T eza glosowanego wyroku:

Bezpodstawne zapoznanie się przez władze publiczne z korespondencją adwokata-obrońcy kierowaną do jego klienta (podejrzanego/oskarżonego) stanowi naruszenie art. 8 EKPC bez względu na formę, jaką korespondencja przybiera, naruszenie to bowiem godzi w fundament wykonywania obowiązków obrończych, jakim jest zaufanie klienta do adwokata.

Jednym z imponderabiliów wykonywania zawodu adwokata jest tajemnica zawodowa. Praca adwokata opiera się na zaufaniu, jakie istnieje pomiędzy klientem a  prawnikiem. Zaufaniu, którego by nie było, gdyby z jednej strony adwokat nie miał obowiązku zachować w tajemnicy wszystkiego, czego dowiedział się, udzielając pomocy prawnej, a z drugiej, gdyby nie istniały gwarancje procesowe w postaci określonych zakazów dowodowych. Szczególnego znaczenia w postępowaniu karnym nabiera tajemnica obrończa, która jest absolutna. Zakresu tajemnicy obrończej dotyczy właśnie komentowane orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Laurent v. Francja. Skarżący Laurent napisał swoje dane na kartce papieru, którą następnie złożył i wręczył podejrzanym zatrzymanym przez policję. Funkcjonariusz policji zapoznał się z jej treścią, na co skarżący złożył nieskuteczne zażalenie do sąduETPCz, wyrok z 24 maja 2018 r. w sprawie 28798/13 Laurent v. Francja, pkt 5–16. Por. M. A. Nowicki, Przegląd orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach adwokackich, „Palestra” 2018, nr 7–8, s. 152–153..

W zakresie skargi opartej na  naruszeniu prawa do poszanowania prywatności (art. 8 EKPC) w  pierwszej kolejności ETPCz zauważył, że owa kartka papieru stanowi korespondencję chronioną przez art. 8 Konwencji. W związku z tym zapoznanie się z nią przez funkcjonariusza policji stanowi ingerencję w prawo do poszanowania życia prywatnegoETPCz, wyrok z 24 maja 2018 r. w sprawie 28798/13 Laurent v. Francja, pkt 35–36. Por. M. A. Nowicki, Przegląd orzecznictwa, s. 152–153.. W konsekwencji Trybunał przystąpił do badania przesłanek dopuszczalności ograniczenia prawa do poszanowania życia prywatnego, opisanych w art. 8 ust. 2 EKPCNiedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności osób..

Ze względu na uprzywilejowany charakter komunikacji podejrzanego z obrońcą władze publiczne nie mogą dokonywać kontroli tej korespondencji, chyba że istnieją uzasadnione podstawy do podejrzeń, że korespondencja ta zawiera treści nielegalne. Niemniej nawet wówczas należy zapewnić odpowiednie gwarancje proceduralne. Zastosowanie wypunktowanych przez Trybunał zasad do stanu faktycznego w sprawie Laurent skutkowało stwierdzeniem naruszenia Konwencji przez FrancjęETPCz, wyrok z 24 maja 2018 r. w sprawie 28798/13 Laurent v. Francja, pkt 44–49. Por. M. A. Nowicki, Przegląd orzecznictwa, s. 152–153..

Choć z  adwokackiego punktu widzenia wynik postępowania wydaje się oczywisty, to jednak niektórzy mogą się zastanawiać, o co kruszyć przysłowiową kopię, jak również czy faktycznie mamy do czynienia z materiałem chronionym tajemnicą adwokacką. W końcu chodzi o zwykłą, złożoną kartkę z danymi kontaktowymi adwokata.

W różnych państwach przedmiotowy zakres tajemnicy adwokackiej rozumiany jest bardzo szeroko. Obejmuje ona informacje przekazywane w drodze zarówno ustnej, jak i pisemnej, przy czym nie są to tylko informacje uzyskane przez adwokata od klienta lub osób trzecich. Na skutek rozwoju nowych technologii przyjąć należy, że chronione są również materiały przybierające postać elektronicznąConseil National des Barreaux (Francja), décision du 12 juillet 2007 portant adoption du règlement intérieur national (RIN) de la profession d’avocat (art. 21-1 de la loi du 31 décembre 1971 modifiée), JORF n°185 du 11 août 2007 page 13503, texte n° 30, art. 2.2: „Le secret professionnel couvre en toute matière, dans le domaine du conseil ou celui de la défense, et quels qu’en soient les supports, matériels ou immatériels (papier, télécopie, voie électronique...)”. Międzynarodowe Stowarzyszenie Adwokatur, Międzynarodowe zasady postępowania dla zawodów prawniczych/IBA International Principles on Conduct for the Legal Profession, 28 maja 2011 r., s. 23. TSUE, sprawa 155/79 AM & S Europe Limited v. Komisja, opinia rzecznika generalnego Gordona Slynna z 26 stycznia 1982 r.; ECLI:EU:C:1982:17.. Pod ochroną znajduje się wszelka informacja będąca w  posiadaniu adwokata, jak i  przez niego wytworzona, w tym również materiały obrazujące jego tok rozumowania: notatki, memoranda, zapiski czy korespondencja adwokata z osobami, z którymi współpracuje on przy wykonywaniu zlecenia na rzecz klienta6 Conseil National des Barreaux (Francja), décision du 12 juillet 2007 portant adoption du règlement intérieur national (RIN) de la profession d’avocat (art. 21-1 de la loi du 31 décembre 1971 modifiée), JORF n°185 du 11 août 2007 page 13503, texte n° 30, art. 2.2. Cour de cassation (Francja), sprawa nr 98-80007, wyrok z 5 października 1999 r. Portugalia, Estatuto da Ordem dos Advogados, Lei n.o 145/2015, 9 września 2015 r., art. 92.3. YSUE, sprawa 155/79 AM & S Europe Limited v. Komisja, wyrok z 11 maja 1982 r., ECLI:EU:C:1982:157, pkt 23. United States Supreme Court, sprawa Hickman v. Taylor [1947] 329 U.S. 495, wyrok z 13 stycznia 1947 r.. Stąd ETPCz zasadnie przyjął, że kartka, którą adwokat Laurent przekazał klientowi, była korespondencją.

Komentowane orzeczenie ma znaczenie również dla polskiej praktyki, w szczególności dla rozumienia zakresu tajemnicy adwokackiej. Zgodnie z art. 6 ust. 1 p.o.a. adwokat jest zobowiązany zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej. Obowiązek zachowania tajemnicy jest nieograniczony w czasie (art. 6 ust. 2 p.o.a.) i adwokat nie może być z niego zwolniony (art. 6 ust. 3 p.o.a.).

Obowiązki adwokata zostały doprecyzowane w § 19 k.e.a.Naczelna Rada Adwokacka, uchwała nr 2/XVIII/98 z dnia 10 października 1998 r., Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu (Kodeks etyki adwokackiej). Powtórzono w nim, że adwokat zobowiązany jest zachować w  tajemnicy oraz zabezpieczyć przed ujawnieniem lub niepożądanym wykorzystaniem wszystko, o czym dowiedział się w związku z wykonywaniem obowiązków zawodowych (§ 19 ust. 1 k.e.a.). W zakresie przedmiotowym wskazano, że ochroną objęte są materiały znajdujące się w aktach adwokackich, jak również wszystkie wiadomości, notatki i dokumenty dotyczące sprawy uzyskane od klienta oraz innych osób, niezależnie od miejsca, w którym się znajdują (§ 19 ust. 2 i 3 k.e.a.).

W świetle brzmienia powyższych przepisów być może niektórzy mieliby wątpliwości, czy złożona kartka, taka jak będąca przedmiotem postępowania, zawierająca tylko dane adresowe adwokata, byłaby na gruncie prawa polskiego objęta ochroną wynikającą z tajemnicy adwokackiej. Nie jest to bowiem informacja uzyskana przez adwokata od klienta lub osób trzecich, a  wytworzona przez samego adwokata. Takie rozumowanie byłoby jednak nieuzasadnionym uproszczeniem.

W pierwszej kolejności należy podkreślić, że nie ma znaczenia, jaką wagę ma dana informacja dla danego postępowania prowadzonego przez adwokata. Nawet jeżeli jest to informacja całkowicie poboczna, a być może nawet i zbędna, będzie ona objęta tajemnicą zawodowąM. Banach, M. Smarzewski, Ochrona tajemnicy adwokackiej w procesie karnym w związku z czynnościami przesłuchania i przeszukania, „Palestra” 2017, nr 1–2, s. 76..

Doktryna zajmuje jednoznaczne stanowisko, że tajemnica obejmuje nie tylko informacje i materiały uzyskane przez adwokata od klienta i osób trzecich, ale również przez samego adwokata wytworzone. Nie ma przy tym znaczenia nośnik, na którym informacje te zostały umieszczonePrezydium Naczelnej Rady Adwokackiej, uchwała z dnia 3 sierpnia 1967 r., „Palestra” 2010, nr 3, s. 174–175; M. Banach, M. Smarzewski, Ochrona tajemnicy adwokackiej, s. 76; J. Kurek, Tajemnice zawodów prawniczych. Tajemnica adwokacka, „Monitor Prawniczy” 2013, nr 23, s. 1280; J. Naumann, Zbiór Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu. Komentarz, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2015, s. 287, 289.. Mogą to więc być nie tylko akta sprawy czy akta podręczne, ale również notatka na kartce papieru, taka jaka była przedmiotem sprawy Laurent v. Francja. Tak samo ochronie będzie podlegała treść jakiejkolwiek porady udzielonej przez adwokata klientowi, gdyż na jej podstawie w sposób pośredni można ustalić informacje uzyskane przez adwokata od klientaA. Kaftal, O niektórych zagadnieniach przestrzegania tajemnicy zawodowej przez adwokata-podejrzanego w procesie karnym, „Palestra” 2004, nr 9–10, s. 141..

Skoro nie ma wątpliwości, że złożona kartka papieru przekazana zatrzymanemu klientowi przez adwokata stanowi chronioną korespondencję, należy jeszcze uwypuklić, dlaczego ujawnienie jej treści przez policjanta stanowiło naruszenie art. 8 EKPC, choć zawierała ona li tylko informacje publicznie znane, to jest dane adresowe adwokata.

W tym zakresie należy wskazać, że nadszarpnięte przede wszystkim nie zostały gwarancje procesowe czy tajemnica korespondencji jako takie, ale zaufanie klienta do jego obrońcy, fundament korzystania z prawa do rzetelnej obrony w  postępowaniu karnym. Działanie policjantów miało efekt mrożący dla klientów adwokata, którzy widząc, że komunikacja z adwokatem nie jest bezpieczna od ingerencji przedstawicieli władz publicznych, mogli nie być skłonni przedstawić adwokatowi wszelkich informacji niezbędnych do podjęcia kompetentnej obrony.

Dlatego ciężar rozważań powinien dotyczyć właśnie zaufania, a nie samej treści komunikacji, gdyż to ono jest istotne. Tak postrzega sprawę orzecznictwo międzynarodowe, jak i krajowe różnych państw. Jak wskazał Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Michaud v. Francja: prawnicy mają przypisaną fundamentalną rolę w  społeczeństwie demokratycznym, mianowicie tę polegającą na obronie stron postępowania. Jednakże prawnicy nie mogą wykonywać tego istotnego zadania, jeżeli nie są w stanie zagwarantować tym, których bronią, że przekazywane przez nich informacje pozostaną poufne. Stawką są relacje  oparte na zaufaniu, będące podstawą wykonywania tej misji. Pośrednio, ale koniecznie, od nich uzależnione jest prawo każdej jednostki do sprawiedliwego procesu, włączając prawo oskarżonych do tego, aby się nie obciążaćETPCz, wyrok z 6 grudnia 2012 r. w sprawie 12323/11 Michaud v. Francja, pkt 118.. Europejskie Stowarzyszenie Adwokatur podkreśla, że bez tajemnicy nie powstałby pomiędzy adwokatem a klientem stosunek zaufania, w konsekwencji adwokaci nie mogliby wykonywać swojego zawodu. Nie można również mówić o prawie do sprawiedliwego procesuConseil des Barreaux Européens, Statement on professional secrecy/legal professional privilege (LPP), 15 września 2017 r..

W systemie common law już w XIX w. niezwykle trafnie ujmowano potrzebę istnienia zaufania w relacji klient–adwokat, jako przesłanki prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Jak przedstawił to High Court of Chancery w orzeczeniu w sprawie Greenough v. Gaskell z 1833 r.High Court of Chancery, sprawa Greenough v. Gaskell [1833] 1 My & K 98, wyrok z 31 stycznia 1833 r.: „(...) jest to z uwzględnieniem sprawiedliwości, która nie może być podtrzymana i dla wymiaru sprawiedliwości, który nie może trwać bez pomocy ludzi wykwalifikowanych w orzecznictwie, w praktyce sądowej i  w  tych sprawach wpływających na prawa i obowiązki, które stanowią przedmiot wszystkich postępowań sądowych. Gdyby tajemnica nie istniała w  ogóle, każdy będzie zdany na swoje własne środki; pozbawiony wszelkiej profesjonalnej pomocy, człowiek nie odważy się skonsultować osoby wykwalifikowanej lub odważy się powiedzieć swojemu doradcy wyłącznie o części sprawy. Gdyby tajemnica została ograniczona do komunikacji powiązanej z  postępowaniem w  toku lub zamierzonym, lub oczekiwanym, nikt nie mógłby bezpiecznie przedsięwziąć takich środków, które by ewentualnie sprawiły, że postępowania sądowe zakończyłyby się dla niego sukcesem, ewentualnie stałyby się zbędne”(...) it is out of regard to the interests of justice, which cannot be upholden, and to the administration of justice, which cannot go on, without the aid of men skilled in jurisprudence, in the practice of the courts, and in those matters affecting rights and obligations which form the subject of all judicial proceedings. If the privilege did not exist at all, every one would be thrown upon his own legal resources; deprived of all professional assistance, a man would not venture to consult any skilful person, or would only dare to tell his counsellor half his case. If the privilege were confined to communications connected with suits begun, or intended, or expected, or apprehended, no one could safely adopt such precautions as might eventually render any proceedings successful, or all proceedings superfluous..

Na element zaufania kładziony jest również nacisk w prawie i orzecznictwie państw systemu kontynentalnegoConseil National des Barreaux (Francja), décision du 12 juillet 2007 portant adoption du règlement intérieur national (RIN) de la profession d’avocat (art. 21-1 de la loi du 31 décembre 1971 modifiée), JORF n°185 du 11 août 2007 page 13503, texte n° 30, art. 2.1: „L’avocat est le confident nécessaire du client. Le secret professionnel de l’avocat est d’ordre public”. Cour constitutionnelle (Belgia): wyrok nr 10/2008 z 23 stycznia 2008 r., pkt B.7.1, B.7.9; wyrok nr 127/2013 z 26 września 2013 r., pkt B.29.2. Cour de cassation (Francja), sprawa nr 98-80007, wyrok z 5 października 1999 r.; sprawa nr 00- 83570, wyrok z 8 listopada 2000 r. Gerechtshof den Haag, sprawa nr 200.174.280/1, wyrok z 27 października 2015 r., ECLI:NL:GHDHA:2015:2881, pkt 2.7, 4.3.. Nie inaczej jest w  przypadku Polski, w  której oparta na zaufaniu relacja klienta z adwokatem zapewnia poszanowanie zasady praworządności oraz prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, jako podstawy demokratycznego państwa prawnegoSN, uchwała składu siedmiu sędziów z 16 czerwca 1994 r., I KZP 5/94; SN, wyrok z 18 grudnia 1964 r., R.Adw. 74/64, „Palestra” 2007, nr 3–4, s. 190–193; M. Banach, M. Smarzewski, Ochrona tajemnicy adwokackiej, s. 76; M. Czerwiński, Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej adwokata a uzasadniony interes społeczny, „Palestra” 2013, nr 11–12, s. 56–57. J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej oraz zgodzie „dysponenta” na jej ujawnienie, „Palestra” 2014, nr 9, s. 61–62; J. Kurek, Tajemnice zawodów prawniczych, s. 1279; J. Naumann, Zbiór Zasad Etyki Adwokackiej, s. 264; M. Niedużak, Czy tajemnica adwokacka może obowiązywać tylko adwokatów? Rozważania na gruncie przepisów prawa o adwokaturze oraz kodeksu postępowania karnego, „Palestra” 2010, nr 11–12, s. 148; M. Swora, Tajemnica adwokacka w świetle wybranych przepisów ustawy o ochronie danych osobowych, „Palestra” 2004, nr 3–4, s. 80..

Dlatego jeszcze raz należy podkreślić, że w komentowanej sprawie treść i forma samej notatki miały drugorzędne znaczenie, liczył się sam fakt zapoznania się z nią przez funkcjonariusza policji, choć nie istniały żadne powody do przypuszczeń, że zawiera ona treści nielegalne. W tych konkretnych okolicznościach należałoby uznać, że doszło do nieuzasadnionej ingerencji w prawo do tajemnicy korespondencji, której kwalifikowaną postacią jest tajemnica adwokacka, nawet gdyby na owej złożonej kartce papieru adwokat i klient grali w popularną niegdyś grę o nazwie „kółko i krzyżyk”. Funkcjonariusz policji dał bowiem podejrzanym wystarczający powód do uznania, że ich komunikacja z  adwokatem nie jest w pełni poufna i bezpieczna. Dlatego z zadowoleniem należy przyjąć wyrok ETPCz, który jednoznacznie uznaje taką praktykę za sprzeczną ze standardami ochrony praw człowieka.