I. W dziedzinie uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń arbitrażowych w Polsce podstawowe znaczenie mają postanowienia Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, sporządzonej w Nowym Jorku w dniu 10 czerwca 1958 r.Dz.U. z 1962 r. nr 9, poz. 41. Dopiero w sytuacji, w której Konwencja nie ma zastosowania, względnie nie reguluje określonej kwestii, sięgać należy do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących uznawania i stwierdzenia wykonalności wyroków sądów polubownych wydanych za granicą lub ugód zawartych przed takimi sądami. O ile Konwencja w sposób wyczerpujący reguluje tzw. materialne przesłanki uznania i wykonania zagranicznych orzeczeń arbitrażowych (por. art. V Konwencji), o tyle jej regulacje dotyczące samego postępowania co do uznania oraz wykonania takich orzeczeń podjęte są w niej w ograniczonym zakresie (por. art. III oraz IV Konwencji). Powoduje to, że większość zagadnień związanych z tym postępowaniem podlega prawu krajowemu państwa uznającego lub państwa wykonaniaPor. np. postanowienia SN z 3 listopada 2004 r., III CK 510/03, OSNC 2005, nr 11, poz. 194 i z 18 stycznia 2007 r., I CSK 330/06, OSNC 2007, nr 12, poz. 185. W nauce zob. T. Ereciński, Postępowanie o stwierdzenie wykonalności zagranicznego wyroku arbitrażowego (zagadnienia wybrane), „ADR. Arbitraż i Mediacja” 2009, nr 1, s. 65; M. Łaszczuk, J. Szpara, (w:) System prawa handlowego, red. S. Włodyka, t. 8, Arbitraż handlowy, red. A. Szumański, Warszawa 2010, nb. 377, s. 709.. Do kwestii, która nie została uregulowana w Konwencji, a dotyczy postępowania o uznanie lub stwierdzenie wykonalności zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, należy zagadnienie rodzaju posiedzenia, na którym sąd orzeka w tym przedmiocie, w tym również w pierwszej instancji.

Miarodajny w odniesieniu do uznawania i stwierdzania wykonalności wyroków sądów polubownych wydanych za granicą przepis art. 1215 § 1 k.p.c. stanowi, że o uznaniu albo o stwierdzeniu wykonalności takiego wyroku sąd orzeka po przeprowadzeniu rozprawy. Jak wyjaśniono w judykaturze, art. 1215 § 1 k.p.c. odnosi się do sądu pierwszej instancji, wobec czego w drugiej instancji ma zastosowanie art. 397 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.Por. postanowienie SN z 24 czerwca 2009 r., I CSK 538/08, OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 111. Pogląd SN w tym zakresie zaaprobował D. Kała, Zażalenie na postanowienie w przedmiocie uznania wyroku sądu polubownego wydanego za granicą. Glosa do postanowienia z dnia 24 czerwca 2009 r. (I CSK 538/08), PS 2011, nr 2, s. 118 i n. Jeszcze do niedawna nie było jednak bliżej rozpatrywane ani w judykaturze, ani w nauce zagadnienie, czy art. 1215 § 1 k.p.c. wykładać należy w ten sposób, że wymaga on przeprowadzenia rozprawy w każdym wypadku, niezależnie od tego, czy sąd pierwszej instancji uwzględnia bądź oddala wniosek o uznanie albo o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicąPrzepis art. 1215 § 1 k.p.c. dotyczy także ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą, jednak w celu uproszczenia wywodów w dalszej części mowa jest tylko o sytuacji, w której chodzi o wyrok sądu polubownego wydany za granicą. , czy też w ten sposób, że przeprowadzenie rozprawy jest konieczne tylko w razie uwzględnienia wniosku, podczas gdy jego oddalenie miałoby być możliwe na posiedzeniu niejawnym. Dotychczasowe wypowiedzi można było jednak odczytywać jako oparte na (oczywistym) założeniu, że z art. 1215 § 1 k.p.c. wynika konieczność wyznaczenia rozprawy w pierwszej instancji w każdym wypadku, gdy sąd orzeka o wniosku o uznanie albo o stwierdzenie wykonalności zagranicznego wyroku arbitrażowego, a więc bez względu na to, czy go uwzględnia, czy też oddalaPor. postanowienia SN z 4 lipca 2008 r., I CZ 139/07, OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 18 oraz z 24 czerwca 2009 r., I CSK 538/08, OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 111. W doktrynie zob. T. Ereciński, Postępowanie, s. 71; tenże, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Międzynarodowe postępowanie cywilne. Sąd polubowny (arbitrażowy), red. T. Ereciński, t. 5, Warszawa 2012, art. 1215, uw. 5, s. 836; M. Łaszczuk, J. Szpara, (w:) System, nb. 379, s. 710; Ł. Błaszczak, Krajowy i zagraniczny wyrok sądu polubownego jako tytuł egzekucyjny (wybrane zagadnienia), PPE 2009, nr 9, s. 14; A. Jakubecki, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, t. 5, Warszawa 2011, art. 1215, uw. 5, s. 519; P. Pruś, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. M. Manowska, t. 2, Warszawa 2011, art. 1215, uw. 3, s. 1093..

II. Na tym tle z pewnym zaskoczeniem można było odnotować stanowisko, jakie w tej kwestii zajął Sąd Apelacyjny w Warszawie w postanowieniu z 10 listopada 2011 r. w sprawie VI ACz 1913/11Niepubl.. Sąd ten przyjął mianowicie, że w świetle treści art. 1215 § 1 k.p.c. tylko stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą wymagać ma przeprowadzenia rozprawy. Tak bowiem, zdaniem Sądu Apelacyjnego, należałoby rozumieć zawarte w tym przepisie sformułowanie, że o uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą sąd orzeka po przeprowadzeniu rozprawy. W razie gdy sąd pierwszej instancji oddala wniosek o stwierdzenie wykonalności, wtedy nie orzeka o stwierdzeniu wykonalności, lecz w przedmiocie stwierdzenia wykonalności, co miałoby też oznaczać, że z art. 1215 § 1 k.p.c. nie wynika w takim wypadku obowiązek przeprowadzenia rozprawy.

III. Na skutek zażalenia od powołanego postanowienia Sądu Apelacyjnego problem został podjęty przez Sąd Najwyższy. W postanowieniu zapadłym w dniu 23 stycznia 2013 r. w sprawie I CSK 186/12Niepubl.; Lex Polonica nr 5157842. Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził, że zawarte w art. 1215 § 1 k.p.c. sformułowanie „o uznaniu albo stwierdzeniu wykonalności” dotyczy określenia  przedmiotu sprawy, a nie sposobu jej rozstrzygnięcia. Sprawa o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego podlega w związku z tym rozpoznaniu przez sąd pierwszej instancji na rozprawie. Uzasadniając to stanowisko, Sąd Najwyższy podkreślił, że art. 1215 § 1 k.p.c. potwierdza sformułowaną w art. 148 § 1 k.p.c. zasadę rozpoznawania spraw na rozprawie. Odstępstwo od tej zasady należy wykładać ściśle. Jeżeli zatem przepis określa rodzaj spraw, które są rozpoznawane na rozprawie, to ten sposób jej rozpoznania obowiązuje niezależnie od tego, czy sąd uwzględnia roszczenie (wniosek), czy też je oddala. Różnicowanie zaś formy rozpoznania sprawy w zależności od przewidywanego sposobu jej rozstrzygnięcia musiałoby wynikać z wyraźnego brzmienia przepisu, do czego w treści art. 1215 § 1 k.p.c. nie ma podstaw. Próba wnioskowania a contrario przy jego interpretacji jest nieusprawiedliwiona.

IV. Zapatrywanie przyjęte przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 23 stycznia 2013 r. jest w pełni uzasadnione i zasługuje na całkowite poparcie. Jeśli zagadnienie jest w tym miejscu podejmowane, to tylko po to, aby wzmocnić i upowszechnić pogląd przyjęty przez Sąd Najwyższy, jak również unaocznić to, jakie konsekwencje miałoby to, gdyby w praktyce utrwaliło się stanowisko zaprezentowane przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w postanowieniu z 10 listopada 2011 r. W związku z tym należy zwrócić uwagę na następujące kwestie.

Po pierwsze, pogląd, że sąd pierwszej instancji rozpoznaje wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalności zagranicznego wyroku sądu polubownego i wydaje postanowienie w tym przedmiocie zawsze po przeprowadzeniu rozprawy, niezależnie od tego, czy wniosek uwzględnia, czy też go oddala, zgodny jest z literalnym brzmieniem art. 1215 § 1 k.p.c. Przepis ten wprawdzie przewiduje, że o uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą sąd orzeka po przeprowadzeniu rozprawy, jednak takie sformułowanie pozwala na założenie, że rozprawa jest wymagana w każdej sytuacji, a więc zarówno wówczas, gdy wniosek ma zostać uwzględniony, jak i wówczas, gdy ma zostać oddalony. Trafnie Sąd Najwyższy podniósł, że chodzi tu o określenie przedmiotu sprawy, a nie o sposób jej rozstrzygnięcia.

Po drugie, trzeba uwzględniać to, jaka jest rola art. 1215 § 1 k.p.c. Przepis ten dotyczy uznawania i wykonywania wyroków sądów polubownych, które zostały wydane za granicą. W wypadku, w którym chodzi o uznanie albo o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce, zastosowanie ma art. 1214 § 1 k.p.c., który przewiduje, że o uznaniu wyroku sądu polubownego sąd orzeka na posiedzeniu niejawnym, oraz zasada dotycząca nadawania klauzuli wykonalności krajowym tytułom egzekucyjnym na posiedzeniu niejawnym (art. 766 k.p.c.), gdyż w myśl art. 1214 § 2 k.p.c. stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego w ogólności, w tym także wyroku, który został wydany w Polsce, następuje przez nadanie klauzuli wykonalności (art. 1214 § 2 zd. 1 k.p.c.)M. Łaszczuk, J. Szpara, (w:) System, nb. 284, s. 679; M. Muliński, Krajowe tytuły egzekucyjne powstające w postępowaniu mediacyjnym oraz w postępowaniu przed sądem polubownym (arbitrażowym), „ADR. Arbitraż i Mediacja” 2008, nr 1, s. 66–67; P. Pruś, (w:) Kodeks, art. 1214, uw. 4, s. 1091; Ł. Błaszczak, Krajowy, s. 14.. Przepis art. 1215 § 1 k.p.c. uchyla te regułyPor. postanowienie SN z 24 czerwca 2009 r., I CSK 538/08, OSNC-ZD 2009, nr D, poz. 111. Odmiennie D. Kała, Zażalenie, s. 121, który utrzymuje, że art. 1214 § 1 k.p.c. oraz art. 1215 § 1 k.p.c. „są przepisami analogicznymi w zakresie ustanowienia rodzaju posiedzenia sądu”. Przeciwko temu stanowisku przemawia wzgląd na okoliczność, że oznaczałoby ono, iż art. 1215 § 1 k.p.c. byłby bezprzedmiotowy, skoro w sytuacji nim objętej wymaganie przeprowadzenia rozprawy wynikałoby z art. 148 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i wprowadza wymaganie, aby w wypadku uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu  polubownego wydanego za granicą sąd przeprowadził rozprawę, co oznacza powrót do reguł o charakterze ogólnym, które statuowane są w art. 148 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. To odmienne traktowanie przez ustawodawcę postępowania o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce oraz takiegoż postępowania w odniesieniu do wyroku sądu polubownego wydanego za granicą ma uzasadnienie w odmiennym charakterze obu postępowań. Jak to wyjaśnił już wcześniej w innym kontekście Sąd NajwyższyPor. postanowienie SN z 8 lipca 2008 r., I CZ 139/07, OSNC-ZD 2009, nr 1, poz. 18., postępowanie o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce jest postępowaniem pomocniczym, natomiast postępowanie o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą jest odpowiednikiem postępowania głównego (w sprawie)Co do podziału postępowań cywilnych na postępowania w sprawie (główne, właściwe) i postępowania pomocnicze por. m.in. S. Włodyka, Pojęcie postępowania cywilnego i jego rodzaje, (w:) Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego, red. J. Jodłowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974, s. 322–323; J. Jodłowski, (w:) J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s. 49; H. Dolecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2007, s. 19; W. Siedlecki, (w:) W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2003, s. 24 i 27–28; J. Gudowski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze. Część druga. Postępowanie zabezpieczające, red. T. Ereciński, Warszawa 2012, t. 1, art. 1, uw. 10, s. 27. Zob. także postanowienie SN z 4 lipca 2008 r., I CZ 139/07, OSNC-ZD 2009, nr A, poz. 18. Odmiennie jednak W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 26, który wyróżnia postępowanie główne (w sprawie) oraz postępowania wpadkowe i postępowania uboczne.. Ta właśnie okoliczność uzasadnia odmienne postrzeganie obu tych postępowań, czego wyrazem jest także wola ustawodawcy, znajdująca przejaw w art. 1215 § 1 k.p.c., aby w postępowaniu o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą sąd orzekał w pierwszej instancji po przeprowadzeniu rozprawy, a nie na posiedzeniu niejawnym, jak to jest w wypadku postępowania o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce.

Po trzecie, należy uznać, że sąd pierwszej instancji co do uznania i stwierdzenia wykonalności danego rodzaju wyroku sądu polubownego (wydanego w Polsce albo też za granicą) powinien orzekać na takim samym rodzaju posiedzenia, czyli gdy orzeka co do wyroku wydanego w Polsce, powinno w grę wchodzić takie samo posiedzenie, bez względu na to, czy chodzi o jego uznanie, czy też o stwierdzenie wykonalności, tak samo gdy orzeka co do wyroku wydanego za granicą. Założeniu temu daje wyraz przepis art. 1214 § 1 k.p.c., który przewiduje posiedzenie niejawne dla orzekania o uznaniu wyroku sądu polubownego wydanego w kraju na posiedzeniu niejawnym po to, aby w tym zakresie istniała zgodność z orzekaniem o stwierdzeniu wykonalności takiego wyroku przez nadanie mu klauzuli wykonalności. Koresponduje to z faktem, że zakres kontroli wyroku sądu polubownego danego rodzaju wyroku (wydanego w Polsce albo za granicą) jest taki sam, niezależnie od tego, czy sąd orzeka o uznaniu tego wyroku, czy też o stwierdzeniu jego wykonalności. Tak samo rzecz wygląda na tle art. 1215 § 1 k.p.c., który równolegle traktuje o uznaniu oraz o stwierdzeniu wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą.

W związku z tym warto zauważyć, że co do uznania art. 1214 § 1 k.p.c. i art. 1215  § 1 k.p.c. posługują się tym samym określeniem („o uznaniu”), przewidując jednak odmienne reguły – o uznaniu bowiem wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce sąd pierwszej instancji orzeka na posiedzeniu niejawnym, co uchyla zasadę, która wynikałaby z art. 148 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., o uznaniu zaś wyroku sądu polubownego wydanego za granicą sąd ten orzeka na rozprawie, co jest powrotem do zasady, która wynika z art. 148 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Gdyby przyjąć, że określenia „o uznaniu” w art. 1214 § 1 k.p.c. i art. 1215 § 1 k.p.c. mają oznaczać wyłącznie rozstrzygnięcia uwzględniające wniosek o uznanie, a nie dotyczą rozstrzygnięć oddalających wniosek, wtedy należałoby przyjąć, że oddalając wniosek o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce, sąd pierwszej instancji musiałby orzekać po przeprowadzeniu rozprawy (art. 148 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. wobec niestosowania art. 1214 § 1 k.p.c.). Podobnie rzecz przedstawiałaby się w razie oddalenia wniosku o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą, gdyż również miałby tu zastosowanie art. 148 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. z uwagi na nieobjęcie tego wypadku ani treścią art. 1215 § 1 k.p.c., ani treścią art. 1214 § 1 k.p.c. Jeśli dalej konsekwentnie przyjęłoby się, że także określenie „o (…) stwierdzeniu wykonalności” użyte w art. 1215 § 1 k.p.c. oznacza, że tylko orzeczenie uwzględniające wniosek o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą zapada po przeprowadzeniu rozprawy, wobec czego rozstrzygnięcie oddalające wniosek o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą mogłoby zapaść na posiedzeniu niejawnym (por. art. 766 k.p.c. w zw. z art. 1214 § 2 k.p.c.), to doszłoby do dwóch rezultatów trudnych do aprobaty. Pierwszy byłby sprzeczny z tym, że co do uznania oraz co do stwierdzenia wykonalności danego rodzaju wyroku sądu polubownego orzeczenie ma zapadać na takim samym rodzaju posiedzenia, gdyż oddalając wniosek o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą, sąd, zgodnie z tym, co ustalono, musiałby przeprowadzić rozprawę, wniosek zaś o stwierdzenie wykonalności takiego wyroku mógłby już oddalić na posiedzeniu niejawnym. Drugi wniosek byłby natomiast wręcz paradoksalny, ponieważ doszłoby do tego, że oddalenie wniosku o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce wymagałoby rozprawy, oddalenie zaś wniosku o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą mogłoby już nastąpić na posiedzeniu niejawnym. Jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że przy orzekaniu co do uznania wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce zakres kontroli jest zdecydowanie węższy niż przy orzekaniu co do stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą, taki rezultat kwestionowanej wykładni interpretacji byłby po prostu nieracjonalny. Powyższych rezultatów unika się, przyjmując, że sformułowania „o uznaniu” w art. 1214 § 1 k.p.c. co do uznania wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce i „o uznaniu albo stwierdzeniu wykonalności” w art. 1215 § k.p.c. co do wyroku sądu polubownego wydanego za granicą każdorazowo oznaczają nie tylko orzeczenie pozytywne (uwzględnienie wniosku), ale także negatywne (oddalenie wniosku).

V. W konkluzji należy przyjąć, że wniosek o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą w świetle art. 1215 § 1 k.p.c. rozpoznawany jest przez sąd pierwszej instancji w każdym wypadku na rozprawie, niezależnie od tego, jakie rozstrzygnięcie co do niego (uwzględniające go albo oddalające) sąd ten zamierza wydać.