Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck 2015, ss. 442

Monografia zatytułowana Ochrona prawna konsumenta na rynku mediów elektronicznych jest dziełem zwieńczającym analityczną pracę zespołu autorów pod redakcją Marii Królikowskiej-Olczak oraz Beaty Pachuca-Smulskiej. Książka w całości poświęcona jest refleksji w zakresie ochrony prawnej konsumenta w świecie mediów elektronicznych. Autorzy wymieniają i omawiają liczne akty prawne Unii Europejskiej, które stały się fundamentem budowania współczesnej gospodarki i społeczeństwa informacyjnego. Rozważania zawarte w monografii w dużej mierze koncentrują się wokół strategii tworzenia jednoli­tego rynku cyfrowego, który postrzegany jest jako krok w kierunku globalizacji procesów rynkowych, otwierający zarówno po stronie przedsiębiorców, jak i konsumentów ogromne możliwości gospodarcze. Powyższe stwarza więc potrzebę zbadania przyszłości prawa konsumenckiego na rynku cyfrowym, szczególnie wskutek wykształcenia się nowego rodzaju świadczeń w postaci świadczeń wyłącznie elektronicznych.

Ponadto autorzy słusznie zwracają uwagę na zagrożenia, na które narażony zostaje konsument rynku elektronicznego, ze szczególnym uwzględnieniem reklam oraz zamieszczanych w nich treści, które następnie stają się częścią umowy zawartej z konsumentem. Niemałą rolę między innymi w procesie tworzenia jednolitego rynku cyfrowego odgrywają prawne aspekty związane z gromadzeniem i przetwarzaniem danych osobowych, które to zagadnienia również zostały szczegółowo omówione w przedmiotowej monografii. Autorzy podkreślają także wzrost znaczenia aukcji internetowych na rynku elektronicznym oraz problematyki klauzul niedozwolonych w umowach zawieranych przez Internet. Ważną część monografii stanowią przedstawione przez autorów metody rozwiązywania sporów konsumentów z przedsiębiorcami, zmierzające do zapewnienia wzrostu poziomu ochrony konsumentów na rynku wewnętrznym. Znaczną część monografii autorzy poświęcili na zaprezentowanie czytelnikowi ochrony prawnej konsumenta w różnorodnych dziedzinach, takich jak na przykład umowy bankowe o kredyt konsumencki. Ciekawą, lecz dotychczas rzadko podejmowaną problematyką jest zaś poruszenie, istotnej w świetle przyjętej strategii tworzenia jednolitego rynku cyfrowego, kwestii uregulowania praw autorskich w Internecie.

To z całą pewnością pierwsza tak kompleksowa monografia traktująca o ochronie prawnej konsumenta na rynku mediów elektronicznych, która poddaje wnikliwej analizie tak obecne, jak i przyszłe problemy związane z prawem konsumenckim na rynku cyfrowym. Autorzy w sposób przejrzysty i rzeczowy przedstawili zarys rozwoju rynku mediów elektronicznych, który przyczynił się do konieczności spojrzenia na ochronę prawną konsumenta globalnie przez pryzmat rozwoju techniki cyfrowej. Ponadto w książce wskazano aspekty zarówno pozytywnego, jak i negatywnego oddziaływania sieci z punktu widzenia konsumenta. Powyższe umożliwia zatem czytelnikowi łatwe zapoznanie się nie tylko z aktualnymi problemami z zakresu ochrony praw konsumentów w świecie cyfrowym, lecz także z rozwiązaniami, które dopiero mają być implementowane do krajowych porządków prawnych, wraz z uwzględnieniem procesu implementacyjnego oraz prognozowanym funkcjonowaniem tych systemów w praktyce konsumenckiej.

Omawiana monografia składa się z 26 rozdziałów, które ujęto w sześciu częściach. Z uwagi na objętość pracy nie sposób nawet pokrótce odnieść się do jej każdej tezy oraz rozdziału, w związku z czym przedmiotem dalszych uwag będą jedynie wybrane fragmenty pracy. Jak już wspomniano powyżej, przedmiotem rozważań niniejszej recenzji będą jedynie te aspekty omawianej pozycji, które są w moim mniemaniu najistotniejsze z punktu widzenia zarówno recenzowanej pracy, jak i samej problematyki ochrony prawnej konsumenta w świetle rozwoju rynku mediów elektronicznych, a jednocześnie pozwalają na kompleksową oraz rzeczową ocenę monografii.

Część pierwsza recenzowanej monografii opisuje strategię jednolitego rynku cyfrowego z punktu widzenia ochrony konsumentów i ich roli w budowaniu jednolitej gospodarki cyfrowej Europy. Beata Pachuca-Smulska podkreśla w tym miejscu wzrost liczby konsumentów w sieci oraz dóbr wykorzystywanych w życiu codziennym, realizowanych w ramach bezpośredniego handlu elektronicznego. Samo rozpoczęcie rozważań z zakresu ochrony prawnej konsumentów na rynku elektronicznym od omówienia problematyki związanej z wprowadzeniem strategii jednolitego rynku cyfrowego wraz z uwzględnieniem towarzyszących temu procesowi aktów prawnych stanowi umiejętną prezentację podjętego zagadnienia oraz jednocześnie przemyślany krok autorki. Wydaje się jednak, że w monografii, która skupia się wokół ewolucji pozycji konsumenta wobec rozwoju mediów elektronicznych, tak istotny projekt, jakim jest strategia jednolitego rynku cyfrowego, zasługuje w moim mniemaniu na większą uwagę z punktu widzenia wpływu wprowadzenia strategii na współczesną gospodarkę i społeczeństwo, których cyfryzacja postrzegana jest obecnie jako źródło wzrostu gospodarczego. Tworzenie bowiem jednolitego rynku cyfrowego uważane jest za znaczący ruch w kierunku globalizacji procesów rynkowych, głównie poprzez swobodę działania obywateli i przedsiębiorców w Internecie, ułatwiającą handel międzynarodowy. Słusznie jednak autorka tego rozdziału podkreśliła niedoskonałość strategii, z uwagi na pominięcie istotnej kwestii związanej z usługami finansowymi.

Anna Górska przedstawiła zaś czytelnikowi specyfikę regulacji prawnych w zakresie bezpośredniego handlu elektronicznego, zasadnie skupiając swą uwagę na świadczeniach wyłącznie elektronicznych, które mają kluczowe znaczenie z punktu widzenia całej monografii. W sposób niezwykle klarowny zaprezentowane zostały główne problemy prawne konsumentów związane ze świadczeniami wyłącznie elektronicznymi wraz ze wskazaniem regulujących je obowiązujących przepisów prawa.

W części drugiej monografii zawarto między innymi problematykę związaną z zagubieniem konsumenta w świecie mediów, a wstęp do rozważań w tej materii stanowi wywód Renaty Tanajewskiej. Przedstawiono ponadto niebezpieczeństwo produktów medialnych, wśród których na pierwszym miejscu znajdujemy reklamę. Agnieszka Malarewicz-Jakubów postawiła pytanie, „czy reklama jest produktem niebezpiecznym?”. Jedną zaś z odpowiedzi na to pytanie znajdujemy w dalszym fragmencie części drugiej monografii, w której autorki Irena Ozimek i Natalia Przeździecka-Czyżewska zwracają uwagę na rosnące w Polsce niebezpieczne zjawisko rozpowszechniania suplementów diety, budzące niepokój nie tylko po stronie autorek, lecz także polskiego środowiska prawniczego oraz medycznego.

W świetle zaś zmian Kodeksu cywilnego, wprowadzonych ustawą z dnia 30 maja 2014 r., odnoszących się tym razem do praw konsumenta, Edyta Sokalska skupiła się na relacjach pomiędzy konsumentem, przedsiębiorcą jako producentem oraz przedsiębiorcą sprzedawcą, w zakresie lokowania produktu i działań promocyjnych. Ciekawe z punktu widzenia czytelnika jest przedstawienie problematyki lokowania produktu w porządku prawnym Stanów Zjednoczonych. Ponadto z uwagi na fakt, że zjawisko lokowania produktów jest obecnie coraz bardziej powszechne, a w polskim systemie prawnym brak jest spójnej regulacji w tym zakresie, należy w pełni zaaprobować zasygnalizowanie tego problemu przez Magdalenę Zielińską.

Część trzecia monografii obejmuje zaś między innymi ciekawą i wnikliwą analizę ram prawnych związanych z gromadzeniem i przetwarzaniem danych osobowych w zakresie praw e-konsumenta, poprzez analizę działania na zbiorach typu big data przeprowadzoną przez Szymona Michała Buczyńskiego. Ponadto niezwykle istotne dla czytelnika jest wykazanie przez Agnieszkę Korzeniowską-Polak w tej części monografii znacząco ograniczonej możliwości skorzystania przez konsumenta będącego uczestnikiem rynku elektronicznego z ochrony swoich danych osobowych, którą gwarantuje przede wszystkim prawo publiczne, a także prawo ochrony konsumenta. Jedną z przyczyn tego ograniczenia jest zdaniem autorki zamieszczanie przez centralny organ administracji publicznej powołany do ochrony danych (GIODO) na swojej stronie internetowej informacji niezgodnych z obowiązującym prawem, mogących wprowadzić w błąd osoby poszukujące ochrony prawnej.

W części czwartej monografii Ewa Lewan­dowska poruszyła wyjątkowo aktualną problematykę klauzul niedozwolonych w umowach zawieranych przez Internet. Należy w tym miejscu podkreślić, że w związku z rosnącą liczbą postanowień abuzywnych ujętych w tej materii w rejestrze klauzul niedozwolonych zagadnienie to jest bardzo istotne z punktu widzenia uczestników rynku elektronicznego. Znaczące zmiany wnosi również wejście w życie ustawy o prawach konsumenta oraz nowelizacja ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Sylwia Łazarewicz słusznie podkreśliła znaczenie aukcji internetowych w handlu elektronicznym, umiejętnie zestawiając je z miejscem tradycyjnych instytucji prawa cywilnego oraz ochrony konsumentów w procedurze zawierania umów w trybie aukcyjnym.

W tej części monografii znajdziemy również analizy związane z ochroną wizerunku konsumenta w Internecie z wykorzystaniem regulacji ustawowych oraz orzecznictwa sądowego poruszone przez Marię Jasińską. Należy w tym miejscu podkreślić, że tematyka związana z ochroną wizerunku jako dobra osobistego jest tematyką niezwykle aktualną i stanowi przedmiot wielu opracowań, który wciąż ewoluuje, co w mojej ocenie jest między innymi przyczyną otwartego katalogu dóbr osobistych, który niewątpliwie ulegać będzie rozszerzeniu. Z punktu widzenia zaś recenzowanej monografii za najbardziej istotną kwestię należy uznać dające się zaobserwować zjawisko wykorzystywania danego wizerunku w ramach tak zwanej „kradzieży tożsamości”. Uważam, że problem ten mógł stać się przedmiotem szerszego wywodu autorki w zakresie ochrony wizerunku konsumenta w Inter­necie.

Rozważania ujęte w czwartej części monografii zamyka temat związany z opinią blogerów i komentarzami na forach internetowych, które przeanalizowane zostały przez pryzmat przedsiębiorcy i konsumenta wraz z uwzględnieniem dopuszczalnych granic krytyki konsumenckiej. Autorka Katarzyna Ciućkowska-Leszczewicz z sukcesem rozpracowała tę złożoną problematykę poprzez umiejętne wskazanie, że granice dopuszczalnej krytyki konsumenckiej w Internecie uległy znacznemu przesunięciu, co wynika ze specyfiki nietypowych uczestników środowiska internetowego, którymi są blogerzy, jednak krytyka ta powinna nadal mieć znamiona rzeczowej i rzetelnej.

Przedmiotem rozważań części piątej jest między innymi przyjęcie dwóch fundamentalnych aktów prawnych z punktu widzenia pozasądowych metod rozwiązywania sporów konsumentów z przedsiębiorcami. Mowa o dyrektywie 2013/11/UE oraz rozporządzeniu Nr 524/2013/UE. Wskazane akty prawne mają wzmacniać ochronę konsumentów i realizację postanowień Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz Karty Praw Podstawowych. Mają one, zdaniem autorek, Anny Franusz oraz Beaty Pachuca-Smulskiej, tworzyć rozwiązania prawne gwarantujące ochronę konsumentów na rynku wewnętrznym poprzez budowanie mechanizmów zapewniających konsumentom dostęp do sądu oraz przyjęcie warunków do dobrowolnego składania skarg dotyczących zachowania przedsiębiorców do podmiotów oferujących alternatywne metody rozstrzygania sporów. Należy przyznać, że szczegółowa i konsekwentna analiza przedmiotowej problematyki zawarta w tej części monografii stanowi, z punktu widzenia jej czytelnika, kompleksowy wywód w zakresie możliwości pozasądowego dochodzenia roszczeń. Słusznie zaś autorzy studzą entuzjazm unijnego ustawodawcy, zwracając uwagę na fakt, że wciąż mowa jest o systemie, który pozostaje w fazie budowy, nie można więc wyrazić pewności, iż w pełni należycie spełni on swoją rolę w zakresie ochrony praw konsumenckich w obszarze unijnego rynku. Ponadto przeprowadzona analiza pozwala na wskazanie kilku krytycznych uwag dotyczących nowej regulacji, takich jak rzetelność postępowania oraz jego efektywność.

Ostatnia już, szósta część monografii po­święcona jest przybliżeniu zakresu ochrony prawnej konsumenta w różnorodnych dziedzinach. Dziedziny te obejmują: usługi i imprezy turystyczne nabywane drogą elektroniczną (Katarzyna Frączak), umowy ubezpieczenia zawarte za pośrednictwem Internetu (Wioleta Baranowska-Zając), umowy bankowe o kredyt konsumencki (Jakub Jan Zięty), umowy o dostarczenie energii elektrycznej (Magdalena Brodawka), rynek „dopalaczy” w Internecie (Anna Chodorowska) oraz rynek e-papierosów (Wiesław Pływaczewski). Na szczególną uwagę zasługuje zaś rozdział poświęcony ochronie małoletnich użytkowników gier wideo. Jak słusznie podkreślono, pomimo że gry wideo często prezentują treści nieodpowiednie, takie jak przemoc czy erotyka, unijne regulacje prawne w dalszym ciągu nie odnoszą się do ochrony osób małoletnich. Skutkiem braku jednolitej regulacji unijnej odnoszącej się do gier wideo jest obecna sytuacja, w której tylko niewielka część państw członkowskich wprowadziła regulacje prawne w tej materii. W związku z czym należy uznać, że poruszenie przedmiotowego problemu przez Kamila Olczaka może mieć istotne znaczenie, nie tylko informacyjne, lecz także może stanowić przyczynę poruszenia tej problematyki na szerszym forum.

Ostatnią, lecz niezwykle aktualną i istotną kwestią, która poruszona została w części szóstej monografii przez Agatę Sobusiak, jest potrzeba dostosowania istniejących regulacji do nowych okoliczności w odniesieniu do praw autorskich w Internecie. Program Unii Europejskiej Digital Agenda zakłada bowiem stworzenie jednolitego rynku cyfrowego, którego jednym z kluczowych problemów będzie właśnie regulacja praw autorskich, a także organizacja zarządzania prawami autorskimi. Ponadto rozwój Internetu stworzył społeczeństwo informacyjne oraz technologię komunikacyjno-informacyjną, której celem stał się także rozwój mobilnych urządzeń elektronicznych. Ważnym aspektem poruszonym w przedmiotowej monografii przez Annę Górczyńską jest rozwój rynku e-booków oraz e-gazet, w związku z którym pojawia się także problem zapewnienia ochrony korzystającym z tych dóbr konsumentom. Rozważania podjęte w celu przybliżenia tej materii zostały przeprowadzone na podstawie rzeczowej analizy dyrektywy 2011/83/UE, która pozwala na podzielenie opinii autorki tego rozdziału, zgodnie z którą dyrektywa ta zapewnia wystarczającą ochronę podstawowych praw konsumentów e-booków i e-gazet.

Kluczowe rozważania recenzowanej monografii zostały zawarte w sześciu częściach merytorycznych, które dzielą się na mniejsze jednostki redakcyjne. Ich układ jest przemyślany i logiczny, co sprawia, że praca pomimo swej obszerności tematycznej oraz wielości tworzących ją autorów zasługuje na zainteresowanie z uwagi na swoją przejrzystość oraz spójność. Opracowanie zostało napisane starannym i prawniczo precyzyjnym językiem, co jednocześnie nie wyklucza dostępności tekstu także dla osób spoza działalności prawniczej.

Jednym z atutów recenzowanej książki jest jej międzynarodowy charakter, w monografii znajdujemy bowiem zarys funkcjonowania najważniejszych z punktu widzenia problematyki ochrony praw konsumenta w świecie mediów elektronicznych instytucji unijnych oraz ich odpowiedników w pozostałych państwach. Ponadto podkreślenia wymaga fakt, że prezentację aktów unijnych poparto w przedmiotowej monografii przytoczeniem licznych badań przeprowadzonych w ramach Unii Europejskiej. Badania te wykazywały z kolei zarówno potrzebę utworzenia tych aktów, jak i konieczność ich wprowadzenia do porządków prawnych poszczególnych państw członkowskich.

Kwestie związane z ochroną prawną konsumentów stanowią obecnie przedmiot licznych opracowań i monografii. Jednakże wydaje się, że podejście do kwestii ochrony praw konsumenta powinno ewoluować wraz z rozwojem dziedzin, które wywierają bezpośredni wpływ na zmianę zakresu prawa konsumenckiego. Należy więc podkreślić, że rozwój rynku mediów elektronicznych przyczynił się do konieczności spojrzenia na ochronę prawną konsumentów z uwzględnieniem nowego modelu konsumenta, aktywnie uczestniczącego w świecie mediów elektronicznych. Zjawisko to spowodowało potrzebę szczegółowej analizy zagrożeń oraz możliwości ochrony praw konsumentów na rynku mediów elektronicznych. Należy w tym miejscu podkreślić, że na polskim rynku monograficznym trudno obecnie odnaleźć pozycję, która stanowiłaby próbę kompleksowego omówienia zakresu prawa konsumenckiego w świetle rozwoju rynku mediów elektronicznych, w związku z czym o walorach recenzowanej książki stanowi aktualność i ranga podjętej w niej problematyki oraz skład zespołu autorskiego, wpływający na wysoki poziom naukowy zaprezentowanych rozważań. W związku z powyższym uważam, że monografia prawnicza zatytułowana Ochrona prawna konsumenta na rynku mediów elektronicznych jest pierwszym opracowaniem w polskiej literaturze prawniczej, które w tak kompleksowy sposób porusza kwestię zakresu prawa konsumenckiego w świetle rozwoju techniki cyfrowej.

Uważam, że publikacja ta zasługuje na polecenie nie tylko prawnikom, lecz także przedsiębiorcom i konsumentom, informatykom, urzędnikom oraz studentom, którzy pragną pogłębiać swoją wiedzę z zakresu ochrony prawnej konsumentów w świecie mediów elektronicznych, a tym samym stać się bardziej świadomymi uczestnikami rynku nowych technologii.