A. Konecny, E. Lovrek, P. Oberhammer, Wien 2010, s. 97–108; U. Magnus, P. Mankowski, Brussels I on the Verge of Reform – A Response to the Green Paper on the Review oft he Brussels I Regulation, ZVglRWiss 2010, t. 109, nr 1, s. 11–16; J. Steinle, E. Vasiliades, The Enforcement of Jurisdiction Agreements under the Brussels I Regulation: Reconsidering the Principle of Party Autonomy, JPIL 2010, vol. 6, nr 3, s. 565 i n.; L. G. Radicati di Brozolo, Choice of Court and Arbitration Agreements and the review of the Brussels I Regulation, IPRax 2010, nr 2, s. 121 i n.; J. Heinig, Grenzen von Gerichtsstandsvereinbarungen im Europäischen Zivilprozessrecht, Jena 2010, s. 214–220; P. Gottwald, Internationale Vereinbarungen des Erfüllungsortes und des Gerichtsstandes nach Brüssel I und Den Haag, (w:) Auera praxis, Auera theoria. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego, red. J. Gudowski, K. Weitz, t. 2, Warszawa 2011, s. 1073 i n.; K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen und positive internationale Kompetenzkonflikte – Ein Beitrag zum Änderungsentwurf der Brüssel I-Verordnung, IJPL 2011, vol. 1, nr 2, s. 347–350; E. Peiffer, Schutz gegen Klagen im forum derogatum, Tübingen 2013, passim..

W dyskusji nad reformą regulacji rozporządzenia nr 44/2001 istotny punkt odniesienia stanowiły rozwiązania przyjęte w ramach konwencji haskiej z 30 czerwca 2005 r. o umowach dotyczących właściwości sąduDz. Urz. UE z 2009 r., L 133, s. 3. Unia Europejska jeszcze jako Wspólnota Europejska podpisała konwencję, ale jej dotąd nie ratyfikowała.. KonwencjaNa temat znaczenia rozwiązań przyjętych w Konwencji w kontekście reformy rozporządzenia nr 44/2001 oraz celowości zbliżenia rozwiązań europejskich do tych, które przyjęto w konwencji, por. m.in. Th. Pfeiffer, (w:)B. Hess, Th. Pheiffer, P. F. Schlosser, The Brussels I-Regulation, s. 96–97; P. Bříza, Choice-of Court Agreements: Could the Hague Choice of Court Agreements Convention and the Reform of the Brussels I Regulation be the Way Out of the Gasser-Owusu Disillusion?, JPIL 2009, vol. 5, nr 3, s. 554 i n.; R. Wagner, J. M. Schüngeler, Das Haager Übereinkommen vom 30.6.2005 über Gerichtsstandsvereinbarungen und die Paralellvorschriften in der Brüssel I-Verordnung (EuGVVO) – Gemeinsamkeiten und Unterschiede, ZVglRWiss 2009, t. 108, nr 4, s. 401; M. Pertegás, The Brussels I Regulation and the Hague Convention on Choice of Court Agreements, ERA Forum 2010, vol. 11, s. 24–27; D. Sancho Villa, Jurisdiction over Jurisdiction and Choice of Court Agreements: Views on the Hague Convention of 2005 and Implications for the European Regime, YPIL, vol. 12 (2010), München 2011, s. 399 i n.; K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 350–353. zobowiązuje sąd, którego jurysdykcję krajową ustanowiono w umowie, do rozpoznania sprawy, z wyjątkiem sytuacji, w której sąd ten uzna, że umowa ta w świetle prawa jego państwa jest nieważna; nie może on natomiast odmówić rozpoznania sprawy z powołaniem się na to, że spór powinien być rozstrzygnięty przez sąd innego państwa (art. 5 ust. 1 i 2 Konwencji). Oznacza to, że sąd będący forum prorogatum nie może odmówić rozpoznania sprawy z powołaniem się na doktrynę forum non conveniens, jak i z uwagi na wcześniejszą zawisłość sprawy o to samo roszczenie przed sądem, który nie został wskazany w umowiePor. G. Rühl, Das Haager Übereinkommen über die Vereinbarung gerichtlicher Zuständigkeiten: Rückschritt oder Fortschritt?, IPRax 2005, nr 5, s. 412–413; T. Hartley, The Hague Choice-of-Court Convention, ELR 2005, vol. 31, nr 3, s. 416; R. A. Brand, P. M. Herrup, The 2005 Hague Convention on Choice of Court Agreements. Commentary and Documents, Cambridge 2008, s. 82–83; M. Bläsi, Das Haager Übereinkommen über Gerichtsstandsvereinbarungen, Frankfurt am Main 2010, s. 167–169. Z kolei sąd, którego nie wskazano w umowie, musi stwierdzić, że nie ma właściwości do załatwienia sprawy, z wyjątkiem sytuacji, w której a) umowa jest nieważna w świetle prawa państwa wybranego sądu, b) jedna ze stron nie miała zdolności do zawarcia takiej umowy według prawa państwa, przed którego sądem wszczęto postępowanie, c) wykonanie umowy doprowadziłoby do ewidentnej (oczywistej) niesprawiedliwości lub byłoby ewidentnie (oczywiście) sprzeczne z porządkiem publicznym państwa, przed którego sądem wszczęto postępowanie, d) z nadzwyczajnych przyczyn, na które strony nie mają wpływu, umowa nie może z racjonalnego punktu widzenia zostać wykonana lub e) wybrany sąd postanowił nie rozpoznawać sprawy (art. 6 lit. a–e Konwencji). Rozwiązanie to powoduje, że wprawdzie zasadą jest, iż sąd stanowiący forum prorogatum ma priorytet w rozpoznaniu sprawy, jednak nie jest wykluczone, że dojdzie do jej równoległego rozpatrywania przez ten sąd i sąd, który nie został wskazany w umowie. Taka sytuacja może wystąpić, gdy z jednej strony sąd wskazany w umowie przyjmie, że jest ona w pełni ważna, i stwierdzi wobec tego swoją jurysdykcję, a z drugiej strony sąd, który nie jest wskazany w umowie, dojdzie do wniosku, że zachodzi jeden z wypadków wskazanych w przepisie art. 6 lit. a–b Konwencji, uprawniających go do przyjęcia swojej jurysdykcjiA. Brand, P. M. Herrup, The 2005 Hague Convention, s. 88; M. Bläsi, Das Haager Übereinkommen, s. 188; R. Wagner, Das Haager Übereinkommen vom 30.6.2005 über Gerichtsstandsvereinbarungen, RabelsZ 2009, t. 73, nr 1, s. 123; K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 352–353. .

W dniu 14 grudnia 2010 r. Komisja przedstawiła wniosek o przyjęcie nowego tekstu rozporządzenia nr 44/2001, obejmujący projektowaną regulację wraz z uzasadnieniemKOM (2010) 748 wersja ostateczna..  W projekcie znalazła się również propozycja nowego ujęcia relacji między forum prorogatum i forum non prorogatum, oparta na jednym z wariantów rozwiązań rozpatrywanych w ramach dyskusji poprzedzającej inicjatywę Komisji. W świetle art. 29 ust. 1 projektu oraz art. 32 ust. 2 projektu obowiązująca w wypadku pozytywnego konfliktu jurysdykcyjnego ogólna reguła priorytetu czasowego nie miała dotyczyć sytuacji, w której umowa jurysdykcyjna zawarta na podstawie art. 23 projektu przyznawałaby jurysdykcję wyłączną sądowi lub sądom państwa członkowskiego. W takiej sytuacji sądy innych państw członkowskich miały być pozbawione jurysdykcji w sprawie dopóty, dopóki sąd lub sądy wyznaczone w umowie jurysdykcyjnej nie stwierdziłyby braku swojej jurysdykcji. Rozwiązanie to nie miało dotyczyć wypadków, gdy umowa jurysdykcyjna zostałaby zawarta w sprawie ubezpieczeniowej, konsumenckiej lub w sprawie wynikającej z indywidualnej umowy o pracę. Propozycja Komisji zmierzała do tego, aby w razie zawarcia przez strony umowy o wyłączną jurysdykcję sądu określonego państwa członkowskiego sąd ten miał pierwszeństwo podjęcia decyzji w kwestii swojej jurysdykcji, a przez to – oceny ważności i zakresu umowy jurysdykcyjnej, niezależnie od tego, czy byłby pierwszym, czy drugim sądem, do którego wniesiono sprawę. Wszystkie sądy innych państw członkowskich nie mogłyby rozpoznawać sprawy do momentu, w którym sąd wskazany w umowie jurysdykcyjnej nie stwierdziłby braku swojej jurysdykcji z powodu jej nieważności albo z powodu nieobjęcia danej sprawy zakresem przedmiotowym tej umowy. Ustalenie przez sąd będący forum prorogatum, że ma jurysdykcję na podstawie umowy, wyłączałoby w ogóle możliwość załatwienia sprawy przez jakikolwiek inny sądNa temat propozycji Komisji zob. np. K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 353–362; tenże, Projektowane zmiany rozporządzenia nr 44/2001, (w:) Europejskie prawo procesowe cywilne i kolizyjne, red. P. Grzegorczyk, K. Weitz, Warszawa 2012, s. 66–72.. Rozwiązanie zawarte w projekcie stało się przedmiotem dyskusji w naucePor. m.in. U. Magnus, P. Mankowski, The Proposal for the Reform of Brussels I – Brussels Ibis ante portas, ZVglRWiss 2011, nr 3, t. 110, s. 278–282; A. Dickinson, Surveying the Proposed Brussels I Bis Regulation – Solid Foundations but Renovation Needed, YPIL, vol. 12 (2010), München 2011, s. 293–300; A. Briggs, What should be done about Jurisdiction Agreements? YPIL, vol. 12 (2010), München 2011, s. 330–332; S. Sánchez Fernández, Choice-of-Court Agreements: Breach and Damages within the Brussels I Regime, YPIL, vol. 12 (2010), München 2011, s. 395–396; T. Domej, Rechtshängigkeit und im Zusammenhang stehende Verfahren, Gerichtsstandsvereinbarungen, einstweilige Massnahmen, (w:) La révision du Règlement 44/2001 (Bruxelles I). Quelles conséquences pour la Convention de Lugano?/ Revision der Verordnung 44/2001 (Brüssel I). Welche Folgen für das Lugano-Übereinkommen? Actes de la 23e Journée de droit international privé du 8 avril 2011 á Lausanne, Genève–Zurich–Bâle 2011, s. 116–119 i 122; Ch. Heinze, Choice of Court Agreements, Coordination of Proceedings and Provisional Measures in the Reform of the Brussels I Regulation, RabelsZ 2011, t. 75, nr 3, s. 587–595; B. Hess, The Brussels I Regulation: Recent case law oft he Court of Justice and the Commision’s proposed recast, CMLR 2012, vol. 49, nr 3, s. 1107–1108; P. G. Mayr, Ausgewählte Zuständigkeitsfragen der (neuen) Brüssel I-Verordnung, (w:) Europäisches Zivilverfahrensrecht in Österreich III, Wien 2012, s. 40–41; M. Weller, Der Kommissionsentwurf zur Reform der Brüssel I-VO, GPR 2012, nr 1, s. 39–41. . W toku prac w ramach grupy roboczej Rady i w Parlamencie Europejskim poddano je istotnym modyfikacjomWprawdzie dopiero za prezydencji duńskiej (I połowa 2012 r.) wypracowano brzmienie regulacji przyjętej w rozporządzeniu nr 1215/2012, jednak pod względem merytorycznym jej podstawę stanowiła propozycja, która została przygotowana wspólnie przez prezydencje węgierską i polską, por. wariant II art. 32 ust. 2–4 projektu z 29 czerwca 2011 r., 11867/11, JUSTCIV 172 CODEC 1058, dostępny przez stronę: http://www.eumonitor.eu. Por. także M. Weller, Der Ratsentwurf und der Parlamentsentwurf zur Reform der Brüssel I-VO, GPR 2012, nr 6, s. 331., które sprawiły, że ostateczny kształt regulacji przyjętej w rozporządzeniu nr 1215/2012, jakkolwiek nawiązuje do pierwotnej propozycji Komisji, to jednak w dostrzegalny sposób w odniesieniu do kilku kwestii odbiega się od niej.

III. Nowe rozwiązanie normatywne

1. Uwagi ogólne

W rozporządzeniu nr 1215/2012 przyjęto rozwiązanie, które zmierza do wzmocnienia skuteczności umów jurysdykcyjnych  ustanawiających jurysdykcję wyłączną sądu określonego państwa członkowskiego oraz do unikania nieuczciwych taktyk w postępowaniu sądowym, polegających na próbach obezwładnienia takich umów przez wcześniejsze wszczęcie sprawy przed sądem innego państwa członkowskiego, którego strony nie wskazały jako właściwy do jej rozstrzygnięciaPor. pkt 22 zd. 1 motywów rozporządzenia nr 1215/2012. . Istotą tego rozwiązania jest ustanowienie odstępstwa od przewidzianego w art. 29 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 kryterium priorytetu czasowego jako podstawy mechanizmu służącego rozstrzyganiu pozytywnych konfliktów jurysdykcyjnych pomiędzy sądami państw członkowskichPor. pkt 22 zd. 1 motywów oraz art. 29 ust. 1 in principio rozporządzenia nr 1215/2012.. W granicach wynikających z art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 kryterium to zastąpione zostało przez kryterium priorytetu sądu wskazanego w umowie jurysdykcyjnej (forum prorogatum) przed sądem, który w takiej umowie nie został wskazany (forum non prorogatumOkreślenie to jest precyzyjniejsze niż pojęcie forum derogatum. Nie musi być tak, że na skutek umowy jurysdykcyjnej doszło do derogacji jurysdykcji sądu, przed który wniesiono sprawę z naruszeniem tej umowy. ), jednakże przy zachowaniu skutków miarodajnych dla regulacji pozytywnych konfliktów jurysdykcyjnych, o których mowa w przepisach art. 29 ust. 1–3 rozporządzenia nr 1215/2012.

Z uwagi na to, że regulacja zawarta w art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 jest jedynie odstępstwem od ogólnych reguł dotyczących zawisłości spraw wyrażonych w art. 29 ust. 1–3 rozporządzenia nr 1215/2012, jej przesłanki zastosowania są częściowo identyczne z tymi, jakie obowiązują w wypadku tych ogólnych reguł. Po pierwsze więc, rozwiązanie, które przewiduje art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012, odnosi się wyłącznie do wypadku zawisłości spraw o to samo roszczenie między tymi samymi stronamiPor. pkt 22 zd. 2 motywów rozporządzenia nr 1215/2012.. Przepisy te obejmują zatem jedynie taką sytuację, w której pomiędzy sprawą zawisłą przed forum prorogatum i sprawą wniesioną przed forum non prorogatum zachodzi tożsamość przedmiotowa oraz podmiotowaCo do rozumienia tego wymagania pod rządami art. 27 rozporządzenia nr 44/2001 por. np. Th. Simons, (w:) Brüssel I-Verordnung. Kommentar zur VO (EG) 44/2001 um zum Lugano-Übereinkommen, red. Th. Simons, R. Hausmann, München 2012, art. 27, nb. 25–50, s. 672–686. Rozumienie to jest aktualne na gruncie art. 29 i art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012.. Szczególna regulacja dotycząca relacji między forum prorogatum i forum non prorogatum nie obejmuje wypadku, gdy chodzi tylko o sprawy wiążące się ze sobą (por. art. 30 rozporządzenia nr 1215/2012)Tak trafnie M. Pohl, Die Neufassung der EuGVVO, IPRax 2013, nr 2, s. 112.. Po drugie, zarówno sprawa zawisła przed sądem, który został wskazany w umowie jurysdykcyjnej, jak i sprawa wniesiona przed sąd, który nie został wskazany w takiej umowie, muszą przynależeć do przedmiotowego zakresu zastosowania rozporządzenia nr 1215/2012Na temat tego wymagania jako warunku stosowania art. 27 rozporządzenia nr 44/2001 zob. np. R. Geimer, (w:) R. Geimer, R. A. Schütze, Europäisches, art. 27, nb. 11, s. 530.. Po trzecie wreszcie, zarówno w wypadku forum prorogatum, jak i w wypadku forum non prorogatum musi chodzić o sąd państwa członkowskiegoPor. M. Pohl, Die Neufassung, s. 112. Rozciąga się to również na Danię, por. art. 3 ust. 2 oraz ust. 6 zd. 2 umowy z 19 października 2005 r. pomiędzy Wspólnotą Europejską a Królestwem Danii w sprawie właściwości sądów oraz uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE z 2005 r., L 299, s. 62) i skierowane przez Danię do Komisji w dniu 21 marca 2013 r. powiadomienie o zamiarze wdrożenia rozporządzenia nr 1215/2012 jako zmiany rozporządzenia nr 44/2001 (Dz. Urz. z 2013 r., L 79, s. 4). . Choć w rozporządzeniu nr 12115/2012 uregulowano problem respektowania skutków zawisłości sprawy przed sądem państwa trzeciego(art. 33)O tej regulacji zob. np. P. Grzegorczyk, Nowy (cz. II); J. von Hein, Die Neufassung, s. 106., to jednak w ramach tej regulacji wypadku, w którym sąd państwa członkowskiego lub sąd państwa trzeciego został wskazany w umowie jurysdykcyjnej, nie potraktowano w szczególny sposób. Oznacza to, że w takim wypadku ma zastosowanie ogólna regulacja odnosząca się do skutków respektowania zawisłości sprawy w państwie trzecim, oparta na zasadzie priorytetu czasowego. Okoliczność, że w danej sytuacji sąd państwa członkowskiego lub sąd państwa trzeciego stanowią forum prorogatum lub forum non prorogatum, może jednak być uwzględniana przez sąd państwa członkowskiego, gdy ten będzie decydował, czy zawiesić postępowanie ze względu na wcześniejszą zawisłość sprawy w państwie trzecimPor. P. Hay, Notes on the European Union’s Brussels I „Recast” Regulation – An American Perspective, ELF 2013, nr 1, s. 4. Krytycznie J. P. Cook, Pragmatism in the European Union: Recasting the Brussels I Regulation to Ensure the Effectiveness of Exclusive Choice-of Court Agreements, ASLW 2013, vol. 4, nr 1, s. 86–87 i 91. .

Granice czasowe zastosowania regulacji zawartej w art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 wyznaczać należy zgodnie z art. 66 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012. Według tego przepisu postanowienia rozporządzenia nr 1215/2012 mają zastosowanie wyłącznie do postępowań sądowych wszczętych w dniu 10 stycznia 2015 r. lub po tej dacieDla określenia daty wszczęcia należy stosować art. 32 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012.. Dla potrzeb stosowania art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 należy przyjąć, że konieczne jest, aby zarówno postępowanie przed forum non prorogatum, jak również postępowanie przed forum prorogatum zostały wszczęte w dniu 10 stycznia 2015 r. lub po tej dacieWobec faktu, że art. 66 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 zawiera odmienne uregulowanie niż art. 66 ust. 2 rozporządzenia nr 44/2001, do omawianej sytuacji nie mogłoby mieć zastosowania mutatis mutandis stanowisko wyrażone przez ETS w wyroku z 9 października 1997 r., C-163/95, w sprawie Elisabeth Freifrau von Horn v. K. Cinnamond, Zb. Orz. 1997, s. I-05451. . Jeśli warunek ten nie zostanie spełniony, wówczas art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 nie stosuje się, a miarodajne pozostają reguły wynikające z art. 27 rozporządzenia nr 44/2001Por. także R. Freitag, Halbseitig ausschließliche Gerichtsstandsvereinbarungen unter der Brüssel I-VO, (w:) Festschrift für U. Magnus zu, 70. Geburtstag, red. P. Mankowski, W. Wurmnerst, München 2014, s. 427..

2. Umowa ustanawiająca jurysdykcję wyłączną

Według art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/ 2012 z priorytetu korzysta sąd państwa członkowskiego, który w umowie określonej w art. 25 rozporządzenia nr 1215/2012 został wskazany jako mający jurysdykcję wyłączną. Chodzi więc o wzmocnienie skuteczności tylko takiej umowy jurysdykcyjnej, zgodnie z którą jedynie sąd danego państwa członkowskiego, z wyłączeniem sądów innych państw członkowskich, może rozpoznać sprawę, a strona może ją wnieść wyłącznie do sądu wskazanego w umowie, wobec czego nie może skorzystać z sądów niewskazanych w umowie (exclusive jurisdiction agreements). Regulacja zawarta w art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 nie ma zastosowania, gdy zawarto umowę jurysdykcyjną, która przyznaje sądowi danego państwa członkowskiego jurysdykcję fakultatywnąT. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 263; P. A. Nielsen, The New, s. 521., a zatem obok jurysdykcji sądów innych państw członkowskich, wobec czego strona może skorzystać z jurysdykcji sądu wskazanego w takiej umowie, ale nie pozbawia to jej prawa do wniesienia sprawy do innego sądu, niewskazanego w umowie, mającego ewentualnie jurysdykcję według właściwej regulacji (non-exclusive jurisdiction agreements)O rozróżnieniu exclusive jurisdiction agreements i non-exclusive jurisdiction agreements por. np. E. Peel, Exclusive jurisdiction agreements: purity and pragmatism in the conflict of laws, LMCLQ 1998, nr 2, s. 182. Zob. ponadto definicję umowy dotyczącej wyłącznej właściwości sądu zawartą w art. 3 lit. a konwencji haskiej z 2005 r.. Uzasadnieniem dla przyjętego w art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 ograniczenia tylko do umów ustanawiających jurysdykcję wyłączną jest okoliczność, że umowa ustanawiająca jurysdykcję fakultatywną nie powoduje wykluczenia jurysdykcji sądów niewskazanych w umowie, wobec czego nie ma podstaw, aby sądowi wskazanemu w takiej umowie przyznać priorytet wobec tychże sądówTak trafnie T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 263. Podobnie wcześniej na etapie prac nad projektem U. Magnus, P. Mankowski, The Proposal, s. 280..

Kwestia, czy umowa jurysdykcyjna ustanawia jurysdykcję wyłączną sądu wskazanego w tej umowie, jest w pierwszej kolejności zdeterminowana treścią umowy. Pod rządami art. 25 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia nr 1215/2012, podobnie jak obecnie pod rządami art. 23 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia nr 44/2001, obowiązuje wyraźna reguła interpretacyjnaCo do znaczenia tej reguły por. J. Kropholler, J. von Hein, Europäisches Zivilprozessrecht. Kommentar zu EuGVO, Lugano-Übereinkommen 2007, EuVTVO, EuMVVO und EuGFVO, Frankfurt am Main 2011, art. 23 EuGVO, nb. 90, s. 455; P. Mankowski, (w:) Europäisches Zivilprozess- und Kollisionsrecht. EuZPR/EuIPR. Kommentar. Bearbeitung 2011. Brüssel I-VO. LugÜbk 2007, red. Th. Rauscher, München 2011, art. 23 Brüssel I-VO, nb. 59, s. 589., w myśl której jurysdykcja ustanowiona na podstawie umowy jest jurysdykcją wyłączną, o ile strony nie uzgodniły inaczej. Oznacza to, że w razie gdy strony nie przesądziły w umowie jurysdykcyjnej, czy uzgodniony sąd ma być wyłącznie właściwy, czy też nie, uzyskuje on na podstawie tej umowy jurysdykcję wyłączną. Można w tym kontekście mówić o swoistej presumpcji wyłącznego charakteru jurysdykcji umownej. Tylko postanowienie, że sąd uzgodniony przez strony nie jest wyłącznie właściwy, uchyla działanie tej reguły interpretacyjnejBliżej w tej kwestii zob. J. Kropholler, J. von Hein, Europäisches, art. 23 EuGVO, nb. 92, s. 455..

W praktyce możliwa jest umowa jurysdykcyjna zawarta na korzyść jednej ze stron. Umowa tego rodzaju może przybrać kształt polegający na tym, że strona, na korzyść której umowa została zawarta, zachowuje prawo do wniesienia sprawy przed każdy sąd właściwy w świetle miarodajnej regulacji, obok sądu uzgodnionego w umowie, podczas gdy druga strona może skierować sprawę wyłącznie do sądu mającego jurysdykcję według umowyBędzie to postać tzw. asymmetric choice-of-courts agreements albo one-way jurisdiction clauses, por. m.in. T. Hartley, Choice-of-court Agreements under the European and International Instruments, Oxford 2013, nb. 7.34, s. 141; W. Kowalczyk, Ważność jednostronnych umów jurysdykcyjnych w świetle Rozporządzeń Bruksela I i Bruksela Ia oraz prawa państw członkowskich i państw trzecich, PPC 2014, nr 3.. W takiej sytuacji można przyjąć, że dla jednej strony umowa ta jest umową ustanawiającą jurysdykcję fakultatywną, a dla drugiej strony – umową ustanawiającą jurysdykcję wyłączną (halbseitig ausschließliche Gerichtsstandsvereinbarung)Por. T. Hartley, Choice-of-court Agreements under the European, nb. 7.34, s. 141.. Przyjmuje się, że w świetle art. 23 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia nr 44/2001 zawarcie takiej umowy jest dopuszczalneTak m.in. J. Kropholler, J. von Hein, Europäisches, art. 23 EuGVO, nb. 93, s. 456; P. Mankowski, (w:) Europäisches, art. 23 Brüssel I-VO, nb. 60, s. 589–590; T. Hartley, Choice-of-court Agreements under the European, nb. 7.34, s. 141; W. Kowalczyk, Ważność, s. 362 i n. . W analogiczny sposób kwestię tę trzeba oceniać pod rządami art. 25 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia nr 1215/2012. W związku z tym powstaje pytanie, czy w razie zawarcia tego rodzaju umowy jurysdykcyjnej może mieć zastosowanie unormowanie przewidziane w art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012. Odpowiedź na to pytanie zależy od tego, czy z powództwem przed sąd, który nie jest wskazany w umowie, wystąpi strona, na korzyść której zawarto umowę, czy też strona, dla której umowa ustanowiła jurysdykcję wyłączną. W pierwszym wypadku zastosowanie art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 należałoby wykluczyć z tych względów, dla których regulacja ta nie obejmuje w ogólności umów jurysdykcyjnych ustanawiających jurysdykcję fakultatywną. W drugim zaś wypadku trzeba przyjąć, że istnieją podstawy do tego, aby art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 zastosować. Innymi słowy, uregulowanie to obejmuje sytuację, w której zawarta została umowa ustanawiająca jurysdykcję wyłączną w stosunku do jednej ze stron, jeżeli z powództwem przed sąd, który nie został w takiej umowie wskazany, występuje ta strona, dla której powództw umowa ustanowiła jurysdykcję wyłączną jakiegoś innego sąduPodobnie również R. Freitag, Halbseitig ausschließliche, s. 431; W. Kowalczyk, Umowy jurysdykcyjne a międzynarodowa zawisłość sprawy na gruncie Rozporządzenia 44/2001 oraz Rozporządzenia nr 1215/2012, Warszawa 2014 (niepublikowana praca magisterska), s. 42–43..

W obrocie prawnym może wystąpić sytuacja, w której strony powołują się w stosunku do siebie na różne umowy jurysdykcyjne, z których każda wskazuje jako wyłącznie właściwy sąd innego państwa członkowskiegoPodłożem takiej sytuacji może być przykładowo to, że strony stosują swoje ogólne warunki umów (tzw. battle of the forms), które zawierają odmienne klauzule jurysdykcyjne. . Przypadku takiego nie dałoby się ocenić na podstawie reguł wynikających z art. 31 ust. 2– 4 rozporządzenia nr 1215/2012, ponieważ nie wiadomo byłoby, czy i której z powoływanych umów trzeba by przyznać pierwszeństwo, wobec czego nie można byłoby także ustalić, który z sądów wskazanych w jednej albo w drugiej umowie jako mający jurysdykcję wyłączną miałby mieć priorytetPor. na etapie prac nad projektem P. Gottwald, Internationale Vereinbarungen, s. 1077–1078; K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 357.. Z tego właśnie względu art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 nie obejmuje sytuacji, w której strony zawarły (miały zawrzeć) sprzeczne ze sobą umowy ustanawiające jurysdykcję wyłączną. Jeżeli wystąpi taka sytuacja, pozytywny konflikt jurysdykcyjny między sądami wskazanymi w kolidujących ze sobą umowach należy rozstrzygać według reguły priorytetu czasowegoPor. pkt 22 zd. 6 i 7 motywów rozporządzenia nr 1215/2012., przy czym chodzi w tym wypadku o zastosowanie przepisu art. 29 rozporządzenia nr 1215/2012, a nie art. 31 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012Tak również J. von Hein, Die Neufassung, s. 105; P. A. Nielsen, The New, s. 521. Co do sporu, czy art. 29 rozporządzenia nr 44/2001, który jest poprzednikiem art. 31 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012, ma zastosowanie w wypadku dwóch kolidujących umów jurysdycykcyjnych wskazujących na wyłączną jurysdykcję sądów różnych państw członkowskich, por. np. J. Kropholler, J. von Hein, Europäisches, art. 29 EuGVO, nb. 1, s. 509; S. Leible, (w:) Europäisches Zivilprozess- und Kollisionsrecht. EuZPR/EuIPR. Kommentar. Bearbeitung 2011. Brüssel I-VO. LugÜbk 2007, red. Th. Rauscher, München 2011, art. 29 Brüssel I-VO, nb. 1, s. 673; R. Fentimann, (w:) Brussels I Regulation, red. U. Magnus, P. Mankowski, München 2012, s. 604–605; F. Dasser, (w:) Lugano-Übereinkommen (LugÜ). Kommentar, red. F. Dasser, P. Oberhammer, Bern 2011, art. 29, nb. 2, s. 610.

3. Pozytywny konflikt jurysdykcyjny

Z art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 wynika, że priorytet forum prorogatum obowiązuje jedynie w razie wystąpienia pozytywnego konfliktu jurysdykcyjnego, tj. sytuacji, w której sprawy o to samo roszczenie między tymi samymi stronami wniesione zostały (już) przed różne sądy państw członkowskich, czyli sąd wskazany w umowie jurysdykcyjnej jako mający jurysdykcję wyłączną, oraz sąd, który nie został wskazany w takiej umowiePor. pkt 22 zd. 2 motywów rozporządzenia nr 1215/2012. W doktrynie zob. T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice‑of-court, s. 263; D.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarung, s. 74; K. Thorn, Die Revision der Brüsseler I-Verordnung und ihre Auswirkungen auf den deutsch-italienischen Rechtsverkehr, (w:) Europäische Einflüsse auf den deutsch-italienischen Rechtsverkehr, red. A. Röthel, S. Frank, A. Malatesta, K. Thorn, J. von Hein, Jahrbuch für Italienisches Recht 2012, t. 25, München 2013, s. 83; M. Pohl, Die Neufassung, s. 112. Postulat zgodny z tym rozwiązaniem był zgłaszany w toku prac projektowych, por. K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 360; tenże, Projektowane, s. 70; Ch. Heinze, Choice of Court Agreements, s. 594–595. Odmiennie jednak T. Domej, Rechtshängigkeit, s. 117–118.. Z tego punktu widzenia rozwiązanie przyjęte ostatecznie w rozporządzeniu nr 1215/2012 odbiega od projektu przedstawionego przez Komisję, który zakładał, że priorytet sądu uzgodnionego w umowie jurysdykcyjnej miał obowiązywać bez względu na to, czy postępowanie zostało już wszczęte (także) przed tym sądem, czy też (tylko) przed sądem, który nie został wskazany w umowie jurysdykcyjnejZob. bliżej w odniesieniu do tej kwestii K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 355–356; tenże, Projektowane, s. 68. Różni to też regulację zawartą w art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 od obecnego art. 23 ust. 3 rozporządzenia nr 44/2001.. U podłoża takiego uregulowania leży założenie, że strona, która kwestionuje umowę jurysdykcyjną, względnie twierdzi, że spór nie jest objęty jej zakresem, nie może być zmuszana do tego, aby w pierwszej kolejności występować do sądu wskazanego w tej umowie tylko po to, aby uzyskać przed tym sądem ustalenie, że umowa jurysdykcyjna nie jest skuteczna albo nie obejmuje danego sporu, a następnie dopiero występować do sądu, który miałby jurysdykcję w braku umowy jurysdykcyjnejPor. K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 360; tenże, Projektowane, s. 69. Por. też J. Heinig, Grenzen von Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 219.. Z kolei strona, która powołuje się na umowę jurysdykcyjną, nie może zablokować postępowania przed sądem, który nie został wskazany w umowie jurysdykcyjnej tylko przez samo podniesienie odpowiedniego zarzutu przed tym sądem, lecz musi ponadto wszcząć postępowanie przed sądem, który według niej jest (wyłącznie) właściwy na podstawie takiej umowyM. Pohl, Die Neufassung, s. 112. Krytycznie w tym zakresie jednak T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 263; K. Thorn, Die Revision, s. 83..

Samo zaistnienie pozytywnego konfliktu jurysdykcyjnego między forum prorogatum i forum non prorogatum nie jest wystarczające dla zastosowania regulacji przewidzianej w art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012. Konieczne jest również, aby postępowanie przed forum prorogatum zostało wszczęte później niż postępowanie przed forum non prorogatumP. A. Nielsen, The New, s. 521; T. Hartley, Choice-of-court Agreements under the European, nb. 11.18, s. 229.. Wskazuje na to brzmienie art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012, zakładające powinność zawieszenia postępowania wszczętego (wcześniej) przed forum non prorogatum w sytuacji, w której (później) zainicjowane zostaje postępowanie przed forum prorogatum. Niestosowanie art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 w wypadku, w którym sprawę wniesiono przed sąd wskazany w umowie jurysdykcyjnej wcześniej niż przed sąd niewskazany w tej umowie, oznacza, że w takim wypadku stosuje się ogólną regułę dotyczącą pozytywnego konfliktu jurysdykcyjnego określoną w art. 29 rozporządzenia nr 1215/2012, z której wynika priorytet forum prorogatum przed forum non prorogatum na podstawie miarodajnego wtedy kryterium czasowegoPor. pkt 22 zd. 6 i 7 motywów rozporządzenia nr 1215/2012. Zob. także P. A. Nielsen, The New, s. 521; T. Hartley, Choice-of-court Agreements under the European, nb. 11.18, s. 229..

4. Postępowanie przed forum non prorogatum

4.1. Przed wszczęciem postępowania przed forum prorogatum. Z punktu widzenia toku postępowania przed sądem, który nie został wskazany jako mający jurysdykcję wyłączną w umowie jurysdykcyjnej, istotne jest to, czy i kiedy wszczęte zostaje postępowanie przed sądem, który w takiej umowie został wskazany jako sąd mający jurysdykcję wyłączną. W świetle treści art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 dopiero wszczęcie postępowania przed forum prorogatum aktualizuje bowiem, z pewnymi wyjątkami, obowiązek zawieszenia postępowania przed forum non prorogatum. Oznacza to, że dopóty, dopóki powództwo nie zostanie wytoczone przed sądem prorogowanym, sąd niewskazany w umowie jurysdykcyjnej zachowuje kompetencję do samodzielnej oceny skuteczności umowy jurysdykcyjnej, jak również kwestii, czy obejmuje ona swoim zakresem spór wniesiony przed ten sądPor. m.in. M. Pohl, Die Neufassung, s. 112; T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 263; P. A. Nielsen, The New, s. 521; tenże, Exclusive Choice of Court Agreements an Parallel Proceedings, (w:) A Commitment to Private International Law. Essays in Honour of Hans van Loon, Cambridge–Antwerp–Portland 2013, s. 417; P. Grzegorczyk, Nowy (Część II). Nieprecyzyjna jest w związku z tym – z tego punktu widzenia – teza T. Hartleya, że forum prorogatum jest jedynym, które ma decydować o tym, czy umowa jurysdykcyjna jest skuteczna oraz czy ma zastosowanie w sprawie, por. T. Hartley, Choice-of-court, s. 312. . Rozwiązanie to, będące skutkiem tego, że przepis art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 zakłada istnienie pozytywnego konfliktu jurysdykcyjnego pomiędzy forum non prorogatum i forum prorogatum, odbiega od tego, które wynikało z projektu przedstawionego przez KomisjęZob. co do rozwiązania proponowanego w projekcie K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 355; tenże, Projektowane, s. 68., pozostaje natomiast zbieżne z tym, co część doktryny proponowała w toku prac legislacyjnychPor. K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 356; tenże, Projektowane, s. 70..

Badanie przez forum non prorogatum umowy jurysdykcyjnej, jak również kwestii, czy rozciąga się ona na spór wniesiony przed ten sąd, następuje w ramach oceny przez ten sąd jego jurysdykcji krajowej, zgodnie z przyjętymi w tym zakresie regułami, w tym tymi, które ustanowione są na poziomie prawa unijnego (por. art. 27 i art. 28 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012). Kwestia oceny umowy jurysdykcyjnej może zostać podjęta przez sąd, gdy powód – ujawniając jej istnienie – powoła się na to, że jest ona nieskuteczna albo nie obejmuje sporu wniesionego przed forum non prorogatum, jak również wówczas, gdy pozwany podniesie w tym zakresie odpowiedni zarzutZob. na etapie projektu U. Magnus, P. Mankowski, The Proposal, s. 281. Co do sytuacji pod rządami art. 23 i art. 26 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 zob. P. Mankowski, (w:) Europäisches, art. 26 Brüssel I-VO, nb. 8, s. 632; J. Kropholler, J. von Hein, Europäisches, art. 23 EuGVO, nb. 96, s. 457.. Nie jest wykluczone, że forum non prorogatum rozważać będzie kwestię umowy jurysdykcyjnej z urzędu, o ile w materiale procesowym będą do tego podstawy (np. powód załączy do pozwu dokumenty zawierające klauzulę jurysdykcyjną)Zob. P. F. Schlosser, EU-Zivilprozessrecht. Kommentar. EuGVVO, MahnVO, BagatellVO, EuZVO, EuBVO, München 2009, art. 26 EuGVVO, nb. 1, s. 137; P. Mankowski, (w:) Europäisches, art. 26 Brüssel I-VO, nb. 8, s. 632; R. Geimer, (w:) R. Geimer, R. A. Schütze, Europäisches, art. 26, nb. 8, s. 516.; w braku takich podstaw na forum non prorogatum nie spoczywa jednak obowiązek prowadzenia „poszukiwań” w celu ustalenia, czy strony zawarły umowę jurysdykcyjnąZob. P. F. Schlosser, EU-Zivilprozessrecht, art. 26 EuGVVO, nb. 1, s. 137; P. Mankowski, (w:) Europäisches, art. 26 Brüssel I-VO, nb. 8, s. 632; R. Geimer, (w:) R. Geimer, R. A. Schütze, Europäisches, art. 26, nb. 8, s. 516.. Przy badaniu umowy jurysdykcyjnej forum non prorogatum stosować powinno dokładnie te same reguły, które stosowałoby forum prorogatum, tj. jednolite reguły merytoryczne co do kwestii, które wprost są rozstrzygnięte w rozporządzeniu nr 1215/2012 (np. co do formy i dopuszczalności umowy), i lex fori prorogati przy ocenie „materialnej” (nie)ważności umowy (art. 25 ust. 1 zd. 1 in fine rozporządzenia nr 1215/2012). W wyniku tych zabiegów sąd niewskazany w umowie jurysdykcyjnej może ustalić, że nie ma jurysdykcji z uwagi na derogacyjny skutek umowy jurysdykcyjnej lub – mimo uznania, że nie jest ona skuteczna albo nie obejmuje wniesionej przed ten sąd sprawy – z racji przyjęcia, że jego jurysdykcja nie istnieje w świetle innych właściwych przepisów, w tym głównie rozporządzenia nr 1215/2012. Możliwe jest również ustalenie przez forum non prorogatum, że ma jurysdykcję w sprawie stosownie do właściwych przepisów wskutek uznania, że umowa jurysdykcyjna jest nieskuteczna albo nie obejmuje sprawy wniesionej przed ten sąd. W obu wypadkach aktualizuje się kwestia uznania orzeczenia forum non prorogatumW Polsce orzeczenie takim w pierwszym wypadku może być postanowienie o odrzuceniu pozwu (art. 1099 § 1 zd. 2 k.p.c.), a w drugim wypadku – postanowienie odmawiające odrzucenia pozwu (art. 222 k.p.c.) względnie orzeczenie co do istoty sprawy w państwie członkowskim forum prorogatumPor. wyrok ETS z 15 listopada 2012 r., C-456/11, w sprawie Gothaer Allgemeine Versicherung AG i inni p. Samskip GmbH, EuZW 2013, nr 2, s. 60. W wyroku tym Trybunał przyjął, że orzeczenie, w którym sąd państwa członkowskiego stwierdził brak swej jurysdykcji z powodu istnienia klauzuli jurysdykcyjnej, wiąże sądy innych państw członkowskich nie tylko w kwestii stwierdzenia braku jurysdykcji tego sądu, zawartego w sentencji jego orzeczenia, lecz również zamieszczonego w uzasadnieniu tego orzeczenia ustalenia co do skuteczności klauzuli jurysdykcyjnej. Na temat tego wyroku por. bliżej P. Grzegorczyk, P. Rylski, K. Weitz, Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości z zakresu europejskiego prawa procesowego cywilnego (2011–2012), KPP 2013, z. 3, s. 720–724. , z takim skutkiem, że forum prorogatum byłoby już tym orzeczeniem związanePor. M. Pohl, Die Neufassung, s. 112, przypis 46; T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 263..

4.2. Po wszczęciu postępowania przed forum prorogatum. Wszczęcie postępowania przed sądem prorogowanym inicjuje dwuetapowe działanie sądu, który nie jest uzgodniony w umowie jurysdykcyjnej (art. 31 ust. 2 i 3 rozporządzenia nr 1215/2012). Działanie to jest takie samo, jak w razie zastosowania ogólnej reguły dotyczącej zawisłości sprawy (art. 29 ust. 1 i 3 rozporządzenia nr 1215/2012), tj. w pierwszej fazie obejmuje zawieszenie postępowania przed forum non prorogatum, a w drugiej – w zależności od wyniku badania umowy jurysdykcyjnej przez forum prorogatum – stwierdzenie braku jurysdykcji przez forum non prorogatum albo kontynuację zawieszonego postępowaniaZob. R. Geimer, Die neue Brüssel I-Verordnung, (w:) 90 Jahre Fürstlicher Oberster Gerichtshof. Festschrift für Gert Delle Karth, Wien 2013, s. 331; Th. Garber, M. Neumayr, Europäisches Zivilverfahrensrecht (Brüssel I/IIa ua), „Europarecht. Jahrbuch” 2013, Wien– Graz 2013, s. 221. .

W pierwszej fazie forum non prorogatum co do zasady musi zawiesić postępowanie, które się przed nim toczy (art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012). Zawieszenie to musi być dokonane z urzędu; wniosek którejkolwiek ze stron nie jest do tego konieczny, niemniej nie jest on wyłączony.

Od obowiązku zawieszenia postępowania przez forum non prorogatum po wszczęciu postępowania przed forum prorogatum zachodzą odstępstwa. Po pierwsze, nie dojdzie do zawieszenia postępowania przed forum non prorogatum w wypadku, w którym pozwany wdał się w tym postępowaniu w spór ze skutkiem polegającym na ustanowieniu jurysdykcji forum non prorogatum (art. 26 w zw. z art. 31 ust. 2 in principio rozporządzenia nr 1215/2012)Prawodawca unijny rozstrzygnął tę kwestię w sposób bezpośredni. W toku prac legislacyjnych wskazywano, że takie odstępstwo powinno obowiązywać, por. K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 356–357; tenże, Projektowane, s. 68.. Przyjmuje się bowiem, że ustanowienie jurysdykcji przez wdanie się w spór dopuszczalne jest także wówczas, gdy strony umówiły się na jurysdykcję innego sądu. Ustanowienie jurysdykcji przez wdanie się w spór przed innym sądem niż wskazany w umowie wyprzedza tę umowęZob. wyroki ETS z 24 czerwca 1981 r., 150/80, w sprawie Elefanten Schuh GmbH v. Pierre Jacqmain, Zb. Orz. 1981, s. 1671 i z 9 grudnia 2003 r., C-116/02, w sprawie Erich Gasser GmbH przeciwko MISAT Srl, Zb. Orz. 2003, s. I-14693. W doktrynie (już) w odniesieniu do art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 por. D.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 75; T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 263; P. A. Nielsen, The New, s. 521.. Należy uznać, że obowiązek zawieszenia postępowania przez forum non prorogatum odpada, jeżeli wdanie się przez pozwanego w spór nastąpi przed podjęciem decyzji co do zawieszenia, nie jest natomiast konieczne, aby doszło do niego przed wszczęciem postępowania w sprawie przed forum prorogatum. Po drugie, obowiązek zawieszenia postępowania przez forum non prorogatum nie istnieje także w wypadku, o którym mowa w art. 31 ust. 4 rozporządzenia nr 1215/2012, tj. wówczas, gdy z powództwem przed tym sądem w sprawie ubezpieczeniowej, sprawie konsumenckiej lub w sprawie wynikającej z indywidualnej umowy o pracę wystąpił ubezpieczający, ubezpieczony, uposażony z tytułu ubezpieczenia, poszkodowany, konsument lub pracownik, a umowa nie jest ważna na mocy przepisów dotyczących jurysdykcji w tych sprawachPor. uwagi w pkt III.6 poniżej.. Po trzecie, wydaje się, że sąd, który nie jest wskazany w umowie jurysdykcyjnej, nie zawiesi postępowania, jeśli uzna, że przysługuje mu w sprawie jurysdykcja wyłączna na podstawie art. 24 rozporządzenia nr 1215/2012Tak P. G. Mayr, Ausgewählte, s. 41; D.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 78; M. Pohl, Die Neufassung, s. 112, przypis 43; T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 266.. Umowa jurysdykcyjna, zmierzająca do uchylenia jurysdykcji wyłącznej forum non prorogatum na rzecz forum prorogatum, nie może bowiem w takiej sytuacji wywołać skutku (art. 25 ust. 4 in fine rozporządzenia nr 1215/2012), a w wypadku wydania przez forum prorogatum orzeczenia w sprawie istniałaby podstawa do odmowy jego uznania w państwie członkowskim forum non prorogatum [art. 45 ust. 1 lit. e (ii) rozporządzenia nr 1215/2012]Por. w kontekście relacji pomiędzy art. 22 i art. 27 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 wyrok ETS z 4 kwietnia 2014 r., C-438/2012, w sprawie I. Weber v. M. Weber, dotychczas niepublikowany w Zb. Orz. Wyrok ten należy, jak się wydaje, mutatis mutandis odnieść do relacji pomiędzy art. 24 i art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012..

Stosownie do art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012, sąd niewskazany w umowie jurysdykcyjnej zawiesza toczące się przed nim postępowanie, jeżeli powództwo wytoczono przed sądem państwa członkowskiego, który w umowie określonej w art. 25 rozporządzenia nr 1215/2012 został wskazany jako mający jurysdykcję wyłączną. Powstaje w związku z tym pytanie, jak należy to sformułowanie rozumieć, a co za tym idzie – jakie warunki muszą być spełnione, aby można było przyjąć, że powstał po stronie forum non prorogatum obowiązek zawieszenia postępowania. Stosunkowo bezproblemowe jest stwierdzenie faktu wytoczenia powództwa przed sądem prorogowanym. Można założyć, że najlepszym źródłem informacji w tym zakresie będzie strona pozwana w postępowaniu przed forum non prorogatum, gdyż to ona będzie również tym podmiotem, który zainicjuje postępowanie przed forum prorogatum, i będzie miała interes w tym, aby podnieść tę okoliczność wobec forum non prorogatum. Nie jest ponadto wykluczone wykorzystanie przez sąd nieuzgodniony w umowie jurysdykcyjnej regulacji zawartej w art. 29 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 w celu uzyskania informacji o tym, kiedy powództwo zostało wytoczone przed sądem prorogowanymInformacja ta może być istotna dla forum non prorogatum nie tylko w celu ustalenia, czy powództwo zostało przed tym forum wytoczone wcześniej, czy później niż przed forum prorogatum, co byłoby rozstrzygające dla oceny, czy zastosowanie ma art. 29 ust. 1 i 3 rozporządzenia nr 1215/2012, czy art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012, ale także dla potrzeb ewentualnego dalszego postępowania w razie uznania przez forum prorogatum, że forum to nie ma jurysdykcji na podstawie umowy.. Więcej kontrowersji budzi ocena warunku, aby powództwo wytoczono przed sądem, który w umowie określonej w art. 25 rozporządzenia nr 1215/2012 został wskazany jako mający jurysdykcję wyłączną. Nie jest jasne, czy i jaki zakres kompetencji przysługuje sądowi niewskazanemu w umowie przy ocenie tego warunkuZagadnienie budziło wątpliwości jeszcze w fazie prac nad rozporządzeniem nr 1215/2012, por. D. Czernich, Reform, s. 105; U. Magnus, P. Mankowski, The Proposal, s. 282; T. Domej, Rechtshängigkeit, s. 118–119; Ch. Heinze, Choice of Court Agreements, s. 590–591.. Kwestia ta ma istotne znaczenie, gdyż z jednej strony przypisanie w tym zakresie forum non prorogatum daleko idącego uprawnienia do oceny skuteczności oraz zakresu zastosowania umowy jurysdykcyjnej pozbawiałoby rozwiązanie przewidziane w art. 31 ust. 2–3 rozporządzenia nr 1215/2012 większego znaczenia – priorytet forum prorogatum mógłby być iluzoryczny, gdyby się okazało, że jego realizacja uzależniona byłaby od tego, czy forum non prorogatum oceni umowę jurysdykcyjną jako skuteczną, a sprawę przed nim zawisłą jako objętą jej zakresemPor. T. Domej, Rechtshängigkeit, s. 118.. Niemniej z drugiej strony istnieje także ryzyko nadużyć, jeśli przyjąć, że forum non prorogatum nie ma jakiejkolwiek możliwości (negatywnej) oceny spełnienia warunku polegającego na tym, że powództwo wytoczono przed sądem państwa członkowskiego, który w umowie określonej w art. 25 rozporządzenia nr 1215/2012 został wskazany jako mający jurysdykcję wyłączną. Łatwo sobie wyobrazić sytuację, w której osoba pozwana przed sądem jednego państwa członkowskiego świadomie powoła się na rzekomą umowę o jurysdykcję wyłączną sądu innego państwa członkowskiego i wniesie przed ten sąd sprawę w celu zablokowania lub przewleczenia wszczętego już przeciwko niej postępowania (tzw. odwrócone Torpedo)T. Domej, Rechtshängigkeit, s. 119; K. Thorn, Die Revision, s. 80–81; J. von Hein, Die Neufassung, s. 104–105; D.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 76; Th. Garber, M. Neumayr, Europäisches, s. 222; T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 264. Por. ponadto P. Mankowski, Die Brüssel I-Verordnung vor der Reform, w: Interdisziplinäre Studien zur Komparatistik und zum Kollisionsrecht, t. 1, red. B. Verschraegen, Wien 2010, s. 52–53. .

Wydaje się, że przedstawiony problem należy w zasadzie rozwiązać w kierunku, który zakłada wąskie ujęcie kompetencji forum non prorogatumPodobnie J. von Hein, Die Neufassung, s. 105.. Jakkolwiek nie wydaje się, aby wystarczające dla uznania spełnienia warunku określonego w art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 miało być przedstawienie przez pozwanego jedynie twierdzeń o zawarciu co do danej sprawy umowy ustanawiającej jurysdykcję sądu innego państwa członkowskiegoOdrzucają taką możliwość również T. Domej, Rechtshängigkeit, s. 119; U. Magnus, P. Mankowski, The Proposal, s. 282; J. von Hein, Die Neufassung, s. 105; T. Hartley, Choice-of-court, s. 313., lecz trzeba wymagać istnienia na tę okoliczność jakichś dowodówW kierunku tzw. badania (dowodu) prima facie m.in. U. Magnus, P. Mankowski, The Proposal, s. 282; J. von Hein, Die Neufassung, s. 105; T. Hartley, Choice-of-court, s. 313. Dalej zmierza stanowisko T. Domej, Rechtshängigkeit, s. 119., to jednak nie można by się zgodzić z przyznaniem forum non prorogatum uprawnienia do badania tego, czy umowę jurysdykcyjną zawarto we właściwej formie, czy jest ona skuteczna (ważna) i czy rozciąga się na daną sprawęTak jednak D.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 76–77.. Należy uznać, że od chwili wytoczenia powództwa przed sądem (rzekomo) prorogowanym ocena tych kwestii pozostaje w wyłącznej kompetencji tego sądu i nie może być podejmowana przez forum non prorogatumPor. B. Hess, Die Reform der EuGVVO und die Zukunft des Europäischen Zivilprozesrechts, IPRax 2011, nr 2, s. 129; J. von Hein, Die Neufassung, s. 105; T. Hartley, Choice-of-court, s. 313. W pkt 22 zd. 4 motywów rozporządzenia nr 1215/2012 wyraźnie stwierdzono, że celem art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 jest zagwarantowanie, aby to sąd wskazany w umowie jurysdykcyjnej miał pierwszeństwo orzeczenia o ważności umowy oraz o zakresie, w jakim ma ona zastosowanie do zawisłego przed nim sporu.. Przemawia za tym cel regulacji określonej w art. 31 ust. 2–3 rozporządzenia nr 1215/2012Trafnie zwraca na to uwagę P. Grzegorczyk, Nowy (Część II), przypis 42. , polegający na wzmocnieniu skuteczności umownego wyboru jurysdykcji i znajdujący wyraz w założeniach nowej regulacji. Ujęcie to ma też wsparcie w tym, że uprawnienie do (ograniczonego) badania umów jurysdykcyjnych przez forum non prorogatum zostało wprost przewidziane jedynie w granicach wynikających z art. 31 ust. 4 rozporządzenia nr 1215/2012Por. P. Grzegorczyk, Nowy (Część II)., a jego rozciągnięcie na inne wypadki możliwe jest tylko w razie naruszenia jurysdykcji wyłącznych ustanowionych w art. 24 rozporządzenia nr 1215/2012Zob. uwagi powyżej w tekście.. Wymowne jest również porównanie art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 125/2012 z treścią art. 6 lit. a i b konwencji haskiej z 2005 r. W ramach tych ostatnich regulacji forum non prorogatum zostało wyposażone w kompetencję do badania kwestii ważności umowy jurysdykcyjnej i zdolności stron do jej zawarcia, podczas gdy w art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012 takiej kompetencji dla forum non prorogatum nie przewidzianoZwraca na to uwagę doktryna, por. B. Hess, Die Reform, s. 129; J. von Hein, Die Neufassung, s. 105; P. Grzegorczyk, Nowy (Część II).. Zauważyć w końcu należy, że pod rządami art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012 obowiązywać ma zasada, że (rzekome) forum prorogatum ma prawo do prowadzenia postępowania w sprawie niezależnie od tego, czy forum non prorogatum orzekło już w kwestii zawieszenia toczącego się przed nim postępowaniaPor. E. Tretthahn, A. Hiersche, Haw to dismantle an Italian Torpedo. Gerichtsstandsvereinbarungen nach der neuen EuGVVO, ÖJZ 2014, nr 2, s, 61. Autorzy podnoszą, że okoliczność ta powoduje, iż cała kwestia zakresu kompetencji forum non prorogatum w rozpatrywanym kontekście traci na znaczeniu..

W zakresie zastosowania art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012, podobnie jak w zakresie zastosowania art. 29 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012, zawieszenie postępowania nie jest uwarunkowane tzw. pozytywną prognozą co do uznania orzeczenia, jakie wyda sąd, który ma priorytet w załatwieniu sprawy, w państwie członkowskim, do którego należy sąd, którego postępowanie ma ulec zawieszeniuO nieobowiązywaniu warunku tzw. pozytywnej prognozy co do uznania orzeczenia jako warunku zawieszenia postępowania przez sąd, przed który później wytoczono powództwo, na gruncie obowiązującego art. 27 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001 por. np. R. Geimer, (w:) R. Geimer, R. A. Schütze, Europäisches, art. 27, nb. 16, s. 532.. Oznacza to, że forum non prorogatum, który ma zawiesić swoje postępowanie, nie może rozpatrywać jako warunku tego zawieszenia tego, czy orzeczenie, jakie forum prorogatum wyda ewentualnie w sprawie, będzie mogło podlegać uznaniu w państwie członkowskim forum non prorogatum. O pewnym wyjątku można mówić w wypadku, gdy forum non prorogatum bierze pod uwagę to, czy umowa jurysdykcyjna na rzecz forum prorogatum nie została zawarta z naruszeniem jurysdykcji wyłącznych zgodnie z art. 24 rozporządzenia nr 1215/2012.

Zawieszenie postępowania toczącego się przed sądem, który nie został uzgodniony w umowie jurysdykcyjnej, ma trwać dopóty, dopóki sąd wskazany w umowie nie stwierdzi, że nie ma jurysdykcji na podstawie tej umowy, natomiast w razie gdy sąd wskazany w umowie stwierdzi swoją jurysdykcję zgodnie z umową, sąd niewskazany w umowie musi stwierdzić brak swojej jurysdykcji na rzecz tegoż sądu (por. art. 31 ust. 2 in fine oraz art. 31 ust. 3 rozporządzenia nr 1215/2012). Zawieszenie postępowania służy więc temu, aby sąd wskazany w umowie jurysdykcyjnej z pierwszeństwem przed sądem w niej niewskazanym mógł ocenić jej skuteczność oraz ustalić, czy sprawa jest objęta jej zakresem. Do tego tylko ogranicza się priorytet forum prorogatum przed forum non prorogatumPor. pkt 22 zd. 4 rozporządzenia nr 1215/2012. W literaturze zob. P. A. Nielsen, The New, s. 521; J. von Hein, Die Neufassung, s. 104, przypis 142; E. Tretthahn, A. Hiersche, Haw to dismantle, s. 60; P. Grzegorczyk, Nowy (Część II). Rozwiązanie to nie wynikało z projektu przedstawionego przez Komisję. Przyjęte zostało z inicjatywy prezydencji duńskiej.. W sytuacji, w której wskazany w umowie jurysdykcyjnej uzna, że jest ona nieskuteczna albo nie obejmuje danej sprawy, traci priorytet na rzecz sądu, który nie jest wskazany w umowie, gdyż następuje wówczas powrót do ogólnej reguły respektowania zawisłości sprawy według kryterium priorytetu czasowego (art. 29 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 2 in fine rozporządzenia nr 1215/2012)P. A. Nielsen, The New, s. 521.. Oznacza to, że w takim wypadku sąd niewskazany w umowie może podjąć swoje postępowanie i – w wypadku stwierdzenia, że ma jurysdykcję w sprawie – załatwić ją merytorycznie. Inaczej sytuacja wygląda, gdy forum prorogatum uzna, że umowa jurysdykcyjna jest skuteczna i obejmuje przedmiotową sprawę, a więc stwierdzi, że ma jurysdykcję na podstawie umowy. W takim wypadku sprawę merytorycznie rozpoznaje sąd wskazany w umowie, podczas gdy  sąd w niej niewskazany musi z kolei stwierdzić brak swojej jurysdykcji.

5. Postępowanie przed forum prorogatum

W sytuacji, w której sprawę wniesiono przed sąd wskazany w umowie jurysdykcyjnej po tym, jak wcześniej sprawa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami zawisła już przed sądem niewskazanym w tej umowie, sąd prorogowany jest powołany do tego, aby – z pierwszeństwem przed sądem nieprorogowanym – ocenić skuteczność umowy, jak również to, czy dana sprawa objęta jest jej zakresem (argument z treści art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 1215/2012)Por. też pkt 22 zd. 4 motywów rozporządzenia nr 1215/2012. Jeśli jednak postępowanie przed forum prorogatum wszczęto po tym, jak forum non prorogatum dokonał już oceny umowy jurysdykcyjnej i jej zakresu i znalazło to wyraz w jego orzeczeniu, wtedy uznanie tego orzeczenia w państwie członkowskim forum prorogatum powodować może związanie forum prorogatum oceną umowy jurysdykcyjnej dokonanej w ramach tego orzeczenia. Poza tym ocena umowy jurysdykcyjnej przez sąd prorogowany staje się bezprzedmiotowa w sytuacji, w której doszło do ustanowienia jurysdykcji sądu, który nie był wskazany w umowie, wskutek wdania się przed nim w spór przez pozwanego (art. 26 w zw. z art. 31 ust. 2 in principio rozporządzenia nr 1215/2012). W tym ostatnim wypadku sąd prorogowany powinien stwierdzić od razu brak swej jurysdykcji na rzecz sądu, przed którym nastąpiło wdanie się w spórPor. D.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 75..

Z uwagi na to, że priorytet forum prorogatum przed forum non prorogatum ogranicza się do badania skuteczności umowy jurysdykcyjnej oraz tego, czy obejmuje ona daną sprawę, forum prorogatum może badać swoją jurysdykcję tylko w takim zakresie, w jakim wynikać może ona z umowy jurysdykcyjnej. Jeśli sąd ten stwierdzi, że ma jurysdykcję na podstawie umowy, czyli że jest ona skuteczna i jej zakres rozciąga się na daną sprawę, wtedy załatwia ją merytorycznie. Może przy tym prowadzić postępowanie niezależnie od tego, czy sąd, który nie jest wskazany w umowie jurysdykcyjnej, orzekł (już) w kwestii zawieszenia toczącego się przed nim postępowaniaZob. pkt 22 zd. 5 motywów rozporządzenia nr 1215/2012. Moment ten akcentuje T. Hartley, Choice-of-court, s. 313. Por. też J. von Hein, Die Neufassung, s. 104.. W wypadku natomiast przyjęcia, że umowa jurysdykcyjna jest nieskuteczna albo nie obejmuje danej sprawy, sąd prorogowany nie jest już uprawniony do badania swojej jurysdykcji na innej podstawie. Z uwagi na stosowanie w takim wypadku art. 29 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012 forum prorogatum traci priorytet i zobligowany jest zawiesić swoje postępowanie do czasu, aż o swojej jurysdykcji nie rozstrzygnie z kolei forum non prorogatum, jak to przewiduje art. 29 ust. 3 rozporządzenia nr 1215/2012P. A. Nielsen, The New, s. 521..

6. Sprawy ubezpieczeniowe, konsumenckie lub wynikające z indywidualnych umów o pracę

W projekcie przedstawionym przez Komisję proponowano, aby mechanizm ochrony skuteczności umów jurysdykcyjnych nie miał zastosowania w sprawach ubezpieczeniowych, konsumenckich lub sprawach wynikających z indywidualnych umów o pracęZob. art. 32 ust. 2 in principio projektu Komisji.. Rozwiązanie to miało obowiązywać niezależnie od tego, czy stroną powodową byłaby strona słabsza, czyli ubezpieczający, ubezpieczony, uposażony z tytułu ubezpieczenia, poszkodowany, konsument albo pracownik, czy też strona silniejsza, czyli ubezpieczyciel, kontrahent konsumenta albo pracodawcaPor. w tej kwestii K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 358–359; tenże, Projektowane, s. 71; T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 265, przypis 134.. W nauce zaproponowano, aby wyłączenie umów jurysdykcyjnych dotyczących spraw ubezpieczeniowych, konsumenckich lub spraw wynikających z indywidualnych umów o pracę z zakresu regulacji mającej służyć wzmocnieniu skuteczności umów jurysdykcyjnych ograniczyć jedynie do wypadku, w którym strona słabsza jako strona powodowa wniosłaby powództwo przed sąd niewskazany w tej umowieTak K. Weitz, Internationale Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 362; tenże, Projektowane, s. 68. W tym kierunku zmierzała też wersja projektu z 29 czerwca 2011 r., przedłożona przez prezydencje węgierską i polską, por. art. 32 ust. 4 tego projektu. . W ostatecznej wersji regulacji w art. 31 ust. 4 rozporządzenia nr 1215/2012 znalazło się postanowienie, zgodnie z którym przepisów art. 31 ust. 2 i 3 rozporządzenia nr 1215/2012 nie stosuje się do spraw ubezpieczeniowych, spraw konsumenckich lub spraw wynikających z indywidualnych umów o pracę, jeżeli powództwo wytacza ubezpieczający, ubezpieczony, uposażony z tytułu ubezpieczenia, poszkodowany, konsument lub pracownik, a umowa nie jest ważna na mocy przepisów odnoszących się do tych spraw.

Na gruncie brzmienia art. 31 ust. 4 rozporządzenia nr 1215/2012 powstaje pytanie, czy przepis ten w ogólności wyłącza stosowanie art. 31 ust. 2 i 3 rozporządzenia nr 1215/2012 w sprawach ubezpieczeniowych, konsumenckich lub sprawach wynikających z indywidualnych umów o pracę w razie wytoczenia powództwa przed forum non prorogatum przez podmiot będący stroną słabszą, czy też jedynie przyznaje w takim przypadku forum non prorogatum kompetencję do ograniczonego badania skuteczności (ważności) umowy jurysdykcyjnej, tj. w zakresie, w którym chodzi o kontrolę przestrzegania granic dopuszczalności zawierania umów jurysdykcyjnych w tych sprawach, wynikających z art. 15, art. 19 lub art. 23 rozporządzenia nr 1215/2012W tym kierunku, jak się wydaje, D.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 78–79; T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 266. Tak też W. Kowalczyk, Umowy jurysdykcyjne, s. 46–48.. Przyjęcie pierwszego kierunku wykładni oznaczałoby, że w przedmiotowych sprawach w wypadku wytoczenia powództwa przez stronę słabszą przed sąd niewskazany w umowie jurysdykcyjnej relacje pomiędzy forum non prorogatum i forum prorogatum byłyby oceniane jedynie według reguł wynikających z art. 29 ust. 1–3 rozporządzenia nr 1215/2012, czyli na podstawie kryterium priorytetu czasowego. Drugi kierunek wykładni prowadziłby zaś do tego, że w omawianej sytuacji relacje między forum non prorogatum i forum prorogatum byłyby poddane mechanizmowi ustanowionemu w art. 31 ust. 2 i 3 rozporządzenia nr 1215/2012, z taką jednak modyfikacją, że forum non prorogatum miałoby kompetencję do badania, czy w danym wypadku wybór umowny forum prorogatum nie narusza art. 15, art. 19 lub art. 23 rozporządzenia nr 1215/2012 i czy z tego powodu umowa jurysdykcyjna nie jest pozbawiona skutków prawnych. Pozytywny wynik takiej kontroli zwalniałby forum non prorogatum z obowiązku zawieszenia swojego postępowania, a wyłączenie w takim wypadku stosowania art. 31 ust. 2 i 3 oznaczałoby, że forum non prorogatum miałby priorytet na zasadach, które statuuje art. 29 ust. 1 rozporządzenia nr 1215/2012Tak D.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 79; T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 266.. Stwierdzenie natomiast, że przepisy art. 15, art. 19 lub art. 23 rozporządzenia nr 1215/2012 nie zostały naruszone, powodowałoby, że postępowanie przed forum non prorogatum musiałoby zostać zawieszone, a kontroli umowy jurysdykcyjnej w pozostałym zakresie w kontekście art. 25 rozporządzenia nr 1215/2012 mógłby już dokonać tylko sąd wskazany w tej umowieTak T. Ratkoviċ, D. Zagrabljiċ Rotar, Choice-of-court, s. 266.. Zagadnienie należy uznać za dyskusyjne, jednak bardziej uzasadnione wydaje się być drugie z przedstawionych podejść do interpretacji art. 31 ust. 4 rozporządzenia nr 1215/2012.

Niezależnie od tego, jak się rozstrzygnie powyższą kontrowersję, jasne jest w świetle art. 31 ust. 4 rozporządzenia nr 1215/2012, że wynikający z art. 31 ust. 2–3 rozporządzenia  nr 1215/2012 priorytet forum prorogatum działa w całości w sytuacji, w której powództwo przed forum non prorogatum będzie wytoczone przez silniejszą stronę stosunku prawnego, tj. przez ubezpieczyciela, kontrahenta konsumenta lub pracodawcę, podczas gdy strona słabsza tego stosunku wystąpi w charakterze strony pozwanejD.-A. Simotta, Die Gerichtsstandsvereinbarungen, s. 79..

Post scriptum

Po złożeniu niniejszego artykułu do druku opublikowane zostało rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 542/2014 z 15 maja 2014 r. zmieniające rozporządzenie (UE) nr 1215/2012 w zakresie zasad mających zastosowanie do Jednolitego Sądu Patentowego i Trybunału Sprawiedliwości BeneluksuDz.Urz. UE z 2014 r., L 163, s. 1.. Wprowadziło ono do rozporządzenia nr 1215/2012 między innymi nowy art. 71c ust. 1 i 2. W świetle tego przepisu postanowienia art. 29–32 rozporządzenia nr 1215/2012, tj. regulacje dotyczące zawisłości sprawy i spraw wiążących się ze sobą w zakresie relacji między sądami państw członkowskich, stosuje się w przypadku, gdy postępowanie wszczęto we wspólnym sądziePrzez taki sąd należy rozumieć Jednolity Sąd Patentowy albo Trybunał Sprawiedliwości Beneluksu, por. art. 71a ust. 1 i 2 rozporządzenia nr 1215/2012 dodany przez rozporządzenie nr 542/2014. oraz w sądzie państwa członkowskiego, które nie jest stroną aktu prawnego ustanawiającego dany wspólny sądJednolity Sąd Patentowy został ustanowiony na mocy zawartego w dniu 19 lutego 2013 r. Porozumienia w sprawie Jednolitego Sądu Patentowego (Dz.Urz. UE z 2013 r., C 175, s. 1), natomiast Trybunał Sprawiedliwości Beneluksu – na mocy Traktatu z 31 marca 1965 r. dotyczącego ustanowienia Trybunału Sprawiedliwości Beneluksu i jego statutu, zawartego pomiędzy Królestwem Belgii, Wielkim Księstwem Luksemburga oraz Królestwem Niderlandów. , a w tzw. okresie przejściowymPor. art. 83 Porozumienia w sprawie Jednolitego Sądu Patentowego.  również w przypadku, gdy postępowanie wszczęto w Jednolitym Sądzie Patentowym oraz w sądzie państwa członkowskiego, które jest stroną Porozumienia o Jednolitym Sądzie Patentowym. Przedmiotowe rozciągnięcie stosowania reguł dotyczących zawisłości sprawy i spraw wiążących się ze sobą obejmuje również rozwiązanie służące wzmocnieniu skuteczności umów jurysdykcyjnych przewidziane w art. 31 ust. 2–4 rozporządzenia nr 1215/2012.