1. WSTĘP

Wilanów, znany każdemu Polakowi, jest miejscem ciekawym także pod względem prawnym. Związanych z nim jest wiele problemów prawnych, a jednym z nich jest kwestia reprywatyzacji. Artykuł jest analizą instytucji prawnych mających zastosowanie w odniesieniu do Wilanowa Królewskiego w zakresie rewindykacji księgozbioru wilanowskiego. Problemem tym zajmowały się ostatnio Sąd Najwyższy i  Sąd Apelacyjny w  Warszawie w  sprawie I  ACa 2305/15Wyrok SA w Warszawie z 23 czerwca 2016 r., I Aca 2305/15, LEX nr 2084127., rozpoznając powództwo byłego spadkobiercy dotychczasowych właścicieli. Dotyczy on wprawdzie jednego z  aspektów konglomeratu zagadnień prawnych związanych z  samym tylko zespołem pałacowo-parkowym w Wilanowie i roszczeniami rewindykacyjnymi, jednak jego rozwiązanie skupia w sobie szereg instytucji prawa cywilnego wymagających analizy. Interesujące jest, w jaki sposób takie instytucje prawa cywilnego, jak: roszczenia windykacyjne, uzupełniające z ochrony własności, odszkodowawcze odpowiedzialności władzy publicznej, przedawnienie, zasiedzenie czy przemilczenie, mają zastosowanie do rozwiązania problemów własnościowych przejętych przez państwo dóbr wilanowskich. Dodatkowo istotne są kwestie związane z ustaleniem stanu prawnego właściwego do rozwiązania problemów oraz legitymacji biernej. Nie można też zapomnieć o tym, że mają one też szersze zastosowanie niż tylko do samego księgozbioru wilanowskiego. Po pierwsze, przesądzają o pewnej zasadzie konstruowania i funkcjonowania roszczenia windykacyjnego w odniesieniu do innych dóbr wilanowskich, w tym ruchomych. Po drugie, część z nich ma zastosowanie również do innych majątków objętych reformą rolną.

2. PRZEDMIOT ROSZCZENIA WINDYKACYJNEGO

Księgozbiór znajdujący się w ocalałym wyposażeniu Pałacu w Wilanowie w części 1551 dzieł w 1959 tomach został przejęty w 1944 r. przez Muzeum Narodowe w  Warszawie. W toku powołanego we wstępie procesu cywilnego, toczącego się przed Sądem Okręgowym w  Warszawie, ustalono, że 15 pozycji w postaci średniowiecznych rękopisów i ksiąg iluminowanych zostało bezpowrotnie utraconych przez Muzeum. Jak wynika z uzasadnienia wyroku, Muzeum po II wojnie światowej nie posiadało nowych inwentarzy, a  całość parków, budowli zabytkowych, wyposażenia wnętrz, pracowni konserwatorskich, biblioteki i eksponatów muzealnych została przejęta w dniu 10 stycznia 1946 r. przez konserwatora zabytków „na zasadach normalnie w muzealnictwie przyjętych i praktykowanych, to znaczy na podstawie znajomości instytucji i  jej stanu posiadania oraz wizji lokalnej, w wyniku której cały zasób przejął bez żadnych zastrzeżeń”. W inwentarzu jako źródło pochodzenia księgozbioru wilanowskiego wskazano bibliotekę podworską w Wilanowie. Średnia wartość zaginionych ksiąg została ustalona przez Sąd Okręgowy w Warszawie na podstawie opinii biegłych sądowych z  Biblioteki Narodowej w Warszawie na kwotę 344 000 dolarów amerykańskich, tj. równowartość 1 118 004 zł.

3. ISTOTA ROSZCZENIA WINDYKACYJNEGO W ODNIESIENIU DO RUCHOMOŚCI

Zgodnie z art. 140 k.c. regulującym prawo własności najpełniejsze prawo do władania rzeczą składa się z triady uprawnień: do korzystania, do pobierania pożytków i zużycia rzeczy (ius utendi, ius fruendi, ius abutendi). Natomiast roszczenie windykacyjne z art. 222 k.c. jest środkiem z zakresu form ochrony własności. Powszechnie określane jest jako roszczenie nieposiadającego właściciela przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi. Oznacza to, że uprawniony musi wykazać swój tytuł prawny do rzeczy, pozwany zaś powinien władać rzeczą i może bronić się przysługującym mu uprawnieniem do korzystania z rzeczy. Taka forma obrony określana jest mianem zarzutu hamującego (tamującego), bo wstrzymuje żądanie wydania rzeczy na czas trwania uprawnienia. Samo roszczenie określane jest też mianem wydobywczego. W doktrynie podkreśla się jego obiektywny charakterT. A. Filipiak, (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom II. Własność i inne prawa rzeczowe, komentarz do art. 222, teza 2.. Oznacza to, że na jego istnienie nie wpływa dobra lub zła wiara czy wina osoby naruszającej własność. O  jego powstaniu decyduje czynnik obiektywny (stan przedmiotowy), a nie subiektywna (podmiotowa) ocena postępowania osoby naruszającej własnośćS. Rudnicki, (w:) S. Rudnicki, G. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2007, s. 349; T. Dybowski, Ochrona własności w polskim prawie cywilnym (rei vindicatio – actio negatoria), Warszawa 1969, s. 112; S. Wójcik, (w:) W. Czachórski (red.), System Prawa Cywilnego, t. II, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, red. tomu J. Ignatowicz, Ossolineum 1977, s. 488–489.. Ustalenie to ma znaczenie przy ocenie dopuszczalności roszczeń reprywatyzacyjnych. Z punktu widzenia ciężaru dowodu konieczne jest wykazanie przez powoda przysługującego mu prawa własności do rzeczy, której zwrotu żąda. Legitymację czynną ma aktualny właściciel rzeczy. Utrata prawa własności powoduje wygaśnięcie roszczenia po stronie tej osoby. W przypadku reprywatyzacji wykazanie tytułu własności może przybrać dwojakiego rodzaju formę. Po pierwsze, konieczne jest wzruszenie tytułu będącego podstawą nacjonalizacji. Po drugie, w pewnych przypadkach możliwe jest wykazanie, że określone składniki majątku nie były objęte procesem nacjonalizacji. Z tą drugą sytuacją mamy do czynienia w odniesieniu do zespołów dworskich i ich wyposażenia. Wobec braku ustawowego rozstrzygnięcia sposobów reprywatyzacji mienia przejętego przez państwo w Polsce występuje zjawisko tzw. reprywatyzacji sądowej. Odbywa się ono przy wykorzystaniu ogólnych norm prawa cywilnego i administracyjnego.

4. PODSTAWA ROSZCZENIA WINDYKACYJNEGO W ODNIESIENIU DO ZESPOŁU PAŁACOWO-PARKOWEGO W WILANOWIE

Na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944  r. o  przeprowadzeniu reformy rolnejTekst jedn. Dz.U. z 1945 r. nr 3, poz. 13 ze zm. przejęto na własność Skarbu Państwa zespół pałacowo-parkowy w  Wilanowie. Wilanów wraz z Warszawą został wyzwolony spod okupacji niemieckiej 17 stycznia 1945 r. W dniu 19 stycznia 1945  r. w  Wilanowie pojawił się kierownik Referatu Kultury i Sztuki Urzędu Powiatowego i sporządził protokół wizytacji. Następnie protokołem z 4 lutego 1945 r. przejęto na rzecz Skarbu Państwa na cele reformy rolnej majątek wilanowski, a  decyzją ustną Muzeum Narodowemu w Warszawie zostały przekazane ośrodek zabytkowy w Wilanowie, park w Morysinie i pałac z parkiem w Natolinie. Na podstawie dekretu o reformie rolnej przejmowane były na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości ziemskie wraz z inwentarzem żywym i martwym. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 1 grudnia 1995 r. uznał, że  brak jest podstaw prawnych do przyjęcia, że ruchomości i wyposażenie budynków mieszkalnych, pałaców, poza inwentarzem żywym i martwym, podlegały przejęciu na własność państwa wraz z nieruchomościami ziemskimi wskazanymi w art. 2 ust. 1e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Przepisy dekretu nie wywłaszczały bowiem właścicieli przejmowanych nieruchomości ziemskich z  ich całego mienia. W wyroku tym NSA stwierdził też, że § 11 pkt 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnejDz.U. z 1945 r. nr 10, poz. 51., określający, jakie ruchomości, przedmioty osobistego użytku i elementy wyposażenia domu nie podlegają przejęciu, jest sprzeczny z celami i zakresem reformy rolnej. Wobec tego nie mógł on stanowić podstawy do przejęcia również ruchomości w postaci księgozbioru wilanowskiego na rzecz państwa. Sądy rozpoznające sprawę księgozbioru wilanowskiego przyjęły, że nie można uznać, że został on znacjonalizowany na podstawie dekretu z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Dekret ten wywłaszczał dotychczasowych właścicieli z nieruchomości ziemskich wskazanych w jego art. 2 oraz z inwentarza żywego i martwego wskazanego w  jego art.  6. Nie wywłaszczał natomiast z innych ruchomości i wyposażenia przejmowanych nieruchomości. Taki pogląd prezentowany jest w  judykaturze zarówno sądów administracyjnychWyroki NSA z 1 grudnia 1995 r., II SA 1400/94 i II SA 1499/94, „Wokanda” 1996, nr 3., jak i Sądu NajwyższegoWyrok SN z 29 października 2010 r., I CSK 637/09, LEX nr 678008 oraz wyrok SN z 26 września 2013 r., II CSK 14/13, LEX nr 1408409.. Za ugruntowane w judykaturze uznać należy stanowisko, że części mieszkalne majątków nie mogły podlegać przejęciu na cele reformy rolnej. Pogląd taki wyrażany jest też w doktrynieA. Nowicka i S. Sołtysiński, Refleksje na temat rekompensat za mienie znacjonalizowane po II wojnie światowej, (w:) M. Pilich (red.), Reprywatyzacja w orzecznictwie sądów. Studia i Analizy Sądu Najwyższego. Materiały Naukowe, Tom III, 2016, s. 31.. Wynika on przede wszystkim z przyjętej definicji nieruchomości ziemskiej w uchwale Trybunału Konstytucyjnego z 19 września 1990  r., zaaprobowanej następnie przez NSA w  uchwale z  5 czerwca 2006  r. W doktrynie znaleźć można również odmienny pogląd, w myśl którego całe majątki ziemskie podlegały przejęciu na rzecz państwa na cele reformy rolnejT. Kulicki, Przejmowanie zespołów pałacowo-parkowych na cele reformy rolnej, e.Palestra 2016, poz. 38/A, s. 286–300.. Jest on oparty na krytyce przyjętego poglądu opartego na definicji nieruchomości ziemskiej. Zbudowany jest on na zarzucie prezentyzmu, tj. błędu w wykładni historycznej przez przyjęcie obecnej definicji (art. 46¹ k.c.) do stanu prawnego i realiów czasu obowiązywania normy o charakterze historycznym. Przyjęta w judykaturze definicja nieruchomości ziemskiej przypomina współczesną definicję nieruchomości rolnej i podkreśla związek funkcjonalny dworów, pałaców, parków z działalnością rolniczą. W doktrynie przedstawiono odmienną definicję nieruchomości ziemskiej, w której decydujące jest miejsce jej położenia, a nie charakterT. Kulicki, Pojęcie nieruchomości ziemskiej w rozumieniu dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2016, nr 3, s. 565–589.. T. Kulicki prezentuje również odmienny pogląd w zakresie znaczenia § 11 rozporządzenia o charakterze potwierdzającym wykładnię przepisów dekretu, a  nie rozszerzającym zakres przedmiotowy dekretu. Dyskusyjna przy tym pozostaje również przydatność zespołu pałacowego w Wilanowie na cele reformy rolnej, a więc związek funkcjonalnyM. Kłusek, Gospodarka rolna w zespole pałacowo-parkowym w Wilanowie do 1945 r. w świetle dokumentów kasowych, „Krakowskie Studia Małopolskie” 2011, nr 16, s. 301–311..

Zwrócić też należy uwagę, co wynika z uzasadnienia analizowanego wyroku, że podstawą nabycia własności przez państwo nie były też przepisy o nacjonalizacji Muzeum Narodowego w Warszawie w postaci dekretu z dnia 7 maja 1945  r. o  upaństwowieniu Muzeum z tego powodu, że nacjonalizowana jednostka gminna nie posiadała wówczas zbiorów wilanowskich. Dobra wilanowskie (z wyłączeniem m.in. księgozbioru) zostały przejęte przez państwo, ale to nie zbyło ich przed dniem nacjonalizacji gminnego muzeum na jego rzecz. Podstawą do nabycia własności nie było też zarządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 17 marca 1995 r. w sprawie podziału Muzeum i zmiany jego statutu, bo nie zawierało przepisów o nacjonalizacji. Wynika z tego, że po stronie państwa brak jest tytułu własności księgozbioru wilanowskiego.

5. USTALENIE STANU PRAWNEGO WŁAŚCIWEGO DO ROZPOZNANIA ROSZCZENIA O ZWROT RUCHOMOŚCI. ZASIEDZENIE I PRZEMILCZENIE

Fakt upływu czasu od przeprowadzenia reformy rolnej niewątpliwie wywołuje potrzebę ustalenia przepisów, które mają zastosowanie do roszczenia windykacyjnego i  odszkodowawczego. Istotna jest data powstania tych roszczeń dla oceny ich podstawy prawnej i biegu terminów przedawnienia. Dla oceny, czy pozwanym przysługuje skuteczne prawo do rzeczy, istotne będą regulacje prawnorzeczowe obowiązujące w tym czasie.

Relację zasiedzenia do nacjonalizacji wyjaśnił SN w postanowieniu z 21 maja 2014 r., II CSK 458/13, wskazując, że władanie cudzą nieruchomością przez Skarb Państwa, uzyskane w  ramach sprawowania władztwa publicznego, może być posiadaniem samoistnym prowadzącym do zasiedzenia oraz że zawieszenia biegu zasiedzenia nieruchomości przez Skarb Państwa nie stosuje się, jeżeli posiadanie samoistne nie pozostaje w związku z aktem nacjonalizacyjnym albo innym działaniem władczym stanowiącym przeszkodę w wytoczeniu powództwa windykacyjnegoPostanowienie SN z 21 maja 2014 r., II CSK 458/13, LEX nr 1486972. Podobnie postanowienie SN z 17 października 2012 r., I CSK 343/12, LEX nr 1293674 oraz postanowienie SN z 12 czerwca 2013 r., II CSK 498/12..

Sądy orzekające w  sprawie księgozbioru wilanowskiego były zgodne, że Muzeum Pałacu Króla Jana III ani jego poprzednicy prawni nie nabyli ruchomości w drodze nacjonalizacji. Inną podstawą nabycia własności do rozważenia pozostawały skutki upływu czasu i posiadania, z czym związana jest problematyka zasiedzenia oraz nabycia od nieuprawnionego. W  1945  r. obowiązywał na terenie Wilanowa Kodeks NapoleonaZostał on uchylony z dniem 1 stycznia 1947 r. przez art. 1II § 1 pkt 1 dekretu Rady Ministrów z 11 października 1946 r. – Przepisy wprowadzające prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych (Dz.U. z 1946 r. nr 57, poz. 321).. Jednak do nabycia własności na podstawie art. 2279 ust. 1 tego kodeksu wymagana była dobra wiara. Sądy przyjęły, że brak było dobrej wiary po stronie Muzeum z  uwagi na świadomość sposobu wejścia w  posiadanie całego wilanowskiego zespołu pałacowo- -parkowego. Kwestia ta pozostaje dyskusyjna, zwłaszcza przy dokonywaniu oceny dobrej wiary z punktu czasowego obejmującego wejście w posiadanie. Sądy jednak wyjaśniły ją w sposób aksjologiczny, odwołując się do konstrukcji bezprawności legislacyjnej. Przyjmując konsekwentnie stanowisko w zakresie braku dobrej wiary, sądy uznały, że nie doszło też do nabycia własności na podstawie art. 52 dekretu z dnia 11 października 1946 r. – Prawo rzeczoweDz.U. z 1946 r. nr 57, poz. 319 ze zm.. Do dóbr wilanowskich nie ma zastosowania też reżim majątków opuszczonych z dekretu z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i  poniemieckichDz.U. z 1946 r. nr 13, poz. 87., gdyż państwo przejęło mienie pod swój zarząd na podstawie przepisów o nacjonalizacjiTak też SN w wyroku z 19 grudnia 1960 r., I CR 412/60, OSNC 1962, nr 2, poz. 90..

6. KWESTIA LEGITYMACJI BIERNEJ POZWANEGO. PRZEKSZTAŁCENIA MUZEUM

Historia wilanowskiego Muzeum sięga 1805 r., kiedy to swoje prywatne zbiory udostępnił zwiedzającym ówczesny właściciel Pałacu Stanisław Kostka Potocki. O tym fakcie należy pamiętać, dokonując celowościowej wykładni prawa. Do oceny legitymacji biernej istotny jest status Muzeum w czasach, gdy doszło do przejęcia dóbr wilanowskich przez państwo, a również nam współczesnych. Dekret z  dnia 7 maja 1945  r. o  upaństwowieniu Muzeum Narodowego w WarszawieDz.U. z 1945 r. nr 18, poz. 98., który wszedł w życie w dniu 1 maja 1945 r., stanowił, że Muzeum Narodowe w Warszawie, będące dotychczas własnością gminy m.st. Warszawy, przekształca się w instytucję państwową pod nazwą „Muzeum Narodowe w Warszawie”. Zgodnie z tym aktem prawnym na własność Muzeum przeszły zbiory, majątek ruchomy i nieruchomy Muzeum. Zgodnie z art. 4 Muzeum Narodowe w  Warszawie otrzymało osobowość prawną. Z dniem 1 kwietnia 1995 r. Muzeum Narodowe w Warszawie, na podstawie zarządzenia nr 12 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 17 marca 1995 r. w sprawie podziału Muzeum Narodowego w Warszawie i zmiany jego statutuDz.Urz. MKiS nr 3, poz. 4., zostało podzielone, a z jego oddziału utworzono odrębną jednostkę Muzeum Pałacu w Wilanowie. Obecnie jest to Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Zarządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 września 2013 r. w sprawie zmiany nazwy Muzeum Pałacu w Wilanowie i nadania statutuDz.Urz. MKiDN z 2013 r., poz. 33. Muzeum Pałacu w Wilanowie otrzymało nazwę „Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie”. Muzeum to posiada osobowość prawną i jest wpisane do rejestru instytucji kultury prowadzonego przez MKiDN pod nr. RIK 39/95 oraz do Państwowego Rejestru Muzeów prowadzonego przez MKiDN pod nr. PRM 29/98.

W kontekście statutu Muzeum, abstrahując w tym miejscu od tytułu własności, ważne jest też spostrzeżenie, że mimo posiadania osobowości prawnej przez Muzeum nie mogło być ono formalnie właścicielem ani posiadaczem w  świetle obowiązującego wówczas prawa. Obowiązywała wtedy zasada jednolitej własności państwowej, z  której wynikało, że państwowe osoby prawne nie nabywały na własność składników mienia państwowego, a jedynie wykonywały jego zarząd. Zgodnie z art. 128 k.c. w brzmieniu obowiązującym do 1989 r. własność państwowa przysługiwała niepodzielnie państwu, państwowe osoby prawne zaś wykonywały tylko – względem zarządzanych przez nie części mienia państwowego – uprawnienia wynikające z własności państwowej. W takim stanie prawnym władztwo sprawowane przez Muzeum nie było nawet posiadaniem, ale dzierżeniem (detentio).

Sąd Okręgowy rozpoznający sprawę przyjął, że legitymację bierną w zakresie roszczenia odszkodowawczego ma Muzeum w Wilanowie mimo zaistniałego w 1995 r. podziału, gdyż to ono dopuściło się braku staranności, następca prawny zaś nigdy nie był posiadaczem utraconych pozycji. Sąd Apelacyjny uznał jednak, że błędne jest przyjęcie, że podział Muzeum nie ma znaczenia dla oceny odpowiedzialności odszkodowawczej. Z chwilą podziału nastąpiła bowiem sukcesja generalna, z § 6 ust. 4 powołanego zarządzenia nowo powstałe placówki przejmują zaś wierzytelności i  zobowiązania powstałe w związku z ich działalnością prowadzoną do 31 marca 1995 r. Zobowiązanie Muzeum w Wilanowie z tytułu odszkodowania za ruchomości utracone na przełomie lat 50. i 60. XX w. zostało przejęte przez Muzeum Pałacu w Wilanowie. Sąd Najwyższy jednak przyjął, że utrata przedmiotów mogła nastąpić w sposób ostateczny po 1 kwietnia 1995 r. Z okoliczności sprawy wynika, że znajdowały się one we współwładztwie obu podmiotów. Zachowanie Muzeum Narodowego w Warszawie w odniesieniu do księgozbioru wilanowskiego wskazywało na posiadanie również po okresie podziału Muzeum. Ostatecznie Sąd Apelacyjny przyjął, że dopiero od marca 2000 r. doszło do definitywnej utraty rzeczy. Oznacza to, że do roszczenia odszkodowawczego ma zastosowanie art. 225 k.c.

7. PRZEKSZTAŁCENIE ROSZCZENIA WINDYKACYJNEGO W ROSZCZENIE ODSZKODOWAWCZE

Do systemu ochrony petytoryjnej należy też roszczenie uzupełniające z art. 225 k.c., przewidujące odpowiedzialność odszkodowawczą za pogorszenie lub utratę rzeczy przez posiadacza w złej wierze. Wyłączenie odpowiedzialności następuje, gdy rzecz uległaby utracie lub zniszczeniu również, gdyby posiadał ją właściciel. Jest to odpowiedzialność na zasadzie ryzyka i za casus mixtus. W odniesieniu do Muzeum należało zatem ustalić, czy było posiadaczem w dobrej, czy w złej wierze. Istotne są też zmiany w zakresie podmiotów posiadających i ich wpływ na legitymację bierną. W doktrynie zwraca się uwagę, że roszczenia uzupełniające mają charakter obligacyjnyM. Olczyk, Glosa do postanowienia SN z 15 kwietnia 2011 r., III CZP 7/11, OSP 2012, nr 10, poz. 93, s. 647.. Nie przysługują więc każdoczesnemu właścicielowi rzeczy, którego prawo zostało naruszone, przeciwko posiadaczowi, który dopuścił się naruszenia. Przeniesienie prawa własności nie pozbawia legitymacji czynnej dotychczasowego właściciela; o ile nie dokonano równocześnie przelewu roszczeń uzupełniającychE. Gniewek, Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz, Zakamycze 2001, komentarz do art. 225 k.c., tezy 10 i 11.. Analizując charakter roszczeń uzupełniających, warto pamiętać o wyroku Sądu Najwyższego z 9 czerwca 2000 r., IV CKN 1159/00, w którym przyjęto, że „przepisy art. 224 § 2 i art. 225 k.c. w zakresie wymienionych w nim roszczeń wyłączają inne podstawy odpowiedzialności posiadacza wobec właściciela”Wyrok Sądu Najwyższego z 9 czerwca 2000 r., IV CKN 1159/00, „Wokanda” 2000, nr 10, s. 8. Zob. też wyrok SN z 6 czerwca 2014 r., III CSK 235/13, LEX nr 1498631.. Rozpoznając skargę kasacyjną w sprawie, SN podniósł, że przepisy te stanowią samodzielną, pozaumowną odpowiedzialność odszkodowawczą, która nie jest odpowiedzialnością deliktową. Obowiązek odszkodowawczy obciąża posiadacza rzeczy, gdy do pogorszenia lub utraty rzeczy doszło w okresie, gdy rzecz posiadał, i w związku z tym posiadaniemTak też wyrok SN z 2 listopada 2002 r., III CKN 791/99, niepubl.; z 11 grudnia 2009 r., V CSK 175/09, niepubl.. W sprawie spadkobierca właściciela księgozbioru wilanowskiego występujący przed sądem po wskazaniu przez Muzeum, że rękopisy i księgi iluminowane w ilości 15 pozycji zostały bezpowrotnie utracone, przekształcił częściowo powództwo, wnosząc 13 września 2006 r. o zasądzenie odszkodowania w wysokości wartości rynkowej utraconych rękopisów. Następnie pismem z 29 września 2011 r. wniósł o zasądzenie od Muzeum Narodowego w Warszawie i Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie kwoty 750 000 zł. Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem częściowym z 27 maja 2013 r. zasądził od Muzeum na rzecz powoda kwotę 83 333,33 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 28 maja 2013 r. do dnia zapłaty i oddalił powództwo o odszkodowanie w pozostałym zakresie. Kwota ta stanowi 1/9 z żądanej z uwagi na to, że powód jest spadkobiercą w 1/9 po właścicielu księgozbioru wilanowskiego.

8. PROBLEM PRZEDAWNIENIA ROSZCZEŃ WINDYKACYJNYCH I ODSZKODOWAWCZYCH

Zasadą jest, że roszczenie windykacyjne w  odniesieniu do nieruchomości nie ulega przedawnieniu, w  stosunku do ruchomości podlega zaś ogólnym regułom przedawnienia roszczeń z art. 118 k.c. Z uwagi na analizowaną problematykę dóbr kultury zwrócić należy uwagę na treść art. 223 § 4 k.c. Przepis ten stanowi, że „roszczenie właściciela, o którym mowa w art. 222 § 1, nie ulega przedawnieniu, jeżeli  dotyczy rzeczy wpisanej do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury”. Został on wprowadzony z dniem 21 czerwca 2015 r.Art. 26 ustawy z 20 lutego 2015 r. o rzeczach znalezionych (Dz.U. z 2015 r. poz. 397). Nowelizacja ta wprowadziła Krajowy Rejestr Utraconych Dóbr Kultury. Jak wynika z  uzasadnienia projektu ustawy o rzeczach znalezionych: „Projektodawcy, wychodząc z założenia, że istniejący porządek prawny w zakresie, w jakim dotyczy ochrony interesów właścicieli dóbr kultury nie jest w pełni satysfakcjonujący, proponują stworzenie krajowego rejestru utraconych dóbr kultury i wyłączenie ujawnionych w nim przedmiotów spod działania przepisów o zasiedzeniu (art. 174 k.c.) i nabyciu od nieuprawnionego (art. 169 § 1 i 2 k.c.). Dobro kultury jest pojęciem o szerokim zakresie znaczeniowym, nadrzędnym w stosunku do wielu innych pojęć ze sfery kultury. Dobrami kultury są więc zabytki zdefiniowane w art. 3 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, muzealia, w rozumieniu art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeachDz.U. z 2012 r. poz. 987 ze zm., materiały biblioteczne, określone w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekachDz.U. z 2012 r. poz. 642 ze zm., materiały archiwalne w rozumieniu art. 1 ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwachDz.U. z 2011 r. nr 123, poz. 698 ze zm., a także dzieła sztuki”. Zgodnie z art. 24a ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o  ochronie zabytków i  opiece nad zabytkami do tego rejestru wpisywane są następujące kategorie przedmiotów:

1. zabytki ruchome ujęte uprzednio w rejestrze zabytków,
2. muzealia, o których mowa w art. 21 ust. 1 i 1a ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach,
3. materiały biblioteczne, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, znajdujące się w narodowym zasobie bibliotecznym,
4. materiały archiwalne, o których mowa w art. 1 ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, wchodzące do narodowego zasobu archiwalnego.

Przepisy te dotyczą roszczeń nieprzedawnionych. Stanowić jednak mogą wskazówkę interpretacyjną przy ocenie zarzutu przedawnienia roszczeń powstałych wcześniej. W przypadku roszczeń windykacyjnych otwartą kwestią pozostaje stosowanie konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego z art. 5 k.c. oraz zawieszenia biegu terminu przedawnienia z powodu stanu siły wyższej uniemożliwiającej dochodzenie roszczeń przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzajuZob. np. uchwałę SN z 26 października 2007 r., III CZP 30/07, OSNC 2008, nr 5, poz. 43..

Sąd Najwyższy wyjaśnił, że do roszczenia z art. 225 k.c. nie ma zastosowania roczny termin przedawnienia z art. 229 k.c., ponieważ rzeczy nie zostały zwrócone spadkobiercy właściciela i  powinny znaleźć zastosowanie przepisy ogólne, tj. art. 118 k.c., oraz z tego powodu, że art.  229 k.c. dotyczy roszczenia odszkodowawczego za pogorszenie rzeczy, a nie w przypadku jej utraty. Do roszczenia nie można stosować przepisów o przedawnieniu dla roszczeń deliktowych (art. 442¹ k.c.). Sąd Apelacyjny przyjął ostatecznie po ponownym rozpoznaniu sprawy, że o definitywnej utracie rzeczy przez posiadacza można mówić dopiero od 2000 r., a zatem powództwo wniesione w 2006 r. nie obejmuje przedawnionego roszczenia odszkodowawczego.

9. BEZPRAWNOŚĆ LEGISLACYJNA

Problemy reprywatyzacji próbowano rozwiązywać przy wykorzystaniu instytucji odpowiedzialności władzy publicznej. Pojawiały się tu jednak problemy z  kwestią stosowania zasady lex retro non agit. Państwo dopuściło się bezprawności legislacyjnej przez wydanie rozporządzenia z  przekroczeniem delegacji ustawowej. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i  Reform Rolnych z  dnia 1 marca 1945  r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnejDz.U. z 1945 r. nr 10, poz. 51. obejmowało bowiem zakresem przedmiotowym przedmioty niemające związku z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, a posiadające wartość naukową, artystyczną lub muzealną (§ 11). Jaki ma to wpływ na roszczenia związane z ochroną własności? Po pierwsze, oznacza, że nie doszło na jego podstawie do skutecznego nabycia własności ruchomości przez państwo. Po drugie, nie można przypisać państwu dobrej wiary wymaganej do nabycia własności w drodze zasiedzenia czy nabycia od nieuprawnionego. Sąd Apelacyjny w Warszawie słusznie zatem uznał, że „państwo, które przez działalność swoich organów w sferze stanowienia aktów normatywnych narusza obowiązujące je ograniczenia, nie może w sferze stosunków cywilnoprawnych wynikających z takiego wadliwego prawodawstwa być uznane za posiadacza w dobrej wierze”.

Należy też zastanowić się nad tym, czy stwierdzenie zaistnienia w  odniesieniu do części majątku wilanowskiego bezprawności legislacyjnej może powodować nie tylko skutki w  sferze prawa rzeczowego, ale również konsekwencje odszkodowawcze po stronie władzy publicznejSzerzej o aspekcie czasowym stosowania art. 77 Konstytucji RP zob. P. Dzienis, Odpowiedzialność cywilna władzy publicznej, Warszawa 2006, s. 188–196.. Przed 17 października 1997 r. nie była znana instytucja bezprawności legislacyjnej powodująca odpowiedzialność odszkodowawczą władzy publicznej, została ona dopiero wprowadzona z dniem 1 września 2004 r. w wyniku nowelizacji przepisów Kodeksu cywilnego. Artykuł 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustawDz.U. z 2004 r. nr 162, poz. 1692. stanowi, że do zdarzeń i stanów prawnych powstałych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się przepisy w brzmieniu obowiązującym do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy. W uchwale z 24 listopada 2005 r., III CZP 82/05, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że art. 77 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji nie uzasadniają retroaktywnego stosowania art. 417¹ § 4 k.c., który wprowadził delikt zaniechania legislacyjnego. Sąd Najwyższy podkreślił, że przyczyną bezczynności ustawodawczej była ogromna wartość ekonomiczna upaństwowionego majątku oraz „niezdolność państwa do wypłacenia odszkodowań”. Podobnie SN w wyroku z 5 grudnia 2007 r. potwierdził, że przepis art. 417¹ § 4 k.c. nie ma zastosowania do zaniechania ustawodawczego, powstałego przed wejściem w życie tego przepisu.

10. PODSUMOWANIE

Poruszona w artykule kwestia rewindykacji księgozbioru wilanowskiego przez spadkobierców poprzednich właścicieli Wilanowa jest tylko niewielką częścią problemów związanych z  przekształceniami własnościowymi wywołanymi przez reformę rolną w odniesieniu do dawnej siedziby królewskiej. Kwestia reprywatyzacji budzi ogromne zainteresowanie społeczne. Są to niezwykle skomplikowane sprawy, tak pod względem prawnym, jak i aksjologicznym i  etycznymO kolizjach tych wartości przy ocenie roszczeń reprywatyzacyjnych B. Zdziennicki, Kolizja norm i wartości w sprawach reprywatyzacyjnych, (w:) M. Pilich (red.), Reprywatyzacja w orzecznictwie sądów. Studia i Analizy Sądu Najwyższego. Materiały Naukowe, Tom III, 2016, s. 64–71.. Trudno bowiem zaakceptować z punktu widzenia zasad humanitaryzmu sytuacje wywłaszczenia bez odszkodowania, pozbawienia człowieka domu z zakazem zbliżania się do niego na określoną odległość. Immanentnie takie działanie powoduje krzywdę wymagającą zadośćuczynienia. Nastąpił jednak upływ czasu, który spowodował zmiany w rzeczywistości i w miejsce interesu prywatnego pojawił się również interes społeczny. Przejęte przez państwo dobra służyły celom społecznym, ponoszone były nakłady na ich utrzymanie i zachowanie. W Polsce wielokrotnie podejmowane były próby regulacji ustawowej reprywatyzacji. Inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej rozwiązywały ten problem w różny sposób. Wypracowane są zatem różne modele usuwania skutków zmian własnościowych w zależności od sytuacji panującej w danym krajuP. Makarzec, Reprywatyzacja w Polsce i w innych państwach Europy Środkowo-Wschodniej, „Studia Iuridica Lublinensia” 2003, z. 2, s. 95–110 oraz K. Patkowski, Realizacja programu reprywatyzacji w Republice Czeskiej i na Węgrzech po roku 1989, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 2009, nr 3, s. 235–248.. Wobec rozbieżności w polskiej rzeczywistości w zakresie sposobów usuwania skutków zmian własnościowych dokonanych na skutek przeprowadzenia reformy rolnej konieczna jest interwencja ustawodawcy. Judykatura nie ma bowiem obecnie regulacji prawnych do rozwiązania istniejących problemów związanych z reprywatyzacją zespołów pałacowo-parkowych przejętych przez państwo na cele reformy rolnej. Nie można w tym zakresie ciężaru rozstrzygnięcia przerzucać na sądy, wymagając od nich twórczej wykładni bez określenia przesłanek do orzekania. Tylko bowiem w drodze ustawy możliwe będzie wyważenie interesu byłych właścicieli i interesu społecznego. W kontekście projektowania rozwiązań legislacyjnych pamiętać również należy o powszechnym znaczeniu Wilanowa jako symbolu polskości i  słowach jednego z  jego właścicieli Stanisława Kostki Potockiego, które do dziś widnieją w rezydencji wilanowskiej, ułożone na posadzce Pałacu przez jego wnuka Augusta: „cunctis patet ingressus” [wszystkim wstęp wolny].