Gwałtowny rozwój nauk przyrodniczo-technicznych na przełomie XX i XXI w. spowodował ogromny postęp w dziedzinie kryminalistycznych metod wykrywania przestępstw i ich sprawców. Mimo odkrycia nowych metod identyfikacji, takich jak porównanie kodu genetycznego DNA, porównanie danych odontologicznych (cechy uzębienia) czy metod z zakresu otoskopii (cechy charakterystyczne ucha), daktyloskopia nadal pozostaje najdoskonalszym środkiem identyfikacji człowieka. Przedmiot jej badań, jakim są ślady linii papilarnych, kryje w sobie wiele informacji będących odpowiedziami na bardzo istotne pytania związane z powstaniem śladów: kto? gdzie? kiedy? w jaki sposób? Na taką pozycję daktyloskopii przeważający wpływ mają szczególne właściwości budowy linii papilarnych, a mianowicie ich niezmienność, nieusuwalność oraz niepowtarzalność. Zwłaszcza ta ostatnia cecha ma kapitalne znaczenie, gdyż przy założeniu niepopełnienia błędu przez osobę przeprowadzającą badanie daje pewność identyfikacji indywidualnej.

Niepowtarzalność linii papilarnych decyduje o wyższości metody daktyloskopijnej nad jedną z najnowszych metod identyfikacji człowieka na podstawie kodu genetycznego, zwaną przez analogię do niepowtarzalności układu listewek skórnych na palcach „DNA fingerprints”. Wyższość ta wyraża się najdobitniej w stopniu prawdopodobieństwa powtórzenia się tej samej sekwencji genów na całej długości łańcucha, wynoszącym 1:30 miliardów, a dla linii papilarnych dwukrotnie mniejszej możliwości powtórzenia się identycznego zespołu cech morfologicznych, bo 1:64 miliardów.

Jakkolwiek liczba ludności na Ziemi sugerowałaby wyłącznie teoretyczny charakter tej przewagi, to jednak identyczność kodów genetycznych u bliźniąt jednojajowych przy odmiennym ukształtowaniu ich dermatoglifów daje daktyloskopii kolejny atut. Obie metody nie są konkurencyjne względem siebie, winny się uzupełniać w przypadkach identyfikacji sprawców przestępstw, jak również w przypadkach identyfikacji ofiar katastrof.

Dotychczasowe badania potwierdziły występowanie zależności między obrazem śladu linii papilarnych człowieka a jego wiekiem, między anomaliami budowy linii papilarnych a niektórymi rodzajami schorzeń uwarunkowanych genetycznie. Na podstawie  deformacji obrazu odbitki linii papilarnych można także wnioskować zarówno o sile i kierunku nacisku, jak i o czynności wykonywanej przez osobę pozostawiającą ślad, a substancja potowo-tłuszczowa przeniesiona z opuszek palców na podłoże stwarza możliwość określenia grupy krwi osoby, od której dany ślad pochodzi. Informacje zawarte w obrazie śladów linii papilarnych mogą też być wykorzystane w ocenie wieku śladów linii papilarnych, a także poza sferą dochodzenia przestępstw – na przykład na podstawie teorii dziedziczenia układów i cech budowy linii papilarnych (tzw. minucji) w ustalaniu ojcostwa jako metoda pomocnicza. Różnorodność powyższych informacji rokuje możliwość ustalenia innych współzależności, niezbadanych jak dotąd, na podstawie linii papilarnych występujących na opuszkach palców.

Celem artykułu jest przedstawienie możliwości ustalania płci na podstawie odbitek linii papilarnych. Powyższy problem zdaje się nie mieć istotnego znaczenia dla identyfikacji kryminalistycznej. Jednakże gdy uświadomimy sobie, że do identyfikacji indywidualnej konieczna jest czytelność odpowiedniej liczby cech charakterystycznych budowy linii papilarnych, to w przypadkach mało czytelnych śladów na podstawie badań ustalających płeć osoby można ograniczyć krąg osób typowanych jako podejrzane. Byłby to zatem rodzaj identyfikacji grupowej traktowanej jako etap na drodze do ustalenia sprawców przestępstw innymi metodami. Możliwość określenia płci na podstawie linii papilarnych może mieć również znaczenie przy budowie wersji śledczych.

W niniejszym artykule pojęcie linii papilarnych występuje w dwojakim rozumieniu: jako sam rysunek linii odwzorowany na podłożu oraz jako substancja pochodzenia biologicznego powodująca przeniesienie układu linii papilarnych z opuszki palca na podłoże. Takie rozumienie powyższego pojęcia implikuje dwutorowość badań nad określeniem płci w odniesieniu do czynników fizycznych oraz biochemicznych.

W kryminalistyce jako nauce interdyscyplinarnej ustalenia płci na podstawie linii papilarnych dokonuje się poprzez badania przebiegu linii papilarnych i ich cech charakterystycznych (minucji) oraz analizę substancji potowo-tłuszczowej tworzącej ślad linii papilarnych.

W literaturze kryminalistycznej znaleźć można nieliczne prace poświęcone problematyce współzależności między śladami linii papilarnych a płcią. Brak jest całościowego opracowania tematu, przeważają natomiast prace o charakterze przyczynkowym. W podręcznikach kryminalistyki nie poświęca się temu zagadnieniu wiele miejsca bądź w ogóle się je pomija, prace dotyczące tej tematyki powstały zaś raczej przy okazji przeprowadzania innych badań z dziedziny biologii i chemii oraz antropologii.

Badania nad ustalaniem płci na podstawie śladów linii papilarnych przeprowadzone przez kryminalistyków koncentrowały się na szerokości linii papilarnych, częstotliwości występowania poszczególnych wzorów i cech charakterystycznych, tzw. minucji.

Szerokie badania empiryczne nad współzależnością linii papilarnych a wiekiem i płcią przeprowadzili C. Grzeszyk i L. FranaszekC. Grzeszyk, J. Moszczyński, L. Franaszek, Zależność między wzorami linii papilarnych a niektórymi cechami morfologicznymi osoby, Sympozjum Nauk Sądowych „Ślady linii papilarnych”, Popowo koło Warszawy, 16–20 maja 1988, s. 34–35. . Zbadano 444 osobników płci męskiej i 435 płci żeńskiej. Stwierdzono, że na odcinku 5 mm średnia liczba linii papilarnych wynosi:

• u kobiet w wieku 17–25 lat – od 10,7 do 9,9 linii papilarnych,
• u mężczyzn w tym samym wieku – od 9,9 do 9,4 linii papilarnych.

Zmiany szerokości linii papilarnych wynikają z procesów wzrostowych rozwoju osobniczego, i tak np. u dzieci w wieku poniżej 8 lat liczba linii papilarnych wynosi 15–18 i wraz z rozwojem organizmu szerokość linii papilarnych w dalszym ciągu wzrasta do wyżej podanych wielkości w wieku dojrzałym.

Tak więc szerokość linii papilarnych kształtująca się w granicach 0,2–0,7 mm uzależniona jest od wieku, a tym samym od wielkości opuszki palca. H. CumminsH. Cummins, Ch. Milo, Finger Prints, Palms and Soles, New York 1961, s. 270–274. stwierdził, że szerokość linii papilarnych u kobiet, posiadających z reguły mniejsze opuszki palców, jest mniejsza niż u mężczyzn. Autor poddał badaniom odbitki linii papilarnych mężczyzn w wieku 24 lat i kobiet w wieku 30 lat. Średnia liczba linii papilarnych na 1 cm wynosiła u mężczyzn 20,7, u kobiet zaś – 23,4. Badania te wykazują jedynie generalną tendencję, z którą indywidualne przypadki mogą, lecz nie muszą się pokrywać.

Badania nad ustaleniem częstotliwości występowania poszczególnych wzorów papilarnych u każdej z płci znaleźć można między innymi w pracy C. Grzeszyka i in.C. Grzeszyk, Daktyloskopia, Warszawa 1992, s. 30. Na podstawie przeprowadzonych badań autor stwierdził, że:

1. wzory wirowe linii papilarnych występują prawie dwukrotnie częściej u mężczyzn niż u kobiet, natomiast wzory łukowe częściej znaleźć można na palcach kobiet (56,5% i 33,3%),
2. wzory namiotowe na palcach prawej i lewej ręki oraz wzory pętlicowe radialne na palcach prawej ręki występują znacznie częściej u mężczyzn niż u kobiet. Wyjątek stanowią wzory pętlicowe ulnarne, które częściej występują u kobiet.

C. Grzeszyk przeprowadził także badania nad dymorfizmem płciowym minucji linii papilarnych. Część składową owych badań stanowiły ustalenia dotyczące częstości występowania poszczególnych minucji w zależności od płci. Podczas analizy dermatoglifów populacji polskiej C. Grzeszyk stwierdził przewagę średniej ilości występowania minucji u mężczyzn (32,48%) w stosunku do kobiet (29,80%). Autor zaobserwował znaczne procentowe różnice w zakresie liczby poszczególnych typów minucji w zależności od płci. Największe różnice można stwierdzić w częstości występowania zakończeń, złączeń pojedynczych, punktów i odcinków. Dymorfizm płciowy stwierdził Grzeszyk także na podstawie analizy częstości występowania linii szczątkowych. Na palcach u mężczyzn wystąpiło ponad dwukrotnie więcej linii szczątkowych niż u kobiet (odpowiednio 15,3% i 6,9%)I. Sołtyszewski, J. Bodek, R. Zbieć, M. Spólnicka, E. Sadowska, Efficiency of LCN DNA profiles in fingerprint traces XXth. Congress of International Academy of Legal Medicine, Budapest, Hungary, 23–26 August 2006, Abstracts and Poster, s. 45..

Autorzy artykułu przeprowadzili wiele badań również w kierunku możliwości ustalenia płci na podstawie cech morfologicznych linii papilarnych. Przedmiot badań stanowiły odbitki linii papilarnych palców na kartach daktyloskopijnych (po 150 dla każdej płci, co w sumie daje po 1500 odbitek palców mężczyzn i kobiet). W przeprowadzonych badaniach przyjęto następujące kryteria:

• liczba występujących linii papilarnych na odcinku 10 mm,
• częstotliwość występowania poszczególnych typów wzorów papilarnych,
• częstotliwość występowania poszczególnych typów minucji.

Nasze badania potwierdziły w zasadzie dymorfizm płciowy w obrazie linii papilarnych kobiet i mężczyzn wynikający z badań przeprowadzonych przez innych autorów. Występujące różnice ilościowe między wynikami naszych badań i cytowanych wyżej autorów nie przeczą istnieniu badanego zjawiska, lecz raczej wynikają z właściwości populacji polskiej.

Uzyskane przez nas wyniki badań przedstawiają się następująco:

• liczba linii papilarnych na odcinku 10 mm wynosi u kobiet 18–25, a u mężczyzn 15–23,
• większa częstotliwość występowania wzorów wirowych i namiotowych u mężczyzn oraz łukowych i pętlicowych prawych u kobiet,
• częstsze występowanie u mężczyzn minucji o większej wartości identyfikacyjnej jak: podwójne rozwidlenia, punkty i odcinki,
• dwukrotnie częściej występujące linie szczątkowe u mężczyzn,
• nieróżniąca się w zasadzie częstotliwość występowania pozostałych minucji u kobiet i mężczyzn.

Analiza wyników własnych badań wykazała, że są one najbardziej zbliżone do wyników badań C. Grzeszyka.

Badania określające płeć na podstawie morfologicznych cech obrazu linii papilarnych pozwalają jedynie na prawdopodobieństwo stwierdzenia płci osoby pozostawiającej odbitki linii papilarnych, i to na podstawie pełnego materiału porównawczego w postaci odwzorowania wszystkich dziesięciu palców. Tymczasem w praktyce kryminalistycznej mamy najczęściej do czynienia z odbitkami linii papilarnych pojedynczych palców. I dlatego ta metoda określania płci jest w praktyce mało przydatna.

Prawdziwą rewolucją w badaniach kryminalistycznych było wprowadzenie, ponad ćwierć wieku temu, techniki DNA. Na podstawie nawet niewielkiej ilości krwi, śliny, potu czy nasienia zabezpieczonej na miejscu przestępstwa można uzyskać wystarczającą ilość DNA do identyfikacji indywidualnej sprawcy. Co więcej, istnieje możliwość wykorzystania dzięki badaniom genetycznym DNA nienadających się do identyfikacji śladów linii papilarnych ujawnionych na przedmiotach dotykanych przez sprawcę przestępstwa. Oczywiście przedmiotem badań genetycznych mogą być także nadające się do identyfikacji ślady linii papilarnych, ale ze względu na skomplikowany charakter badań DNA stosuje się to w wyjątkowych okolicznościach. Identyfikacja daktyloskopijna polegająca na wykorzystaniu charakterystycznych cech budowy linii papilarnych (minucji) jest nadal w pełni wiarygodna i – co najważniejsze – tańsza i szybsza. Dzięki technice DNA przydatność trudnych, mało czytelnych śladów linii papilarnych ujawnionych na miejscu przestępstwa może okazać się bardzo duża. Ślad linii papilarnych nieposiadający dostatecznej liczby cech indywidualnych i tym samym nienadający się do badań daktyloskopijnych może dostarczyć więcej informacji o osobie sprawcy przestępstwa na podstawie analizy profilu DNA.

W praktyce eksperci kryminalistyki podejmują próby wykonania oznaczeń DNA na podstawie takich niepełnowartościowych śladów. Badaniom biologicznym poddaje się ślady linii papilarnych naniesione na podłoże za pomocą substancji potowo-tłuszczowej, w której występują złuszczone komórki naskórka. Kod DNA znajduje się wewnątrz  jąder komórkowych, w których występują 23 pary chromosomów. Jeden komplet chromosomów pochodzi od matki, a drugi od ojca osobnika. Ostatnia para chromosomów jest odpowiedzialna za płeć.

Należy dodać, że analiza DNA wymaga zachowania szczególnie rygorystycznych reżimów technologicznych i nie zawsze jest możliwe odtworzenie pełnego profilu DNA. Niekiedy, ze względu na znikomą ilość materiału badawczego lub mieszaninę DNA kilku osób, udaje się wyprowadzić częściowe profile DNA, pozwalające jedynie na określenie płci dawcy śladuE. Sadowska, W. Wojtyczka, Kij ma dwa końce, (w:) Daktyloskopia. 100 lat na ziemiach polskich, Warszawa 2009..

Reasumując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że określenie płci na podstawie pojedynczego odcisku linii papilarnych dzięki technice DNA jest dziś o wiele bardziej wiarygodne. To jednak nie zmienia faktu, że takie ustalenia mogą być przydatne w początkowym etapie śledztwa, i to tylko wtedy, gdy organ prowadzący postępowanie przygotowawcze nie dysponuje pełnowartościowym materiałem dowodowym.