K odeks postępowania cywilnego stanowi w art. 192 pkt 3, że zbycie w trakcie procesu rzeczy albo prawa objętego sporem nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy, z tym że za zezwoleniem przeciwnika nabywca może wstąpić w miejsce zbywcy. Normy te są o tyle uniwersalne, że funkcjonują zarówno wtedy, kiedy zmiana dotyczy strony powodowej, jak i wówczas, gdy tyczy się ona podmiotu pozwanego. Gdyby zmiana podmiotowa przewidziana wskazanym wyżej przepisem z jakiejkolwiek przyczyny się nie odbyła, po wyrokowaniu problem powróci w nieco zmienionej postaci, mianowicie w postaci pytania, przeciw komu – albo na czyją rzecz – ma zostać nadana klauzula wykonalności.

Możliwa jest także – i zapewne częściej w praktyce się zdarza – sytuacja polegająca na tym, że uprawnienie albo obowiązek stanowiące istotę sądowego sporu przejdzie na inną osobę już po wyroku bądź innym zdarzeniu skutkującym powstaniem tytułu egzekucyjnego. Wtedy względy celowości również każą się zastanowić, kto będzie figurować – jako podmiot uprawniony czy też zobowiązany – w treści tytułu wykonawczego.

Dla obydwu hipotez ustawodawca przewidział jednolite rozwiązanie, zapisane w art. 788 § 1 k.p.c. Zgodnie z nim sąd nadaje klauzulę wykonalności przeciwko podmiotowi albo na rzecz podmiotu, który wszedł w miejsce strony poprzednio w sprawie figurującej, gdy przejście praw bądź obowiązków zostanie wykazane dokumentem urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym. Paragraf drugi rozszerza funkcjonowanie tej normy na fluktuacje wynikające czy to z objęcia, czy też z zakończenia wykonywania funkcji: zarządcy masy spadkowej, kuratora spadku, wykonawcy testamentu.

Od 1 stycznia 2010 r. obowiązuje znowelizowany stan tyczący się uprawnień, a zarazem obowiązków fachowych pełnomocników w zakresie poświadczania za zgodność przedkładanych w sądzie dokumentów. Aktualne od wskazanej wyżej daty brzmienie art. 129 k.p.c. uprawnia występującego w sprawie adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego oraz radcę Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa do poświadczania odpisów składanych dokumentów, a odpisy te uzyskują walor dokumentu urzędowego. Równocześnie ustawodawca umieścił w ustawach regulujących funkcjonowanie poszczególnych profesji przepisy określające sposób dokonywania poświadczeń za zgodność z oryginałem.

Judykatura dostrzegła niejasność wzajemnej relacji norm zapisanych w art. 129 i w art. 788 k.p.c. Powstałą wątpliwość rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale z 21 grudnia 2010 r., o sygnaturze III CZP 94/10, uznając, że art. 788 § 1 nie stanowi lex specialis względem art. 129 § 2 k.p.c. Teza tego orzeczenia dotyczy wprawdzie jednostkowej sytuacji – w sytuacji faktycznej sprawy występujący w niej radca prawny złożył w toku postępowania klauzulowego przez siebie poświadczoną kopię odpisu z KRS dokumentującego połączenie firm – lecz z łatwością można, a raczej należy, przypisać jej walor ogólniejszy. Jak bowiem słusznie wskazał Tomasz Szanciło, autor aprobującej glosy do wskazanego wyżej orzeczeniaUprawnienie pełnomocników do poświadczania dokumentów – glosa – III CZP 94/10, „Monitor Prawniczy” 2012, nr 8, s. 438 i n., przesądziło ono, że poświadczeniem „adwokacko-radcowskim” może być objęty nie tylko dokument w oryginale noszący znamiona prywatnego, ale także – urzędowego. Jest to uwaga uogólniająca, tym cenniejsza, że przecież już wkrótce wszelkie elektronicznie uzyskiwane odpisy z różnego rodzaju rejestrów prowadzonych przez sądy nie będą wymagały dla swej ważności niczyich pieczęci.

Znaczenie dla praktyki art. 788 k.p.c. i – co za tym idzie – brak notarialnego rygoru odpisów składanych dokumentów – staje się nie do przecenienia, jeśli zważyć, że zdarzeniami prawnymi powodującymi przejście uprawnień albo obowiązków – którebyćK. Flaga-Gieruszyńska, (w:) Kodeks postępowania cywilnego, pod red. A. Zielińskiego, Warszawa 2012, uwagi do art. 788.:

1. śmierć wierzyciela lub dłużnika;
2. utrata bytu prawnego przez wierzyciela lub dłużnika niebędącego osobą fizyczną i przejęcie jego majątku przez następcę prawnego;
3. przelew wierzytelności (art. 509 k.c.);
4. wstąpienie w prawa wierzyciela (art. 518 k.c.);
5. przejęcie długu (art. 519 k.c.);
6. nabycie spadku na podstawie umowy ze spadkobiercą (art. 1051 i n. k.c.). Koniecznie trzeba przy tym zaznaczyć, że w literaturzeZob. m.in. P. Grzegorczyk, Kognicja sądu w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności na podstawie art. 788 § 1 k.p.c., „Radca Prawny” 2010, nr 1, s. 54 i n. słusznie kładziony jest nacisk na konieczność wykazania – przy stosowaniu art. 788 k.p.c. – iż współistnieją wszelkie elementy, od których prawo materialne uzależnia dojście następstwa prawnego do skutku. Tylko w takim przypadku można twierdzić, że doszło do wykazania przejścia praw w rozumieniu art. 788 § 1 k.p.c. Obserwacja ta znajdzie zastosowanie wszędzie tam, gdzie dla ważności czynności prawnej przewidziana jest forma szczególna, a także wtedy, gdy mieć będziemy do czynienia ze szczególnym rodzajem źródła uprawnień egzekucyjnych, jakim jest bankowy tytuł wykonawczy – w tym ostatnim wypadku przeniesienie owych uprawnień będzie możliwe tylko na inny bankZob. w tym zakresie m.in. wyrok SN z 13 kwietnia 2011 r., V CSK 312/10 i wcześniejsze orzeczenia cytowane w jego uzasadnieniu..

Przeciwko nasuwającej się na tle wyżej zrelacjonowanego orzeczenia refleksji, że obdarzenie tak wielkim zaufaniem poświadczeń dokonywanych na etapie postępowania klauzulowego przez pełnomocników może rodzić pewne ryzyko – można wytoczyć dwa argumenty, wypływające wprost z istoty regulacji zawartych w art. 129 i art. 788 k.p.c. Artykuł 129, poprzez brzmienie paragrafu czwartego, dozwala sądowi zażądać przedłożenia oryginału dokumentu; przy czym ewentualna odmowa spełnienia tego żądania nie jest obwarowana inną sankcją aniżeli tylko tą, która wypływa z brzmienia art. 233 § 2 k.p.c. (zob. także treść art. 785 k.p.c.). Zarazem konstrukcja art. 788 k.p.c. każe w nim dostrzec niezwykle ograniczony zakres kognicji sądu. Dłużnik może zatem kwestionować fakt sukcesji poprzez wytoczenie powództwa z art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. – które to remedium, choć częstokroć kosztowne, zazwyczaj bywa skuteczne. Trudniejsza natomiast mogłaby się okazać sytuacja wierzyciela, zamiast nazwiska którego na tytule wykonawczym pojawiłyby się dane innej osoby, działającej na podstawie niewiarygodnego dokumentu, np. przelewu wierzytelności.

Wreszcie w obrocie gospodarczym należy mieć na względzie regulację zawartą w art. 789 k.p.c. Niczego nie zmieniając w zakresie wyżej omówionego liberalnego podejścia do poświadczeń dokumentów, przepis ten generalnie zawęża możliwość nadania klauzuli wykonalności przeciwko nabywcy przedsiębiorstwa albo gospodarstwa rolnego (vide art. 55⁴k.c.) jedynie do tych sytuacji, w których przejście praw i obowiązków nastąpiło już po uprawomocnieniu się orzeczenia stanowiącego tytuł egzekucyjny.