Ś rodowisko prawnicze okresu II RP właściwie nie wydawało czasopisma, które byłoby poświęcone szeroko rozumianej nauce i praktyce prawa karnego. Przekształcenie „Kwartalnika Prawa Cywilnego i Handlowego” w „Kwartalnik Prawa Cywilnego i Karnego”, redagowany przez wybitnych karnistów Aleksandra Mogilnickiego i Emila Stanisława Rappaporta, miało doprowadzić do utworzenia organu Polskiego Towarzystwa Ustawodawstwa Kryminalnego o nazwie „Kwartalnik Prawa Karnego”Zob. A. Redzik, Czasopiśmiennictwo prawnicze w Polsce od początku XX w. do 1939 r.; S. Milewski, A. Redzik, Themis i Pheme. Czasopiśmiennictwo prawnicze w Polsce do 1939 r., Warszawa 2011, s. 239., który jednak nigdy nie powstał. W znacznym stopniu do inicjatywy nawiązywał „Przegląd Polski Ustawodawstwa Cywilnego i Kryminalnego”, ale po wydaniu programowego zeszytu w 1922 r. przestał się on ukazywać, a wznowiony w 1928 r. i wydawany do 1931 r., nigdy nie stał się regularnie wydawanym czasopismem, a poza tym miał zupełnie inne zadaniaIbidem, s. 333–337.. Środowisku penitencjarystów udało się powołać kilka ciekawych czasopismIbidem, s. 291–300.. W 1933 r. z inicjatywy profesora prawa karnego UW Wacława Makowskiego powstało czasopismo o nazwie „Archiwum Kryminologiczne”, którego, od pierwszych zeszytów, redaktorem był uczeń i współpracownik Makowskiego, dr Stanisław Batawia.

Postać prof. Wacława Makowskiego (1880–1942) jest dziś już dość dobrze znana. Pamiętamy go jako współautora projektu kodeksu karnego z 1932 r., znakomitego karnistę i aktywnego polityka obozu sanacyjnego – ostatniego Marszałka Sejmu RPNa temat prof. Wacława Makowskiego zob. m.in. A. Ajnenkiel, Makowski Wacław (1880–1942), PSB, t. XIX, s. 252–254 (tam bibliografia); W. T. Kulesza, (życiorys w:) W. Makowski, O państwie społecznym, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 1998; idem, Wacław Makowski 1880–1943, (...) Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008, Warszawa 2008, s. 105–108.. Anonimową postacią w kręgach prawniczych nie jest też Stanisław Batawia, którego aktywność naukowa przypadała zarówno na okres II RP, jak i okres Polski Ludowej.

Stanisław Jan Batawia (1898–1980) – redaktor „Archiwum Kryminologicznego”

Stanisław Jan Batawia urodził się 24 maja 1898 r. w Łodzi w rodzinie urzędniczej Maksymiliana i Eugenii z domu Neumark. Wykształcenie zdobył w Warszawie, gdzie ukończył gimnazjum, a następnie prawo (1918–1923) i medycynę (1924–1929) na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1929–1939 był starszym asystentem w Zakładzie Kryminologii UW, gdzie w 1931 r. uzyskał stopień doktora praw na podstawie rozprawy Wstęp do nauki o przestępcy, napisanej pod kierunkiem prof. Wacława Makowskiego. Jednocześnie w latach 1929–1931 był starszym asystentem w Klinice Chorób Nerwowych, ordynatorem oddziału psychiatrycznego Szpitala Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie (1931–1934) i asystentem na oddziale neuropsychiatrii dziecięcej Instytutu Higieny Psychicznej w Warszawie (1935–1939). Był też biegłym sądowym w zakresie psychiatrii. Po wojnie był profesorem UW. Uważany jest za twórcę polskiej szkoły kryminologii klinicznejW czasie wojny obronnej 1939 r. dr Batawia był podporucznikiem służby medycznej, a następnie w latach 1940–1944 pracował w Ośrodku Zdrowia w Jeziornie koło Warszawy. Po wojnie powrócił do pracy naukowej na UW, gdzie habilitował się na podstawie napisanej jeszcze przed wojną pracy pt. Niepoprawność przestępców w świetle badań nad bliźniętami kryminalnymi. W 1946 r. został profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem Zakładu Kryminologii w Katedrze Prawa Karnego, a w 1958 r. – profesorem zwyczajnym. Wykładał też na Uniwersytecie Łódzkim. Wypada odnotować, że wchodził w skład prezydium Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (1946–1951). Uważany jest za twórcę polskiej szkoły kryminologii klinicznej. Przeprowadził analizę kryminologiczną i socjologiczną zbrodni hitlerowskich, gromadził dokumentację zbrodni hitlerowskich na terenie Polski. Interesował się jeszcze w okresie II RP problemem przestępczości nieletnich, zwracając uwagę na negatywny wpływ więzienia na psychikę młodocianych. Ponadto interesował się naukowo alkoholizmem, narkomanią i toksykomanią. Należał do PAN oraz Międzynarodowego Towarzystwa Kryminologicznego. Zmarł 21 kwietnia 1980 r. w Warszawie. Ważniejsze prace to z okresu międzywojennego: Cele i metody badań kryminologiczno-biologicznych (1931) i Charakter przestępczy (1933), z okresu powojennego zaś: Wpływ ostatniej wojny na przestępczość nieletnich (1948), Badania nad nieletnimi przestępcami (1949, z Janiną Budkiewicz i Marią Żebrowską), Społeczne skutki nałogowego alkoholizmu w świetle badań środowiskowych 100 rodzin nałogowych alkoholików (1951), Proces społecznego wykolejania się nieletnich przestępców (1958), Młodociani i młodzi recydywiści w świetle badań kryminologicznych (1965) i Sprawcy przestępstw i wykroczeń systematycznie nadużywający alkoholu (1974). Zob. Z. Ostrihanska, Profesor Stanisław Batawia, „Archiwum Kryminologii”, t. 8–9, 1982, s. 7–24; M. Fajst, Stanisław Jan Batawia 1898–1980, (...) Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008, Warszawa 2008, s. 164–166 [tu bibliografia]..

„Archiwum Kryminologiczne” było początkowo kwartalnikiem, o czym informował podtytuł „Kwartalnik poświęcony kryminologii, kryminalistyce i prawu karnemu”. Z wyjątkiem dwóch pierwszych zeszytów, periodyk ukazywał się w numerach podwójnych.

W ciągu pięciu lat ukazały się niespełna trzy tomy i tylko sześć obszernych zeszytów, w tomie I zeszyty nr 1, 2, 3–4, w tomie II zeszyty nr 1–2 i 3–4, a w tomie II zeszyt nr 1–2. Zeszyty nr 1 i 2 tomu I ukazały się w roku 1933, nr 3–4 w roku 1934. Tom II ukazał się w latach 1935 (z. 1–2) i 1937 (z. 3–4), a część tomu III w roku 1939 (z. 1–2). W związku z opóźnieniami w wydawaniu pisma w 1939 r. zmieniono podtytuł na „Czasopismo poświęcone kryminologii, kryminalistyce i prawu karnemu”.

Strona tytułowa „Archiwum Kryminologicznego”

W słowie „Od redakcji” do zeszytu pierwszego redaktorzy założyli sobie ambitny cel regularnego wydawania periodyku w dziedzinie dotychczas w Polsce nietkniętej. Cel ten osiągnięto tylko połowicznie, gdyż pismo borykało się z problemami związanymi z terminowością i realizacją powziętych zamierzeń co do układu. Jedyne, co udało się zrealizować, to stworzenie publikatora wyspecjalizowanych rozpraw tematycznych.

W pierwszych zeszytach układ pisma był następujący: Rozprawy naukowe, Polityka kryminalna i więziennictwo, Kronika kryminalna oraz Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu prawa karnego materialnego i procesowego. W ostatnich zeszytach zrezygnowano z prezentacji przeglądu orzecznictwa.

Godne podkreślenia jest, że w „Archiwum Kryminologicznym” publikowane były opracowania obszerne, nawet ponadstustronicowe, często bogato ilustrowane fotografiami, szkicami, rysunkami, wykresami i zestawieniamiZ uwagi na znaczenie periodyku dla badań kryminologicznych celowe wydaje się przypomnienie, choćby pobieżne, zawartości przedwojennych zeszytów. Najszybszym sposobem wydaje się zestawienie alfabetyczne. W pierwszych pięciu zeszytach, czyli w tomach I i II, prace opublikowali: R. Augenblick (Delinquente per tendenza, t. I, 1933, z. l; Prawo karne antyliberalne, t. l, 1933, z. l), S. Baley (Ekspertyza psychologiczna, t. I, 1933, z. 3–4), S. Batawia [Biologia kryminalna, jej cele i metody oraz wyniki dotychczasowych badań, t. I, 1933, z. 2; Kwestionariusz biologiczno-kryminalny (zarys projektu), t. l, 1933, z. l; Niepoprawni przestępcy w świetle 150 wyroków z art. 84 k.k., t. II, 1935, z. 3–4], I. Chojecka-Boniecka [Sugestia mylnej ekspertyzy (Przyczynek do ekspertyzy pisma), t. II, 1935, z. 1–2; Zagadnienie postępowania przygotowawczego (Dyskusja w Seminarium Prawa Karnego U.J.P.), t. II, 1935, z. 3–4; Statystyka dochodzeniowo-śledcza jako właściwy wskaźnik przestępczości, t. II, 1935, z. 3–4 (wspólnie z O. Missuną)]; J. Firstenberg (Walka z narkomanią i handlem narkotykami na terenie sądowym, t. II, 1935, z. 1–2), M. Hauswirt i S. Popower (Rola i znaczenie wniosku dowodowego w procesie karnym ze szczególnym uwzględnieniem „spóźnionego” wniosku dowodowego, t. I, 1933, z. l; Proponowane zmiany śledztwa i dochodzenia w świetle zasad procesowych, t. I, 1933, z. 2), L. Hirszfeld (Badanie grup krwi i ich znaczenie dla wymiaru sprawiedliwości, t. I, 1933, z. 2), P. Horoszowski (Motywy zabójstw z afektu i stanowisko sądu wobec tego przestępstwa, t. II, 1935, z. 3–4), P. Horoszowski, Z. Paleolog (Sutenerstwo na terenie Warszawy, t. I, 1933, z. 3–4), R. Jabłoński (Zagadnienie rejestracji skazanych w świetle obowiązujących przepisów, t. II, 1935, z. 3–4), L. Kunicka (Wpływ środowiska społecznego na stosunek dzieci do kradzieży, t. II, 1933, z. 1–2), W. Łuniewski [Kryminologia a psychopatologia, t. I, 1933, z. l; Tzw. poczytalność zmniejszona w ujęciu kodeksu karnego 1932 r. (uwagi psychiatryczne), t. I, 1933, z. 3–4], W. Makowski (Na marginesie komentarza do Kodeksu Karnego, t. I, 1933, z. l; Metody naukowe badań kryminologicznych, t. I, 1933, z. 2), T. Mitraszewski (Projekt ustawy o organizacji więziennictwa, t. II, 1935, z. 3–4), J. Mydlarski i K. Wiązowski [Badania antropologiczne przestępców (część 1), t. I, 1933, z. 2; (część 2), t. I, 1933, z. 2], L. Nagler (Międzynarodowa komisja policji kryminalnej, t. I, 1933, z. l), J. Piątkiewicz i J. Jakubiec (Daktyloskopia czy alibi, t. l, 1933, z. l), J. Piątkiewicz i H. Strasman (Oględziny miejsca przestępstwa, t. I, 1933, z. 3–4), W. Pilecki (Wojskowe postępowanie karne, t. II, 1935, z. 3–4), L. Rabinowicz (Belgijskie zakłady zabezpieczające, t. I, 1933, z. l; Środki zabezpieczające w teorii i praktyce, t. l, 1933, z. 3–4), L. Radzinowicz (Nowy ustrój penitencjarny we Włoszech, t. II, 1935, z. 1–2; Przestępczość w Polsce w latach 1924–1933 (według policyjnej statystyki kryminalnej), t. II, 1935, z. 1–2; Reforma więziennictwa w Niemczech, t. II, 1935, z. 1–2; Struktura przestępczości w Polsce w świetle statystyki sądowej, t. II, 1935, z. 3–4), Z. Rosenblum i J. Neudingowa (Nieletni przestępcy w świetle katamnezy 250 przypadków, t. I, 1933, z. 3–4), M. Siewierski (O reformę postępowania przygotowawczego, t. I, 1933, z. 2; Uwagi krytyczne nad śledztwem i dochodzeniem według k.p.k., t. I, 1933, z. l), A. Sitkowski (Instytucja „dossiers” na usługach policji, t. I, 1933, z. 3–4; Statystyka przestępczości zawodowej na terenie Warszawy, t. I, 1933, z. 3–4), L. Skowronkówna (Włóczęgostwo dziecięce w świetle psychologii, t. I, 1933, z. l), W. Sobolewski [Lewar do rozsuwania krat, t. I, 1933, z. 2; Uszkodzenia szyb przez postrzały (Badania doświadczalne), t. II, 1935, z. 1–2], E. Steffen [Przypadek matkobójstwa na tle psychozy rozszczepiennej, t. I, 1933, z. l; Przypadek psychozy religijnej u przywódców sekty (niezwykłość motywów przestępstwa), t. I, 1933, z. 3–4], H. Strasman (Kronika kryminalistyczna, t. II, 1935, z. l –2; Monodaktyloskopia Battley’a, t. I, 1933, z. l; Zwalczanie przestępczości zawodowej, t. I, 1933, z. 3–4), R. Wiśniacka (Psychologia zeznań świadków, t. I, 1933, z. 2), W. Wolter [Kryminologia a prawo karne, t. I, 1933, z. 2; Prewencja przedprzestępcza (na marginesie hiszpańskiej ustawy przeciwko włóczęgom i osobnikom aspołecznym), t. II, 1935, z. 1–2].. Dodać wypada, że sędziowie SN Stanisław Śliwiński i Seweryn Walfisz podali do druku dwukrotnie przegląd orzecznictwa – do zeszytu nr 2 (t. I) z 1933 r. oraz do zeszytu nr 1–2 (t. II) z 1935 r.Stanisław Śliwiński opracował przegląd orzecznictwa SN z zakresu prawa karnego procesowego, Seweryn Walfisz zaś z zakresu prawa karnego materialnego (kodeks karny). Pojawiły się też Sprawozdanie Poradni Pedologicznej przy Patronacie w Warszawie, t. I, z. 3–4 (S. Baley, J. Borowiczowa, J. Jasnorzewska) oraz krótkie noty tematyczne: Kronika amerykańska [kryminalistyczna] [oprac. H. S.] (t. I, 1933, z. 2), Sąd przysięgłych – bękartem rewolucji [oprac. M. A.] (t. I, 1933, z. l), Sterylizacja a prawo karne [oprac. H. P.], (t. I, 1933, z. l), Wymiar kary w ustawie i w praktyce [oprac. H. P.] (t. I, 1933, z. l) oraz Zmiany ustawodawstwa karnego w Rzeszy Niemieckiej [oprac. H. P.] (t. I, 1933, z. 2).

Na łamach periodyku pięciokrotnie, ale tylko w pierwszych zeszytach, relacjonowano zjazdy i konferencje kryminologiczne. W zeszycie pierwszym z 1933 r. znalazły się informacje o IV Konferencji Towarzystwa Kryminalno-Biologicznego, która odbyła się w Hamburgu w 1933 r., o X Posiedzeniu Międzynarodowej Komisji Policji Kryminalnej w Wiedniu oraz o XIII Zjeździe Psychiatrów Polskich w Poznaniu w 1933 r. W zeszycie drugim z tego roku szerzej omówiono temat biologii kryminalnej na XIII Zjeździe Psychiatrów Polskich oraz wspomniano o I Kongresie Państw Słowiańskich w Bratysławie. W następnych latach zaniechano informowania o zjazdach i kongresach.

Ostatni zeszyt „Archiwum Kryminologicznego” – nr 1–2 tomu III – ukazał się w roku 1939. Po tytule dopisek informował, że czasopismo jest wydawane przez Zakład Kryminologii Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Na treść zeszytu składało się pięć rozpraw: dr Stanisław Batawia, Niepoprawność przestępców w świetle badań nad bliźniętami kryminalnymi, Karol Czarniecki (Naczelnik Wydziału w GUS), Przestępczość w Polsce w latach 1935–1937 według policyjnej statystyki kryminalnej, Donat Żochowski (Naczelnik Wydziału Statystyki w Ministerstwie Sprawiedliwości), Sądowa statystyka kryminalna za rok 1937, mgr Paweł Horoszowski, Zabójstwo z afektu w świetle 330 spraw sądowych i J. Kunicka (dr psychologii), Struktura rodzin nieletnich przestępców – praca ta oparta została na 500 przypadkach warszawskiej poradni pedagogicznej.

Po wojnie prof. Stanisław Batawia wznowił periodyk pod nieco zmienioną nazwą – „Archiwum Kryminologii”, ukazuje się on do dziś jako rocznik wydawany przez Zakład Kryminologii INP PAN.