I. Wprowadzenie

Dokonywane w ostatnich latach nowele Kodeksu karnego w zakresie przestępstw komunikacyjnych mogą zapewne dawać złudne przeświadczenie, że zmiany te, zazwyczaj zaostrzające odpowiedzialność karną, nie dają pożądanych rezultatów, co w efekcie skłaniać może do niepokojącego powtarzania tego typu zabiegów w przyszłości. W nurt ten wpisuje się także nowelizacja Kodeksu karnego dokonana ustawą z 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy – Prawo ochrony środowiskaDz.U. nr 40, poz. 227.. Data wejścia w życie poszczególnych rozwiązań normatywnych została przez ustawodawcę zróżnicowana. Zgodnie z art. 9 ustawy zmiany dotyczące art. 42 § 3, art. 58 § 4, art. 69 § 4 i art. 178a § 4 k.k. weszły w życie 1 lipca 2010 r. Nowelizacja w pozostałym zakresie zacznie z kolei obowiązywać od 1 stycznia 2012 r. Dokonane modyfikacje dotyczą Części ogólnej oraz szczególnej Kodeksu karnego i skutkują radykalnym zaostrzeniem odpowiedzialności karnej sprawców przestępstw komunikacyjnych.

II. Typ kwalifikowany przestępstwa z art. 178a § 4 k.k.

Zmiany w zakresie Części szczególnej Kodeksu karnego dotyczą konstrukcji normatywnej art. 178a k.k. Do regulacji tej odnoszą się bezpośrednio znowelizowane przepisy Części ogólnej Kodeksu karnego, które w związku z tym zostaną omówione później. Przestępstwo stypizowane w ramach art. 178a k.k. zostało powołane do życia z mocy ustawy z 14 kwietnia 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks karnyDz.U. nr 48, poz. 548.. Warto przypomnieć tylko pokrótce, że ratio legis kryminalizacji bezskutkowego prowadzenia pojazdu mechanicznego lub innego niż mechaniczny w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego było niezwykle podobne do względów, które skłoniły ustawodawcę do nowelizacji Kodeksu karnego z 12 lutego 2010 r.Zob. szerzej na temat tej nowelizacji: W. Wróbel, Krytycznie o zaostrzeniu odpowiedzialności karnej za przestępstwa komunikacyjne, „Państwo i Prawo” 2001, z. 7. Mowa z jednej strony o wysokiej liczbie tego typu zachowań, w tym również tych, które skutkują wypadkiem lub innym zdarzeniem komunikacyjnymUzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny z 19 marca 1999 r., druk nr 1019.. Z drugiej natomiast, zdaniem ustawodawcy – o zbyt łagodnych konsekwencjach prawnych, które przed nowelizacją z 2000 r. związane były z niewspółmierną do stopnia społecznej szkodliwości takich czynów reakcją ustawodawcy, który traktował je jedynie jako wykroczeniaTamże.. Kolejna omawiana w tym miejscu nowelizacja skutkuje dodaniem § 4 do przepisu art. 178a k.k., który brzmi: „Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 był wcześniej prawomocnie skazany za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo za przestępstwo określone w art. 173, art. 174, art. 177 lub art. 355 § 2 popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego albo dopuścił się czynu określonego w § 1 w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat”. Interpretacja normatywnego charakteru art. 178a § 4 k.k. nasuwa wniosek, że mamy do czynienia z typem kwalifikowanym przestępstwa. Jest on zasadny, gdy weźmie się pod uwagę, że na typ taki składają się ustawowe znamiona tworzące typ podstawowy oraz dodane do nich znamiona decydujące o kwalifikującym charakterze przestępstwaZob. W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1978, s. 249.. Pojawienie się tych znamion dodatkowych sprawia, że taki typ przestępstwa jest zagrożony surowszą sankcją w relacji z typem podstawowym. Typy kwalifikowane są przy tym tworzone ze względu na szczególne okoliczności czynu, sposób działania sprawcy lub też następstwa czynuZob. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2009, s. 119.. Inną widoczną cechą typu kwalifikowanego przestępstwa jest jego umieszczenie w odrębnej jednostce redakcyjnej (artykule lub paragrafie) w stosunku do typu podstawowego. Ponadto ustawodawca ustanawia dla typu kwalifikowanego samoistną i surowszą sankcję karną. Konfrontując te uwagi z treścią normatywną art. 178a § 4 k.k., należy powtórzyć, że stypizowane w tym przepisie przestępstwo stanowi typ kwalifikowany czynu ujętego w art. 178a § 1 k.k. Na odmianę przestępstwa z art. 178a § 4 k.k. składają się przeto znamiona typu podstawowego z art. 178a § 1 k.k. w postaci prowadzenia pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym oraz dodane do nich, wyżej wymienione przesłanki. Z ich realizacją wiąże się odrębne w stosunku do § 1 ustawowe zagrożenie, wyższe aniżeli w typie podstawowymZob. I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1983, s. 118.. Podkreślenia wprawdzie wymaga, że w art. 178a § 4 k.k. wskazano element powrotności do przestępstwa, która uznawana jest za okoliczność nadzwyczajnego obostrzenia kary, jednakże analiza normatywnej struktury art. 178a § 4 k.k. skłania do wniosku, że celem ustawodawcy nie było skonstruowanie w tym przepisie tego typu instytucji prawnej. Nie stworzono wszak możliwości modyfikacji sankcji przewidzianej w przepisie określającym dane przestępstwo poprzez poszerzenie jej granic ani też ograniczenia możliwości orzeczenia kary łagodniejszejZob. K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 591; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2008, s. 192.. Co więcej, przepis art. 178a § 4 k.k. nie jest typem przestępstwa rodzajowo odmiennego od typu podstawowego, wszak główny przedmiot ochrony w zakresie obu typów przestępstwa pozostaje bez zmianZob. I. Andrejew, Ustawowe znamiona czynu. Typizacja i kwalifikacja przestępstw, Warszawa 1978, s. 17.. Trudno też byłoby uznać, że elementy normatywne ujęte w komentowanym przepisie nie są powiązane z typem podstawowym. Także ratio legis regulacji art. 178a § 4 k.k. przemawiać może za przyjęciem poglądu o kwalifikowanym typie ujętego w tym przepisie przestępstwa. Typ kwalifikowany umieszczono wraz z typem podstawowym w ramach art. 178a k.k., dokonując w ten sposób klasycznego rozbicia na typy przestępstwa w ramach tej samej jednostki redakcyjnej (artykułu) i różnicując związane z nimi konsekwencje prawnokarne w zależności od charakteru stypizowanych zachowań.

Okolicznościami, które omawiany typ kwalifikowany tworzą, są: 1) wcześniejsze prawomocne skazanie za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego; 2) wcześniejsze prawomocne skazanie za przestępstwo stypizowane w art. 173, art. 174, art. 177 lub art. 355 § 2 k.k., popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego; 3) popełnienie przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo. Taka konstrukcja art. 178a § 4 k.k. sprawia, że zachowanie opisane w tym przepisie jest bez wątpienia przestępstwem indywidualnym. Jego sprawcą może być bowiem wyłącznie taka osoba, która została uprzednio prawomocnie skazana za jedno z przestępstw wskazanych w art. 178a § 4 k.k. lub też względem której orzeczono zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych w związku ze skazaniem za przestępstwo.

Na początek należy poddać interpretacji element wcześniejszego prawomocnego skazania za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Przesłanka ta została wprawdzie ujęta przez ustawodawcę w sposób opisowy, jednak nie ma wątpliwości, że mowa o art. 178a § 1 k.k. Tym samym wcześniejsze prawomocne skazanie za przestępstwo z art. 178a § 2 k.k. nie stanowi, rzecz jasna, okoliczności kwalifikującej. Można jednak się zastanawiać, jakie racje przemawiały za odmiennym (zdecydowanie łagodniejszym) potraktowaniem sprawców uprzednio skazanych za prowadzenie pojazdu innego niż mechaniczny w ramach wyżej wymienionych okoliczności, tym bardziej że dotychczas ustawodawca nie wprowadzał tego typu rozróżnień w ramach środków reakcji karnej, np. w art. 42 k.k. oraz art. 49 § 2 k.k. W każdym razie ustawodawca nie wspomina o takich rozróżnieniach ani słowem w uzasadnieniu ustawy. Poza tym wskazana przesłanka z art. 178a § 4 k.k. nie odnosi się do przypadku, w którym żołnierz prowadzi uzbrojony pojazd mechaniczny w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego i powoduje wypadek komunikacyjny, czyli zbiegu przepisów art. 355 § 1 lub 2 k.k. z art. 178 § 1 k.k. Budowa normy sankcjonowanej w obrębie art. 355 § 1 i 2 k.k. nie pozwala na tego typu wniosek. Niemniej jednak należy zauważyć, że uprzednie popełnienie przestępstwa, które realizuje znamiona art. 355 § 2 k.k. w zw. z art. 178 § 1 k.k., będzie mimo wszystko skutkowało wyczerpaniem drugiej przesłanki ustawowej z art. 178a § 4 k.k. w postaci wcześniejszego prawomocnego skazania za przestępstwo z art. 355 § 2 k.k., popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego.

Ustawodawca nie wskazał wyraźnie, jak w zakresie pozostałych alternatyw z art. 178a § 4 k.k., że wcześniejsze prawomocne skazanie za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego dotyczyć ma wyłącznie skazania za przestępstwo. Nie do przyjęcia wydaje się jednak ewentualne twierdzenie, że mowa także o zachowaniach realizujących znamiona wykroczenia z art. 87 § 1 k.w. Pozostawałoby ono w sprzeczności z racjami natury celowościowej oraz systemowej. Założeniem ustawodawcy była bowiem wzmożona represja karna na płaszczyźnie zachowań wypełniających znamiona przestępstw komunikacyjnych, co wynika też jasno z normatywnego kształtu pozostałych przepisów kodeksowych zaostrzających odpowiedzialność karną za takie zachowania, gdzie wśród przesłanek tego typu zaostrzeń funkcjonuje wyłącznie skazanie za przestępstwo.

Kolejny przypadek, w którym następuje wyczerpanie znamion z art. 178a § 4 k.k., dotyczy wcześniejszego prawomocnego skazania za przestępstwo z art. 173, art. 174, art. 177 lub art. 355 § 2 k.k., popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Bez znaczenia pozostaje, czy sprawca w czasie popełnienia któregokolwiek z nich był osobą prowadzącą pojazd mechaniczny lub inny niż mechaniczny, innym uczestnikiem ruchu czy też osobą oddziałującą z zewnątrz na ten ruch. Twierdzenie to nie dotyczy tylko przestępstwa z art. 355 § 2 k.k., którego sprawcą może być wyłącznie żołnierz. Konieczne jest natomiast, aby sprawca w chwili popełnienia wyżej wymienionych przestępstw znajdował się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Tym samym jego czyn wyczerpywać musi zarazem znamiona art. 178 § 1 k.k. Zauważalny jest jednak istotny brak konsekwencji po stronie ustawodawcy. Lektura uzasadnienia ustawy oraz interpretacja niektórych wprowadzonych zmian mogą bowiem sugerować, że celem ustawodawcy miało być wzmożenie represji wobec tych sprawców, którzy znajdowali się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzili zarazem pojazd mechaniczny. Wynika to też wyraźnie z pierwszej części przepisu art. 178a § 4 k.k., gdzie zaostrzenie odpowiedzialności karnej wiąże się z wcześniejszym prawomocnym skazaniem z art. 178a § 1 k.k. Tymczasem represja ta dotyka każdego sprawcy wyżej wymienionych przestępstw komunikacyjnych, niezależnie od tego, czy w chwili popełnienia jednego z nich był kierującym pojazdem mechanicznym. Element przypadkowości w działaniach ustawodawcy wiąże się też choćby z tym, że z jednej strony w art. 178a § 4 k.k. wskazuje się zarówno wypadek komunikacyjny, którego następstwem jest ciężki uszczerbek na zdrowiu lub śmierć innej osoby (art. 177 § 2 k.k.), jak i ten skutkujący jedynie średnim uszczerbkiem na zdrowiu (art. 177 § 1 k.k.), z drugiej natomiast w katalogu przesłanek pojawia się wyłącznie uprzednie prawomocne skazanie żołnierza za popełnione przez niego przestępstwo wypadku w komunikacji, którego następstwem jest śmierć innej osoby lub ciężki uszczerbek na jej zdrowiu (art. 355 § 2 k.k.). Trudno zatem dociec, dlaczego w art. 178a § 4 k.k. ustawodawca nie zdecydował się konsekwentnie wskazać także art. 355 § 1 k.k., w którym dokonano typizacji takiego wypadku komunikacyjnego, w którym inna osoba odniosła jedynie średni uszczerbek na zdrowiu. Pamiętać przy tym też należy, że przewidziane w art. 178a § 4 k.k. konsekwencje prawnokarne dotyczą każdego sprawcy powodującego wypadek komunikacyjny, niezależnie od tego, czy w chwili jego popełnienia prowadził pojazd mechaniczny. Tym samym przyjęty przez ustawodawcę system represji karnej wydawać się może niezrozumiały, wszak prowadzi do uprzywilejowanego traktowania sprawcy z art. 355 § 1 k.k., który został wcześniej prawomocnie skazany za tzw. „średni” wypadek komunikacyjny, przy jednoczesnym zaostrzeniu kary względem innych sprawców de facto takich samych zachowań, którzy nie posiadają tylko przymiotu „żołnierza”. Niemniej jednak, mimo takiej luki ze strony ustawodawcy, należy zwrócić uwagę na możliwość realizacji znamion art. 178a § 4 k.k. przez żołnierza, który wcześniej dopuścił się przestępstwa z art. 355 § 1 k.k. w warunkach określonych w art. 178 § 1 k.k. W ramach pierwszej ewentualności należy zauważyć, że w omawianej sytuacji mamy do czynienia z wyczerpaniem znamion także art. 178 § 1 k.k. (arg. ex art. 355 § 3 k.k.)Zob. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 608; R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 1998, s. 449; J. Wojciechowski, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1998, s. 594.. Okoliczność prowadzenia pojazdu została już jednak uwzględniona w ramach art. 355 § 1 k.k., toteż błędny byłby pogląd dopuszczający kumulatywną kwalifikację prawną – art. 355 § 1 k.k. i art. 178a § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. Tym samym brak jest realizacji przesłanki w postaci wcześniejszego prawomocnego skazania za przestępstwo z art. 178a § 1 k.k. Wniosek ten prowadzi jednak do krytycznej oceny konstrukcji art. 178a § 4 k.k. Okazuje się wszak, że żołnierz, który został już prawomocnie skazany za bezskutkowe prowadzenie uzbrojonego pojazdu mechanicznego z art. 178a § 1 k.k., może zrealizować znamiona typu kwalifikowanego z art. 178a § 4 k.k., natomiast jeżeli ten sam sprawca, prowadząc taki pojazd, spowoduje wypadek komunikacyjny, którego następstwem jest średni uszczerbek na zdrowiu u innej osoby (art. 355 § 1 k.k. w zw. z art. 178 § 1 k.k.), tego typu konsekwencji z art. 178a § 4 k.k. nie poniesie. W związku z treścią normatywną wysłowioną w art. 355 § 3 k.k. można jednak dostrzec inną możliwość. Popełnienie przez żołnierza przestępstwa z art. 355 § 1 k.k. w warunkach określonych w art. 178 § 1 k.k. skutkuje orzeczeniem obligatoryjnego zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych z art. 42 § 2 k.k. Jeżeli zatem w okresie jego obowiązywania sprawca taki popełni przestępstwo z art. 178a § 1 k.k., to zrealizuje tym samym związaną z tym zakazem przesłankę typu kwalifikowanego z art. 178a § 4 k.k. W zakresie oceny struktury normatywnej art. 178a § 4 k.k. zastanawiać może poza tym rezygnacja z zamieszczenia w katalogu okoliczności kwalifikujących znamienia w postaci zbiegnięcia z miejsca zdarzenia przestępstwa z art. 173, art. 174, art. 177 lub art. 355 k.k. Tym bardziej że wcześniej ustawodawca konsekwentnie umiejscawiał je, obok stanu nietrzeźwości oraz stanu pod wpływem środka odurzającego, wśród przesłanek zaostrzenia karalności wobec sprawców wyżej wymienionych przestępstw, np. art. 42 § 2 k.k., art. 178 § 1 k.k. Taka decyzja ustawodawcy nie znajduje racjonalnego uzasadnienia, w szczególności jeśli zważyć na stopień społecznej szkodliwości tego typu zachowań wiążących się choćby z faktem, że niejednokrotnie ucieczka z miejsca zdarzenia motywowana jest stanem nietrzeźwości sprawcy wypadku lub katastrofy w komunikacji. Wskazane zaniechanie po stronie ustawodawcy skłania też do uwag krytycznych na płaszczyźnie wymiaru kary. Okazuje się bowiem, że kara pozbawienia wolności w wyższym wymiarze (art. 178a § 4 k.k. – od 3 miesięcy do 5 lat) grozi temu sprawcy, który był już uprzednio prawomocnie skazany z art. 178a § 1 k.k. i dopuszcza się ponownie takiego samego przestępstwa, jako – warto podkreślić – zachowania, z którym nie wiążą się żadne skutki poza potencjalnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa w komunikacji, a nie temu, który był już prawomocnie skazany z art. 178a § 1 k.k. i ucieka z miejsca np. wypadku komunikacyjnego, którego następstwem jest średni uszczerbek na zdrowiu u innej osoby (art. 177 § 1 k.k. w zw. z art. 178 § 1 k.k. – do 4 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności).

Trzecią podstawą do zastosowania przez sąd art. 178a § 4 k.k. jest popełnienie przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo. Ustawodawca ustanawia zatem kilka przesłanek, których łączna realizacja skutkuje wyczerpaniem znamion ustawowych z art. 178a § 4 k.k. Po pierwsze, wskazano wyłącznie orzeczony wcześniej zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych. Obowiązywanie zakazu prowadzenia innych pojazdów nie wchodzi zatem w grę. Bez znaczenia pozostaje natomiast, czy jest to środek karny orzekany fakultatywnie (art. 42 § 1 k.k.), czy też obligatoryjnie (art. 42 § 2–4 k.k.). Co do trybu jego wymierzania, należy wskazać, że może to być zakaz orzekany zarówno w ramach środka karnego obok kary (art. 42 § 1–4 k.k.), jak i samoistnie (art. 343 § 1 k.p.k.). Możliwość ta dotyczy także sytuacji odstąpienia od wymierzenia kary (art. 59 § 1 k.k.) oraz jego wymierzenia w charakterze środka probacyjnego w ramach warunkowego umorzenia postępowania (art. 67 § 3 k.k.). Po drugie, zakaz dotyczyć ma sprawcy skazanego uprzednio za przestępstwo, za które go orzeczono. Wynika z tego jasno, że orzeczenie tego środka w ramach ukarania za wykroczenie nie ma wpływu na kwalifikację z art. 178a § 4 k.k. Ograniczenie to należy, mając na względzie zróżnicowanie co do charakteru obydwu kategorii czynów i ich możliwych następstw, uznać za zasadne. Co więcej, z użytego przez ustawodawcę sformułowania („w związku ze skazaniem za przestępstwo”) wynika wniosek, że bez znaczenia dla kwalifikacji prawnej z art. 178a § 4 k.k. pozostaje orzeczenie tego zakazu jako środka zabezpieczającego (art. 99 § 1 k.k.) lub środka wychowawczego (art. 6 pkt 7 ustawy z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnichDz.U. nr 35, poz. 228 z późn. zm.). Po trzecie wreszcie, orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów musi obowiązywać w czasie popełnienia przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. Zakaz ten obowiązuje od uprawomocnienia się orzeczenia (art. 43 § 2 k.k.). Tym samym przesłanka z art. 178a § 4 k.k. zostanie zrealizowana, jeżeli sprawca dopuści się czynu z art. 178a § 1 k.k. w okresie od uprawomocnienia się orzeczenia do upływu terminu, na jaki orzeczono ten środek karny. W przypadku jego wymierzenia sąd przesyła odpis wyroku odpowiedniemu organowi administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, właściwemu dla miejsca zamieszkania skazanego, podając zarazem na podstawie treści wyroku datę początkową, od której należy liczyć okres wykonywania tego środka. Organ taki zobowiązany jest cofnąć uprawnienia do prowadzenia pojazdów w orzeczonym zakresie oraz nie może wydać tych uprawnień w okresie obowiązywania zakazu (art. 182 k.k.w. i art. 184 k.k.w.). Poza tym, orzekając wyżej wymieniony środek karny, sąd nakłada obowiązek zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu. Do chwili wykonania tego obowiązku okres, na który orzeczono zakaz, nie biegnie (art. 43 § 3 k.k.). Okres ten nie biegnie także w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, chociażby orzeczonej za inne przestępstwo (art. 43 § 2 k.k.). Należy jednak uznać, że mimo wstrzymania w powyższych sytuacjach biegu okresu, na jaki orzeczono ten zakaz, popełnienie w tym czasie przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. będzie skutkowało wypełnieniem znamion z art. 178a § 4 k.k. Innymi słowy, dla realizacji przesłanki w postaci popełnienia czynu z art. 178a § 1 k.k. „w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych” bez znaczenia pozostaje, czy orzeczony zakaz w tym czasie biegłTwierdzenie to pozostaje zbieżne z wywodami Sądu Najwyższego, który w odniesieniu do przestępstwa z art. 244 k.k. zauważył, że dyspozycję tego przepisu „wyczerpuje ten, kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd zakazu, który obowiązuje od daty uprawomocnienia się wyroku, bez względu na to, czy i kiedy zrealizuje obowiązek zwrotu dokumentu i bez względu także na tok postępowania wykonawczego” (zob. wyrok SN z 11 marca 2004 r., III KK 341/03, „Prokuratura i Prawo” 2004, z. 10, poz. 3).. Na realizację omawianej przesłanki z art. 178a § 4 k.k. może również oddziaływać regulacja art. 84 k.k. W ujęciu tego przepisu sąd może  uznać orzeczony zakaz prowadzenia pojazdów za wykonany po upływie połowy okresu, na jaki go orzeczono, jeżeli skazany przestrzegał porządku prawnego, a środek karny był w stosunku do niego wykonywany przynajmniej przez rok. Skorzystanie z tego typu możliwości zostało jednak przez ustawodawcę wyraźnie wyłączone w stosunku do tych sprawców, względem których sąd orzekł wcześniej omawiany zakaz na podstawie art. 42 § 3 lub 4 k.k. (art. 84 § 2 k.k.).

Powyższe zagadnienia skłaniają także do refleksji nad normatywnymi relacjami pomiędzy art. 178a § 4 k.k. – w zakresie, w jakim odnosi się do przestępstwa z art. 178a § 1 k.k., popełnionego w okresie obowiązywania orzeczonego już zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych – a regulacją art. 244 k.k., który także sankcjonuje niestosowanie się do orzeczonego przez sąd zakazu prowadzenia pojazdów. Zarówno w orzecznictwie Sądu NajwyższegoZob. postanowienie SN z 26 czerwca 2004 r., I KZP 11/04, OSNKW 2004, nr 7–8, poz. 84., jak i w doktrynie Zob. A. Marek, Kodeks karny, s. 450; M. Szewczyk, (w:) Kodeks karny. Komentarz do art. 117–277 K.K., t. 2, pod red. A. Zolla, Kraków 2006, s. 1084.dominuje stanowisko, że prowadzenie pojazdu mechanicznego w warunkach określonych w art. 178a § 1 k.k. przez sprawcę, wobec którego orzeczono wcześniej zakaz prowadzenia takiego pojazdu, stanowi jeden czyn, wypełniający znamiona przestępstw określonych w art. 178a § 1 k.k. i art. 244 k.k. Tego typu sytuacja wykazuje znaczne podobieństwo z omawianym typem kwalifikowanym z art. 178a § 4 k.k. w zakresie, w jakim mowa o popełnieniu przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. w czasie obowiązywania orzeczonego już zakazu prowadzenia pojazdów. Przypomnieć zatem trzeba, że w art. 244 k.k. przewidziano typ przestępstwa polegającego na niestosowaniu się do orzeczonego przez sąd zakazu prowadzenia pojazdów, którego znamiona zostaną wyczerpane także wtedy, gdy sprawca dopuszcza się w okresie objętym tym zakazem prowadzenia pojazdu, które może mieć postać przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. Podobnie realizacja normatywnych elementów ujętych w art. 178a § 4 k.k. wiąże się z popełnieniem przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. w okresie obowiązywania orzeczonego zakazu prowadzenia pojazdów. Tym samym takie zachowanie wyczerpuje zarazem znamiona art. 244 k.k., wszak stanowi naruszenie orzeczonego przez sąd zakazu. Rodzi się wobec tego pytanie, czy w omawianej sytuacji dochodzi do realizacji znamion art. 178a § 4 k.k. i art. 244 k.k. Zauważyć wypada, że obszar regulacji tych przepisów pokrywa się w zasadzie tylko wtedy, gdy dochodzi do prowadzenia pojazdu mechanicznego przez sprawcę, wobec którego orzeczono wcześniej zakaz jego prowadzenia. Jednakże do tego wspólnego zespołu znamion przepis art. 178a § 4 k.k. dodaje element w postaci stanu nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego. Tym samym wydaje się, że art. 178a § 4 k.k. stanowi regulację szczególną względem art. 244 k.k. Eliminuje to zatem potrzebę wskazywania w kwalifikacji prawnej art. 244 k.k. Przepis art. 178a § 4 k.k. zawiera bowiem już w sobie okoliczności objęte znamionami art. 244 k.k. Podkreślenia jednak wymaga, że powyższe twierdzenie odnosi się wyłącznie do alternatywnego zachowania z art. 178a § 4 k.k., polegającego na wyczerpaniu znamion art. 178a § 1 k.k. w okresie obowiązywania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych orzeczonego w związku ze skazaniem za przestępstwo. Jeżeli zaś sprawca wypełnia znamiona normatywne pozostałych alternatyw z art. 178a § 4 k.k., czyli popełnia przestępstwo z art. 178a § 1 k.k., a był wcześniej prawomocnie skazany za takie właśnie przestępstwo albo za przestępstwo z art. 173, art. 174, art. 177 lub art. 355 § 2 k.k. popełnione w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, należy przyjąć, że jedynie kumulatywna kwalifikacja prawna oddaje w pełni kryminalną zawartość tego typu zachowań.

Poza powyższym problemem rodzi się nadto pytanie o poprawną kwalifikację prawną czynów, które wyczerpują znamiona z art. 178a § 4 k.k., wszak prima facie dla pełnego zobrazowania zachowania sprawcy należałoby w niej ująć art. 178a § 1 k.k., przepis, który był podstawą wcześniejszego prawomocnego skazania, art. 244 k.k. oraz art. 178a § 4 k.k. Potrzeba uzupełnienia takiej kwalifikacji prawnej o art. 244 k.k., stosownie do powyższych wywodów, jest uzależniona od tego, którą z alternatyw z art. 178a § 4 k.k. sprawca zrealizuje. Nie wydaje się natomiast trafne powoływanie w takim przypadku art. 178a § 1 k.k., wszak art. 178a § 4 k.k., jako typ kwalifikowany, zawiera już w sobie element ponownego popełnienia przestępstwa komunikacyjnego z art. 178a § 1 k.k. Problem ten wymaga jednak rozwinięcia, jeżeli chodzi o sytuację, w której sprawca, wyczerpując znamiona ustawowe z art. 178a § 4 k.k., prowadzi pojazd mechaniczny w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego (art. 178a § 1 k.k.), popełniając zarazem jedno z przestępstw z art. 173, art. 174 lub art. 177 k.k. Zgodnie z poglądem zbieżnym z orzecznictwem Sądu NajwyższegoZob. postanowienie SN z 18 czerwca 2008 r., III KK 41/08, „Biuletyn Prawa Karnego” 2008, nr 10, poz. 37; postanowienie SN z 2 sierpnia 2006 r., III KK 73/06, „Biuletyn Prawa Karnego” 2006, nr 8, poz. 1; postanowienie SN z 28 marca 2002 r., I KZP 4/02, OSNKW 2002, nr 5–6, poz. 37. zachowanie sprawcy kierującego pojazdem mechanicznym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, który powoduje przestępstwo ujęte w art. 173, art. 174 lub art. 177 k.k., stanowi dwa odrębne czyny zabronione, jeden określony w art. 178a § 1 k.k., drugi zaś w art. 173, art. 174 lub art. 177 k.k. w zw. z art. 178 § 1 k.k. Akceptując ten pogląd, należałoby zatem uznać, że we wskazanym przypadku mamy do czynienia z realnym zbiegiem dwóch przestępstw: jednego określonego w art. 173, art. 174 lub art. 177 k.k. w zw. z art. 178 § 1 k.k. oraz drugiego ujętego w art. 178a § 4 k.k. Potrzeba wskazania w takiej sytuacji art. 178a § 1 k.k. w kwalifikacji prawnej nie istnieje z uwagi na wspomniane relacje pomiędzy art. 178a § 1 k.k. i art. 178a § 4 k.k.

Z praktycznego punktu widzenia warto też rozstrzygnąć ewentualną wątpliwość, w jaki sposób wyeksponować element realizacji którejś z przesłanek kwalifikujących z art. 178a § 4 k.k. (np. w postaci wcześniejszego prawomocnego skazania z art. 177 § 1 k.k. w zw. z art. 178 § 1 k.k.). Zamieszczanie w kwalifikacji prawnej czynu przepisów będących podstawą wcześniejszego prawomocnego skazania byłoby najpewniej błędne. Tego typu praktyka nie pojawia się też w przypadku działania sprawcy w warunkach recydywy (art. 64 § 1 i 2 k.k.). Wydaje się natomiast, że podobnie jak w przypadku art. 64 § 1 i 2 k.k. praktyka ta winna polegać na wskazaniu takiej przesłanki tylko w opisie czynu zarzucanego oskarżonemu.

Trzeba wreszcie pokrótce odnieść się do zagrożenia karnego z art. 178a § 4 k.k. Przewidziano wszak dla sprawcy karę pozbawienia wolności w wymiarze od 3 miesięcy do 5 lat. Przyjęte zagrożenie jest rezultatem surowej, acz trafnej krytyki Zob. W. Wróbel, Opinia prawna o poselskim projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny (druk sejmowy nr 2115), Warszawa, 2 października 2009 r., s. 4; K. Krajewski, Opinia w przedmiocie poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny z 28 kwietnia 2009 r. (druk nr 2115), Kraków, 29 września 2009 r., s. 10 i n.– wcześniej ustawodawca dla „recydywistów” z art. 178a § 4 k.k. zaproponował w projektach nowelizacji karę od 3 do 5 lat pozbawienia wolności w razie realizacji znamion tego przepisuProjekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny z 28 kwietnia 2009 r., druk nr 2115.. Czyn taki stanowić miałby zatem zbrodnię, co – rzecz – jasna wydaje się sankcją zupełnie niewspółmierną do wagi czynów z art. 178a k.k., które mają przecież charakter przestępstw abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo. Może zatem dziwić, że czyn taki zagrożony byłby surowszą karą aniżeli np. przestępstwa komunikacyjne skutkujące uszczerbkiem na zdrowiu lub śmiercią (np. 177 k.k.). Naruszenie zasady sprawiedliwości oraz kodeksowej systematyki sankcji byłoby oczywiste. Przyjęty ostatecznie w art. 178a § 4 k.k. ustawowy wymiar kary nie wydaje się prima vista nadmiernie wysoki. Niemniej jednak należy zauważyć, że wciąż mamy do czynienia z kategorią przestępstwa bezskutkowego, tyle że w tym wypadku z konkretną odmianą kwalifikowaną. Jeżeli przy tym skonfrontujemy przyjęte zagrożenie karne z sankcjami przewidzianymi za inne przestępstwa komunikacyjne, mające przede wszystkim charakter skutkowy, to rodzą się wątpliwości co do spójności systemu kar w zakresie tego typu przestępstw. Wydaje się bowiem, że przewidziany w art. 178a § 4 k.k. wymiar kary jest jednak oderwany od stopnia społecznej szkodliwości zachowań, które ten przepis sankcjonuje, w szczególności jeśli brać pod uwagę charakter innych przestępstw komunikacyjnych, które pomimo że charakteryzują się wyższym stopniem w tym zakresie, to jednak grozi za nie łagodniejsza kara. Dla przykładu można podać, że za tzw. średni wypadek w komunikacji popełniony w warunkach określonych w art. 178 § 1 k.k. sąd może wymierzyć karę pozbawienia wolności do 4 lat i 6 miesięcy (art. 177 § 1 k.k. w zw. z art. 178 § 1 k.k.). Co istotne, taki rozmiar przyjętego zagrożenia karnego w ramach art. 178a § 4 k.k. kształtuje w znaczący sposób sądowy wymiar kary. Wiążą się z nim bowiem daleko idące konsekwencje związane z brakiem możliwości stosowania wobec sprawców z art. 178a § 4 k.k. określonych, dotychczas w praktyce funkcjonujących, instytucji Części ogólnej Kodeksu karnego. Pierwszy tego typu przypadek dotyczy regulacji art. 58 § 4 k.k., na podstawie której ustawodawca zdecydował się potraktować w tożsamy sposób sprawców z art. 178a § 4 k.k. i sprawców występków chuligańskich. Artykuł 58 § 4 k.k. wyklucza bowiem ewentualność stosowania względem nich zasady ujętej w art. 58 § 3 k.k., polegającej na możliwości orzeczenia zamiast kary pozbawienia wolności kary grzywny albo kary ograniczenia wolności, jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat. Wprawdzie czyn ujęty w art. 178a § 4 k.k. zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, to jednak ustawodawca postanowił, że sprawcy przestępstwa z art. 178a § 4 k.k. z „dobrodziejstwa” tego korzystać definitywnie nie mogą. Stopień represyjności takiego rozwiązania nie znajduje uzasadnienia, w szczególności gdy weźmie się pod uwagę brak korelacji z innymi przepisami dotyczącymi przestępstw komunikacyjnych. Wystarczy zauważyć, że w stosunku do sprawcy, który ponownie dopuszcza się przestępstwa nieumyślnego sprowadzenia niebezpieczeństwa katastrofy w komunikacji z art. 174 § 2 k.k. albo przestępstwa wypadku w komunikacji z art. 177 § 1 k.k., znajdując się przy tym w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, istnieje możliwość zastosowania kary nieizolacyjnej przewidzianej w art. 58 § 3 k.k. Za zachowania takie, przy zastosowaniu obostrzenia z art. 178 § 1 k.k., ustawodawca przewidział wszak karę pozbawienia wolności do 4 lat i 6 miesięcy. Dotyczy to zresztą każdego sprawcy, w tym także prowadzącego pojazd inny niż mechaniczny, z wyjątkiem oczywiście kierującego pojazdem mechanicznym. Dysproporcja w zakresie konsekwencji prawnokarnych jest zatem oczywista, jeśli zważyć, że możliwość orzeczenia kary wolnościowej dotyczy sprawcy przestępstwa, którego skutkiem jest uszczerbek na zdrowiu (art. 177 § 1 k.k.), wyłączona jest zaś względem sprawcy przestępstwa bezskutkowego z art. 178a § 1 k.k. 

Konstrukcja art. 58 § 4 k.k. nie jest jedyną zmianą, z którą wiążą się tego typu konsekwencje. Na podstawie art. 69 § 4 k.k. ograniczono bowiem do wyjątków możliwość stosowania kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. W ramach tej regulacji ustawodawca stwierdza, że zarówno wobec sprawców występków o charakterze chuligańskim, jak i sprawców przestępstw z art. 178a § 4 k.k. sąd może warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Użycie tego typu klauzuli normatywnej pozostawia stosowanie tej formy probacji w rękach sądu, który powinien kierować się jej głównym celem, czyli wychowawczo- -zapobiegawczym oddziaływaniem na sprawcę w warunkach tzw. wolności kontrolowanej. Wprawdzie ustawodawca ogranicza do sytuacji wyjątkowych orzekanie kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, jednak wydaje się, że okoliczności towarzyszące popełnianiu przestępstw z art. 178a § 4 k.k. mogą niejednokrotnie przemawiać za stosowaniem tej instytucji. Ocena regulacji art. 69 § 4 k.k. winna być również krytyczna. Wprowadzając jako wyjątek możliwość stosowania warunkowego zawieszenia wykonania kary, ustawodawca zdecydował się potraktować sprawców przestępstw z art. 178a § 4 k.k. w sposób znacznie bardziej restrykcyjny aniżeli recydywistów zwykłych z art. 64 § 1 k.k., względem których nie ustanowił w tym zakresie żadnych ograniczeń. Przyjęta regulacja stawia natomiast na równi sprawców przestępstw z art. 178a § 4 k.k. z tzw. multirecydywistami z art. 64 § 2 k.k. w zakresie stosowania wskazanej odmiany probacji. Uzasadnienia dla tak represyjnego rozwiązania nie sposób szukać w tej sytuacji ani w przesłankach prewencji indywidualnej, ani też ogólnej. Te ostatnie twierdzenia można zresztą częściowo zrewidować, wszak faktycznie stopień represji w ramach regulacji art. 178a § 4 k.k. jest jednak wyższy aniżeli względem sprawców, o których mowa w art. 64 § 2 k.k. W ramach zarówno recydywy zwykłej (art. 64 § 1 k.k.), jak i wielokrotnej (art. 64 § 2 k.k.) przewidziano zastosowanie instrumentów nadzwyczajnego obostrzenia kary tylko w odniesieniu do tych sprawców, którzy popełniają kolejne przestępstwo nie później niż w ciągu 5 lat po odbyciu kary pozbawienia wolności. Tymczasem tego typu ograniczeń o charakterze temporalnym ustawodawca nie ustanowił względem sprawców uprzednio prawomocnie skazanych za jedno z przestępstw wyliczonych w art. 178a § 4 k.k., którzy dopuszczają się ponownie czynu stypizowanego w art. 178a § 1 k.k. Tym samym przepis art. 178a § 4 k.k. nie znajdzie zastosowania dopiero wtedy, gdy skazanie za takie przestępstwo uległo już zatarciu. Przy wskazaniu takiego charakteru relacji art. 64 k.k. i art. 178a § 4 k.k. wydaje się ponadto, że nie sposób wykluczyć sytuacji, w których zastosowanie w ramach kwalifikacji prawnej znajdzie zarówno art. 178a § 4 k.k., jak i obostrzenie z art. 64 § 1 k.k., wszak przesłanki zastosowania tych dwóch przepisów są zasadniczo różne. Mowa przede wszystkim o wspomnianym warunku popełnienia kolejnego przestępstwa nie później niż w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary pozbawienia wolności.

Wypada również nadmienić, że przewidziane w art. 178a § 4 k.k. zagrożenie karne (od 3 miesięcy do 5 lat) sprawia, że możliwość stosowania innego środka probacyjnego w postaci warunkowego umorzenia postępowania także jest w zasadzie wykluczona na podstawie treści normatywnej art. 66 § 2 k.k. Przesłanka formalna zastosowania tej formy probacji aktualizuje się bowiem w stosunku do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności. Z uwagi na abstrakcyjne ujęcie pokrzywdzonego w przypadku przestępstwa z art. 178a § 1 k.k. trudno natomiast wyobrazić sobie de facto zastosowanie art. 66 § 3 k.k. w stosunku do sprawcy czynu z art. 178a § 4 k.k. Co więcej, ukształtowanie górnej granicy ustawowego wymiaru kary w art. 178a § 4 k.k. eliminuje inną możliwość, z której dotąd korzystały nierzadko sądy, w postaci odstąpienia od wymierzenia kary z art. 59 § 1 k.k. Zastosowanie tej instytucji aktualizuje się wszak tylko w stosunku do sprawców czynów zagrożonych karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 3 lat.

W świetle powyższego można zatem uznać, że ustawodawca jako zasadę ustanowił, na podstawie art. 58 § 4 k.k. i art. 69 § 4 k.k., orzekanie bezwzględnej kary pozbawienia wolności za przestępstwo z art. 178a § 4 k.k., bez możliwości stosowania innych kar. Wykluczenie stosowania także innych wyżej wymienionych instytucji Części ogólnej Kodeksu karnego sprawia, że możliwość indywidualizacji wymiaru kary, polegającej na jej dostosowaniu do indywidualnych właściwości i warunków osobistych sprawcy oraz możliwości i perspektyw zapobiegawczo-wychowawczego oddziaływania na niego, została istotnie ograniczonaPor. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2009, s. 340..