D ostęp do adwokata w sprawach karnych tradycyjnie regulowany jest prawem krajowym. W Polsce wiodącym aktem prawnym w tym zakresie jest Kodeks postępowania karnego (k.p.k.)Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, Dz.U. z 1997 r. nr 89, poz 555 ze zm. Przyjmowane w nim rozwiązania są współcześnie zdeterminowane m.in. ewolucją europejskiej przestrzeni prawnej w ramach Unii Europejskiej i Rady Europy, a w tym orzecznictwem strasburskim. Rozwój regulacji w ramach obu wymienionych organizacji europejskich doprowadził do stworzenia minimalnych standardów ochrony praw podejrzanych i oskarżonych. Jeden z etapów opisywanej ewolucji wyznacza także dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/ UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności (dalej: dyrektywa 2013/48/UE)Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu, Dz.Urz. UE, L 294/1, 6 listopada 2013 r. Zauważyć należy, że w anglojęzycznym tekście dyrektywy użyto sformułowania lawyer. Biorąc pod uwagę art. 82 k.p.k., należy stwierdzić, że polskojęzyczny termin „adwokat” użyty w dyrektywie, zgodnie z definicją zawartą w punkcie 15 wstępu do dyrektywy, odnosi się nie tylko do adwokata w rozumieniu ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 615), ale także do radcy prawnego w rozumieniu ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 507). Pozostając instrumentem harmonizującym ustawodawstwa krajowe, powinna zostać implementowana do prawa wewnętrznego państw członkowskich UE w drodze przyjęcia aktów krajowych o randze ustawy, jak również aktów wykonawczych i administracyjnych. Z uwagi na upływający termin implementacji dyrektywy (jej art. 15 wyznacza upływ terminu implementacji na 27 listopada 2016 r.) niezbędne jest przedstawienie europejskich standardów minimalnych w zakresie prawa dostępu do prawnika pod kątem obecnych regulacji polskiego postępowania karnego. Pozwoli to na sprecyzowanie kierunku ewentualnych koniecznych zmian w polskiej procedurze, zmierzających do właściwej implementacji dyrektywy 2013/48/ UE. Strukturę artykułu wyznacza układ treści przedmiotowej dyrektywy. W pierwszej części zaprezentowano krótko genezę i założenia omawianego aktu prawa pochodnego UE. Następnie przedstawiono zagadnienie prawa dostępu do prawnika w postępowaniu karnym (obejmującym również, zgodnie z założeniami dyrektywy 2013/48/UE, polskie postępowanie w sprawach o wykroczenia), w trzeciej zaś części artykułu skupiono się na postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania. Artykuł zamykają krótkie konkluzje.

1. Geneza i założenia dyrektywy 2013/48/U

Prawo dostępu do adwokata pierwotnie ujęte zostało w art. 6 ust. 3 lit. c Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej: EKPC)Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., „European Treaty Series”, nr 5, Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284. . Minimalny standard ochrony w tym zakresie precyzowały wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: ETPCz), wśród których można wymienić orzeczenia w sprawach: John Murray v. Zjednoczone Królestwo (skarga nr 18731/91), Salduz v. Turcja (skarga nr 36391/02), Pischalnikov v. Rosja (skarga nr 7025/04). Działania Unii Europejskiej w analizowanej materii mają zatem charakter pochodny w stosunku do regulacji Rady Europy. Co istotne, normy minimalne zaproponowane początkowo w ramach III filaru UEZob. Proposal for a Council Framework decision on certain procedural rights in criminal proceedings throughout the European Union, COM(2004), 328 final, Brussels, 28 kwietnia 2004 r., a następnie uregulowane w dyrektywie 2013/48/UE, nie zastępują dorobku Rady Europy, w tym także ETPCz. Jak stanowi preambuła dyrektywy 2013/48/UE, jej celem jest rozwinięcie w ramach UE norm minimalnych określonych w Karcie Praw Podstawowych UE (dalej: KPP)Dz.Urz. UE, C 326/392, 26 października 2012 r.  oraz EKPC, w związku z czym dyrektywa „sprzyja (...) stosowaniu Karty, a w szczególności jej art. 4, 6, 7, 47 i 48, opierając się na art. 3, 5, 6 i 8 EKPC, zgodnie z wykładnią Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który w swym orzecznictwie regularnie określa standardy w zakresie prawa dostępu do adwokata”. Prawo do obrony, a w tym prawo dostępu do adwokata, wyrażone zostało w art. 48 ust. 2 KPP („każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony”). Jako prawo podstawowe należy do ogólnych zasad prawa UE, wywodzących się z tradycji konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim UE (art. 6 ust. 3 Traktatu o Unii EuropejskiejWersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, Dz.Urz. UE, C 83/15, 30 marca 2010 r. ).

Rozwinięcie minimalnych standardów ochrony określonych w KPP i EKPC służy przede wszystkim zwiększeniu wzajemnego zaufania do krajowych porządków prawnych, niezbędnego we wzajemnym uznawaniu orzeczeń w sprawach karnych (preambuła dyrektywy stanowi o „zaufaniu do adekwatności przepisów innych państw członkowskich” oraz „zaufaniu do tego, że przepisy te są prawidłowo stosowane”). Podkreślenia wymaga fakt, że implementacja dyrektywy w krajowych porządkach państw członkowskich nie może prowadzić do umniejszania lub ograniczania praw i gwarancji procesowych, zapewnionych na mocy KPP, EKPC, oraz innych instrumentów prawa międzynarodowego (np. Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych„United Nations Treaty Series”, vol. 999, I-14668, Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167. ), a także prawa wewnętrznego (art. 14 dyrektywy).

Prawo dostępu do adwokata należy pojmować w szerszym kontekście umocnienia praw jednostki w postępowaniu karnym w państwach członkowskich UEZob. A. Gajda, Umocnienie praw jednostki w postępowaniu karnym w Unii Europejskiej a dyrektywa w sprawie dostępu do adwokata, „Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego. Studia i Prace” 2014, nr 1, s. 11–33. . Dyrektywa 2013/48/ UE jest jednym z aktów prawnych przyjętych w ramach Programu sztokholmskiego „Otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli”, zatwierdzającego harmonogram działań przewidziany w rezolucji Rady UE z 30 listopada 2009 r.Rezolucja Rady UE z dnia 30 listopada 2009 r. dotycząca harmonogramu działań mających na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym, Dz.Urz. UE, C 295/1, 4 grudnia 2009 r. Umocnienie praw procesowych w UE obejmuje w jego świetle następujące środki:

1. tłumaczenie pisemne i ustneZob. dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/64/UE z dnia 20 października 2010 r. w sprawie tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym, Dz.Urz. UE, L 280/1, 26 października 2010 r.,
2. informowanie o prawach i zarzutachZob. dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym, Dz.Urz. UE, L 142/1, 1 czerwca 2012 r. ,
3. poradę prawną i pomoc prawną,
4. kontakt z krewnymi, pracodawcami i organami konsularnymi,
5. specjalne zabezpieczenia dla osób podejrzanych lub oskarżonych wymagających szczególnego traktowania,
6. zieloną księgę w sprawie tymczasowego aresztowania.

Dyrektywa 2013/48/UE realizuje środki określone w punkcie trzecim i czwartym, z tym że prawo dostępu do adwokata obejmuje normy minimalne w zakresie porady i pomocy prawnej w postępowaniu karnym. Rozróżniono w niej dwa rodzaje postępowań: karne oraz dotyczące europejskiego nakazu aresztowania. Terminologia dyrektywy nie jest tu zbieżna z klasyfikacją procedury polskiej, która zawiera, zgodnie z art. 1 k.p.k., między innymi wystąpienie państwa członkowskiego UE, jak i do państwa członkowskiego UE, o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania (rozdziały 65a i 65b k.p.k.). Co więcej, pojęcie „postępowanie karne” na gruncie dyrektywy 2013/48/UE odnosi się również do postępowania w sprawie tzw. „drobnych przestępstw”, które w polskim prawie kojarzyć należy z wykroczeniami (zob. pkt 16 i 17 oraz art. 2 ust. 4 dyrektywy 2013/48/UE).

2. Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym

Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym uregulowane jest w art. 3 dyrektywy 2013/48. Jego treść i interpretację wiązać należy z utrwaloną linią orzeczniczą ETPCz w sprawach dotyczących dostępu do adwokata w początkowej fazie postępowania karnego. Trybunał strasburski podkreślał, że art. 6 EKPC zobowiązuje państwa do zapewnienia, by podejrzany miał prawo dostępu do pomocy prawnika od razu w początkowym stadium postępowania karnego, to jest na pierwszym przesłuchaniu podejrzanego przez organy ścigania (John Murray v. Zjednoczone Królestwo, Salduz v. Turcja). W wyroku Dayanan v. Turcja (skarga nr 7377/03) ETPCz wspomniał, że skuteczna obrona może wiązać się z koniecznością pomocy prawnej z urzędu od chwili zatrzymania. Standard wykształcony w orzecznictwie ETPCz zainspirował treść art. 3 ust. 2 dyrektywy, który to przepis prawo dostępu do adwokata wiąże z najwcześniejszą spośród następujących czynności: przesłuchaniem przez organy ścigania lub sąd, okazaniem w celu rozpoznania, konfrontacją, eksperymentem procesowym polegającym na odtworzeniu przebiegu przestępstwa, pozbawieniem wolności, stawiennictwem przed sądem karnym. Umiejscowienie prawa dostępu do adwokata w czasie zależy przy tym od rodzaju czynności procesowej. Jeżeli jest to pierwsze przesłuchanie w sprawie lub wezwanie do stawiennictwa przed sądem karnym, należy umożliwić kontakt z adwokatem przed tą czynnością. Jeżeli są to czynności polegające na okazaniu, konfrontacji lub eksperymencie procesowym, powinno to nastąpić „w momencie” czynności. Natomiast w przypadku pozbawienia wolności dyrektywa uprawnia do „niezwłocznego” kontaktu z prawnikiem. Dyrektywa kładzie zatem nacisk na prawo dostępu do adwokata w najbardziej niebezpiecznym z punktu widzenia gwarancji procesowych podejrzanego przedziale czasowym postępowania karnego. Dotyczy to sytuacji, gdy po zatrzymaniu podejrzany, który nie ustanowił wcześniej obrońcy, zdany jest tylko i wyłącznie na decyzje dysponującego nim organu procesowego. Zdarzyć się może tak, że między zatrzymaniem a pierwszym przesłuchaniem w charakterze podejrzanego są dwie lub trzy godziny różnicy. Problem powstaje przede wszystkim wtedy, gdy podejrzany nie był uprzednio, w razie ewentualnego zatrzymania, przygotowany do natychmiastowego skontaktowania się z prawnikiem. Obrońca ustanowiony tymczasowo przez rodzinę może nie zdążyć, z powodu niezależnych od siebie okoliczności, z podjęciem odpowiednich czynności, a w tym ze skontaktowaniem się z klientem, do czasu rozpoczęcia pierwszego przesłuchania. Takim sytuacjom zapobiegać ma standard ustanowiony dyrektywą 2013/48/UE, której postanowienia mają być uzupełnione projektowaną dyrektywą w sprawie tymczasowej pomocy prawnej dla podejrzanych lub oskarżonych, którzy zostali pozbawieni wolności, oraz w sprawie pomocy prawnej w ramach postępowania dotyczącego europejskiego nakazu aresztowaniaCOM(2013)824 final. W tej najbardziej „wrażliwej” z perspektywy gwarancji procesowych fazie postępowania projektowana dyrektywa rozwija treść prawa dostępu do adwokata. Dostęp do adwokata byłby tu realizowany chociażby w ramach mechanizmów wyznaczania prawnika z urzędu, pozwalających na uzyskanie przez podejrzanego pomocy prawnej jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem. Taka norma minimalna z pewnością przewyższać będzie standard wynikający z orzecznictwa ETPCz Zob. Opinia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego o projektach: 1) dyrektywy PE i Rady w sprawie wzmocnienia określonych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym [COM(2013)821]; 2) dyrektywy PE i Rady w sprawie tymczasowej pomocy prawnej dla podejrzanych lub oskarżonych, którzy zostali pozbawieni wolności, oraz w sprawie pomocy prawnej w ramach postępowania dotyczącego europejskiego nakazu aresztowania [COM(2013)824]; 3) dyrektywy PE i Rady w sprawie gwarancji procesowych dzieci podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym [COM(2013)822], Warszawa, 20 marca 2014 r., dostępna na stronie http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/komisje-kodyfikacyjne/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego/opinie-komisji-kodyfikacyjnej-prawa-karnego/.

Dyrektywa 2013/48/UE nie ogranicza się jedynie do gwarancji procesowych podejrzanego i oskarżonego w rozumieniu art. 71 k.p.k. Określone w niej prawo dostępu do adwokata z perspektywy polskiej procedury jawi się jako prawo o szerokim zasięgu podmiotowym. Dotyczy ono również: 1) osoby podejrzanej, o której mowa w art. 74 § 3 k.p.k., 2) osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia, o której mowa w art. 54 § 5 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (k.p.w.Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1148 ze zm. (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 395). ) (o ile za wykroczenie grozi kara aresztu), 3) obwinionego, o którym mowa w art. 20 k.p.w. O ile zatem gwarancje procesowe przewidziane w stosunku do podejrzanego i oskarżonego w rozumieniu art. 71 k.p.k. co do zasady odpowiadają standardom minimalnym przewidzianym w dyrektywie 2013/48/UE, o tyle nie można tego powiedzieć o sytuacji procesowej osoby podejrzanej (w tym o wykroczenie) i obwinionego. Dodać należy, że dyrektywa wprowadza odrębną kategorię podmiotów objętą prawem dostępu do adwokata, w celu podkreślenia ich specyficznej sytuacji procesowej. Są to osoby, które w toku przesłuchania przez organ ścigania uzyskują status podejrzanego. W takiej sytuacji należy przesłuchanie przerwać i przed przedstawieniem zarzutów umożliwić danej osobie kontakt z prawnikiem, co czyni zadość stanowisku ETPCz, wyrażonemu w sprawie Brusco v. Francja (skarga nr 1466/07).

Podkreślić należy, że dyrektywa 2013/48/ UE ustanawiająca standardy minimalne UE w zakresie prawa dostępu do adwokata weszła w życie w systemie prawa UE już po uchwaleniu przez polski Sejm tzw. dużej nowelizacji postępowania karnegoUstawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2013 r. poz. 1247 ze zm., zatem nie mogła być tą nowelizacją objęta. Z kolei dyrektywa w zakresie tymczasowej pomocy prawnej nie została jeszcze uchwalona przez Radę UE i Parlament Europejski. Nie ulega wątpliwości, że te dwie dyrektywy będą stanowić komplementarną całość, co rodzi pytanie, czy dokonać implementacji poszczególnych dyrektyw osobno, czy też razem. Jednocześnie należy mieć na względzie termin implementacji dyrektywy 2013/48/UE (27 listopada 2016 r.).

Omawiana dyrektywa 2013/48/UE zobowiązuje Polskę do zagwarantowania prawa dostępu do adwokata osobie podejrzanej, wskazanej w art. 74 § 3 k.p.k. Zgodnie z art. 316 § 1 k.p.k. prawo to w przypadku czynności niepowtarzalnych przysługuje podejrzanemu. Implementacja dyrektywy 2013/48/UE sprowadzać się powinna do zapewnienia osobie podejrzanej udziału prawnika podczas okazania, o którym stanowi art. 74 § 2 pkt 1 in fine k.p.k. [art. 3 ust. 3 lit. c (i) dyrektywy 2013/48/UE]. Wątpliwości może budzić kwestia udziału prawnika podczas innych czynności z udziałem osoby podejrzanej wskazanych w art. 74 § 3 k.p.k. Dyrektywa 2013/48/UE wylicza czynności procesowe wymagające obecności prawnika przy użyciu katalogu otwartego, obejmującego, co najmniej, okazanie w celu rozpoznania, konfrontację, eksperymenty procesowe polegające na odtworzeniu przebiegu przestępstwa. Nie powinno to jednak oznaczać różnicowania sytuacji procesowej podejrzanego i osoby podejrzanej w tym zakresie. Skoro art. 316 § 1 k.p.k. uprawnia podejrzanego i jego obrońcę do udziału w czynności niepowtarzalnej, to takie samo prawo powinno przysługiwać obrońcy ustanowionemu przez osobę podejrzaną. Podobna zmiana powinna dotyczyć art. 317 § 1 k.p.k.16 Tym samym implementacja dyrektywy 2013/48/UE musi sprowadzać się do zmiany art. 83 § 1 k.p.k., uwzględniającej możliwość ustanowienia obrońcy przez osobę podejrzaną. Całkowite zrównanie statusu podejrzanego i osoby podejrzanej w zakresie dostępu do adwokata wydaje się jednak nieuzasadnione. Chodzi tu w szczególności o przewidziane w art. 78 § 1 k.p.k. prawo żądania ustanowienia obrońcy z urzędu. Obrona świadczona z urzędu powinna, zgodnie z założeniami projektu dyrektywy w sprawie tymczasowej pomocy prawnej, przysługiwać jedynie zatrzymanym osobom podejrzanym. Proponowane zmiany czyniłyby zadość obowiązkowi wdrożenia dyrektywy 2013/48/UE do polskiego porządku prawnego bez konieczności modyfikowania definicji podejrzanego w celu przesunięcia momentu uzyskania statusu procesowego z chwili przedstawienia zarzutów na chwilę podjęcia przez organ procesowy pierwszej czynności wyrażającej wolę ściganiaStanowisko o całkowitym zrównaniu statusu procesowego podejrzanego i osoby podejrzanej, w celu realizacji prawa dostępu do prawnika, poprzez modyfikację definicji podejrzanego, wyraziła Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego w opinii w sprawie implementacji w prawie polskim dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/ UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności (oprac. S. Steinborn), s. 6, dostępna na stronie http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/komisje-kodyfikacyjne/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego/opinie-komisji-kodyfikacyjnej-prawa-karnego/ .

Dyrektywa 2013/48/UE ma zastosowanie również do obwinionego w rozumieniu art. 20 § 1 k.p.w. i osoby podejrzanej o wykroczenie w rozumieniu art. 54 § 5 k.p.w., o ile wykroczenie, o popełnienie którego jest podejrzana, zagrożone jest karą aresztu. Prawo obwinionego do pomocy prawnej w postępowaniu sądowym realizowane jest na podstawie k.p.w. zgodnie z treścią dyrektywy (art. 21–24 k.p.w.). Postępowanie w sprawach o wykroczenia nie przewiduje natomiast takiego prawa, poza przypadkiem zatrzymania osoby ujętej na gorącym uczynku popełnienia wykroczenia lub bezpośrednio potem (art. 46 § 4 k.p.w.), w stosunku do osób podejrzanych o popełnienie wykroczenia. W tym zakresie implementacja dyrektywy 2013/48/UE wymaga zmiany k.p.w. co najmniej w odniesieniu do osób podejrzanych o popełnienie wykroczenia, za które grozi kara aresztu. Przepisy dotyczące postępowania wyjaśniającego nie przewidują udziału obrońcy w czynnościach przeprowadzanych wobec osoby podejrzanej o popełnienie wykroczenia. Nowelizacja k.p.w. w tym zakresie wynikać będzie nie tylko z zobowiązań nałożonych przez dyrektywę 2013/48/UE, ale również z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 3 czerwca 2014 r., który w sprawie K 19/11 dostrzegł naruszenie prawa osób wskazanych w art. 54 § 1 k.p.w. do obrony w jego aspekcie formalnymDz.U. z 2014 r. poz. 786. . Spodziewać się zatem należy modyfikacji art. 54 k.p.w. w kierunku wskazanym przez Trybunał Konstytucyjny, który potwierdził prawo wszystkich osób podejrzanych o popełnienie wykroczenia (niezależnie od zagrożenia karą przewidzianego za dane wykroczenie) do pomocy prawnej (z wyboru i z urzędu) w postępowaniu wyjaśniającym. Taka nowelizacja czynić będzie zadość postanowieniom dyrektywy 2013/48/UE, która nakłada standardy minimalne między innymi w odniesieniu do podmiotowego zakresu jej zastosowania.

Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym wiąże się w szczególności z umożliwieniem osobie podejrzanej pozbawionej wolności kontaktu z obrońcą przed pierwszym przesłuchaniem. Jak powiedziano wcześniej, istotnym momentem dla sytuacji procesowej tej osoby jest wczesna faza postępowania przygotowawczego. Dlatego też dyrektywa 2013/48/UE kładzie nacisk na prawo dostępu do adwokata najwcześniej, jak tylko to możliwe, przed pierwszym przesłuchaniem lub niezwłocznie po pozbawieniu wolności. Dotychczasowa praktyka ukazuje w tym zakresie pewne trudności, przede wszystkim związane z zapewnieniem udziału obrońcy w pierwszych czynnościach procesowych, a w tym przesłuchaniu osoby podejrzanej (a po przedstawieniu zarzutów – podejrzanego). Z tychże powodów projekt dyrektywy w sprawie tymczasowej pomocy prawnej traktować należy jako uzupełnienie czy też uszczegółowienie dyrektywy 2013/48/UE. Implementacja dyrektywy 2013/48/UE może zatem obejmować ustanowienie odpowiednich mechanizmów dotyczących obowiązkowej pomocy prawnej udzielanej osobom podejrzanym lub podejrzanym pozbawionym wolności po zatrzymaniu w celu udziału obrońcy w pierwszych czynnościach procesowych. Pamiętać należy, że dyrektywa 2013/48/UE określa jedynie standardy minimalne, a jej wdrożenie może iść dalej w celu realizacji prawa do obrony formalnej. Wskazówką w zmianie procedury karnej może być wspomniany projekt dyrektywy, na podstawie którego osobie podejrzanej lub podejrzanemu pozbawionemu wolności powinna przysługiwać tymczasowa pomoc prawna z urzędu, o ile sobie tego „zażyczy”. Po wyrażeniu takiej woli pomoc prawna powinna być udzielona niezwłocznie (przed pierwszym przesłuchaniem) w ramach odpowiedniego systemu wyznaczania obrońców. Taki system mógłby opierać się na istniejących już w ramach trybu przyspieszonego dyżurach adwokackich i radcowskichPor. Opinia Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego o projektach, s. 7. .

Na uwagę zasługuje „Stanowisko Okręgowej Rady Adwokackiej w Krakowie w przedmiocie dostępu do adwokata osób zatrzymanych w pierwszych 48 godzinach od zatrzymania” podjęte na posiedzeniu w dniu 10 kwietnia 2015 r., w którym zwróciła się ona do Naczelnej Rady Adwokackiej o podjęcie działań mających na celu wprowadzenie w trybie pilnym na terenie całego kraju list adwokatów, które byłyby dostępne we wszystkich jednostkach Policji w celu zapewnienia realnego dostępu do adwokata niezwłocznie po zatrzymaniu. W uchwale Rady wskazano niewłaściwą praktykę organów ścigania, w której zatrzymujący zniechęcają do nawiązania kontaktów z adwokatem, gdyż w ich ocenie ewentualna obecność prawnika „nie służy postępowaniu”http://www.adwokatura.pl/admin/wgrane_pliki/file-stanowisko-10-04-2015-11386.pd. Powyższa propozycja ma z pewnością na celu podwyższenie obecnie funkcjonującego w Polsce standardu w zakresie dostępu osoby podejrzanej do prawnika. Dlatego też w kontekście dyrektywy 2013/48/UE należy ją ocenić pozytywnie. Mając jednak na względzie proponowaną dyrektywę uzupełniającą oraz opisaną w stanowisku ORA w Krakowie praktykę organów ścigania w początkowej fazie postępowania karnego, przy wdrażaniu dyrektywy 2013/48/UE można rozważyć kwestię tymczasowej pomocy prawnej udzielonej osobie zatrzymanej z urzędu na jej życzenie. Taka zmiana z pewnością podwyższałaby standard obowiązujący obecnie i czyniłaby zadość nie tylko zobowiązaniom unijnym, ale również utrwalonej linii orzeczniczej ETPCz.

3. Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania

3.1. Specyfika europejskiego nakazu aresztowania

Europejski nakaz aresztowania (dalej: ENA) został wprowadzony decyzją ramową Rady UE z 13 czerwca 2002 r. (dalej: decyzja ENA)Decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi, zmieniona decyzją ramową Rady 2009/299/WSiSW z dnia 26 lutego 2009 r. wzmacniającą prawa procesowe osób oraz ułatwiającą stosowanie zasady wzajemnego uznawania do orzeczeń wydanych pod nieobecność danej osoby na rozprawie (Dz.U. L 190, s. 1; Dz.U. L 81, s. 24).. Postanawia ona, że ENA stanowi „pierwszy konkretny środek w dziedzinie prawa karnego wprowadzający zasadę wzajemnego uznawania, którą Rada Europejska określa jako «kamień węgielny» współpracy sądowej”. Zgodnie z pkt 11 wyjaśnień wprowadzających do decyzji ramowej: „W stosunkach między państwami członkowskimi europejski nakaz aresztowania powinien zastąpić wszystkie wcześniejsze instrumenty dotyczące ekstradycji (...)”Zob. J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej, Warszawa, C. H. Beck 2014, s. 613–617.. Ratio legis takiej regulacji, z odwołaniem się do celów UE, precyzuje pkt 5 wyjaśnień wprowadzających, stanowiąc: „Jako że cel Unii, jakim jest ustanowienie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, prowadzi do zniesienia ekstradycji między Państwami Członkowskimi i zastąpienia jej systemem przekazywania osób między organami sądowymi. W dalszej perspektywie wprowadzenie nowego, uproszczonego systemu przekazywania osób skazanych bądź podejrzanych, w celach wykonania wyroku lub wszczęcia postępowania prowadzącego do wydania wyroku w sprawach karnych, stwarza możliwość usunięcia złożoności obecnych procedur ekstradycyjnych i związanej z nimi możliwości przewlekania postępowania. Dominująca do dziś między Państwami Członkowskimi tradycyjna współpraca w zakresie wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości powinna zostać zastąpiona przez system swobodnego przepływu orzecznictwa sądowego w sprawach karnych, obejmujący zarówno decyzje prawomocne, jak i nieprawomocne”.

Definicję ENA zawiera art. 1 decyzji ENA. Zgodnie z tym przepisem ENA „stanowi decyzję sądową wydaną przez Państwo Członkowskie w celu aresztowania i przekazania przez inne Państwo Członkowskie osoby, której dotyczy wniosek w celu przeprowadzenia postępowania karnego lub wykonania kary pozbawienia wolności bądź środka zabezpieczającego”. Mechanizm ENA opiera się na wysokim stopniu zaufania w stosunkach między państwami członkowskimi UE, przy czym wykonują one ENA w oparciu o zasadę wzajemnego uznawania. Nakaz może być wydany tylko w odniesieniu do przestępstw wymienionych w art. 2 decyzji ENA (m.in. terroryzm, handel ludźmi, udział w organizacjach przestępczych, nielegalny handel bronią, korupcja, nadużycia finansowe, zabójstwa, rasizm i ksenofobia). Decyzja ENA reguluje kwestie wykonywania ENA przez organy sądowe państw członkowskich UE, w tym także enumeratywnie wymienia przypadki, w których organ sądowy wykonującego nakaz państwa musi odmówić wykonania ENA (obligatoryjna odmowa wykonania ENA) lub może odmówić jego wykonania (fakultatywna odmowa wykonania ENA).

Ustawodawca polski implementował decyzję ramową ustawą z 18 marca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz ustawy – Kodeks wykroczeń (Dz.U. nr 69, poz. 626). Do k.p.k. zostały dodane nowe rozdziały: 65a (Wystąpienie do państwa członkowskiego Unii Europejskiej o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania) i 65b (Wystąpienie państwa członkowskiego Unii Europejskiej o przekazanie osoby ściganej na podstawie europejskiego nakazu aresztowania). Powstała jednak wątpliwość, czy implementowanie decyzji ramowej w sprawie ENA jest zgodne z art. 55 Konstytucji RP, zabraniającym ekstradycji obywatela polskiego. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 27 kwietnia 2005 r., P 1/05 (OTK-A 2005, nr 4, poz. 42) orzekł, że art. 607t ust. 1 k.p.k. w zakresie, w jakim zezwala na przekazanie obywatela polskiego do państwa UE na podstawie ENA, jest niezgodny z art. 55 ust. 1 Konstytucji RP. Trybunał uznał ENA za szczególną formę ekstradycjiWyrok ten spotkał się z krytyczną glosą prof. P. Kruszyńskiego. Zarzucił on TK brak wyobraźni, słusznie argumentując, że: „Trybunał Konstytucyjny zdaje się zapominać o prawnych następstwach przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Ważną konsekwencją tego faktu jest uznanie, że standardy praw człowieka przestrzegane są w innych państwach Unii. Ratio legis unormowania zawartego w art. 55 ust. 1 Konstytucji sprowadza się do potrzeby zapewnienia obywatelowi polskiemu uczciwego procesu, zgodnego z podstawowymi gwarancjami przestrzegania praw jednostki, co nie w każdym państwie ma miejsce. Stąd właśnie wywodzi się potrzeba osądzenia obywatela polskiego w Polsce. Argument ten traci jednak rację bytu w przypadku przekazania obywatela polskiego do innego państwa, należącego do Unii Europejskiej. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej integralnie wiąże się bowiem z przyjęciem założenia, iż ustawodawstwa wewnętrzne państw członkowskich zapewniają przestrzeganie podstawowych gwarancji i praw procesowych w równym stopniu, jak ustawodawstwo polskie”. Stanowisko to, opierające się na uznaniu prymatu jednostkowych praw człowieka, należy uznać za przekonujące i w pełni uzasadnione. Zob. P. Kruszyński, Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 27 kwietnia 2005 r., P 1/05, „Palestra” 2005, nr 7–8, s. 289–294.. W konsekwencji tego orzeczenia konieczna stała się zmiana art. 55 ust. 1 Konstytucji RP. Dokonano jej ustawą z 8 września 2006 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, nadając nowe brzmienie artykułowi 55Tamże, s. 613–617..

Co istotne, do ENA nie znajdują zastosowania gwarancje proceduralne przewidziane w art. 6 (prawo do rzetelnego procesu) EKPC. Stanowisko takie przyjął ETPCz w sprawie Monedero Angora v. HiszpaniaDecyzja Monedero Angora v. Hiszpania z 7 października 2008 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 41138/05.. Uzasadnił je stwierdzeniem, że w postępowaniu dotyczącym ENA nie rozstrzyga się o zasadności oskarżenia w sprawie karnej. Argumentacja ETPCz jest zbieżna z treścią art. 1 ust. 2 decyzji ENA, który nakazuje wykonywanie ENA w oparciu o zasadę wzajemnego uznawania, bez weryfikacji stawianych podejrzanemu (oskarżonemu) zarzutów. Rozwiązanie to implementował także polski ustawodawca. Przykładowo, na podstawie art. 607b k.p.k. sąd polski decydujący o wydaniu nakazu bada jedynie formalne podstawy do jego wydania, nie ocenia zaś kwestii winy osoby objętej nakazem. W razie ich spełnienia nie można odmówić wykonania ENA. Rację ma C. P. Kłak, stwierdzając, że zarówno postępowanie w przedmiocie wydania w Polsce ENA (rozdział 65a k.p.k.), jak i postępowanie toczące się w Polsce na skutek wystąpienia państwa członkowskiego UE o przekazanie osoby ściganej na podstawie ENA (rozdział 65b k.p.k.) „nie ma charakteru postępowania zasadniczego, lecz dodatkowego – pomocniczego, nie rozstrzyga się w nim bowiem «zasadności oskarżenia» w «sprawie karnej», lecz decyduje się jedynie w przedmiocie dopuszczalności wydania, tak samo jak w postępowaniu ekstradycyjnym (…)”C. P. Kłak, Standard rzetelnego postępowania sądowego w sprawie karnej a europejski nakaz aresztowania – uwagi na tleEuropejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2012, vol. 10, s. 188–189. . Nie znajdują do niego zatem zastosowania gwarancje proceduralne przewidziane w EKPC, w tym wynikające z art. 6 ust. 3 lit. c. prawo do bronienia się „osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości”. Powstaje zatem pytanie, czy w procedurze związanej z ENA w ogóle konieczne jest zapewnienie prawa do adwokata.

3.2. Zakres podmiotowy prawa dostępu do adwokata

Na zadane powyżej pytanie należy udzielić zdecydowanej odpowiedzi twierdzącej. Zapewnienie pomocy prawnej, tak w państwie wydającym, jak i wykonującym ENA, leży w interesie wymiaru sprawiedliwości. Za jej stosowaniem przemawia także wzgląd na ekonomikę postępowania. Pomoc wykwalifikowanego prawnika może doprowadzić do zastosowania zamiast ENA tańszych i mniej restrykcyjnych rozwiązań, takich jak list żelazny. Przykład takiej sytuacji został opisany w „Gazecie Prawnej”M. Kryszkiewicz, Europejski nakaz aresztowania do zmiany: postępowanie za drogie, „Dziennik Gazeta Prawna”, 12 września 2014 r., zob.: http://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/821652,europejski-nakaz-aresztowania-do-zmiany-postepowanie-za-drogie.html. Obywatel polski był ścigany w Niderlandach na podstawie ENA za usiłowanie kradzieży kabla telefonicznego o wartości ok. 1,1 tys. zł. Na wniosek obrońcy, przekonującego, że osoba objęta nakazem nigdy nie ukrywała się przed polskim wymiarem sprawiedliwości, sąd polski uchylił ENA, wydał oskarżonemu list żelazny i zastosował poręczenie majątkowe. Towarzyszyło temu uprzednie złożenie w państwie wydającym ENA – Niderlandach, wniosku do sądu w Amsterdamie o zawieszenie postępowania o wykonanie ENA do czasu rozpoznania przez sąd polski wniosku o uchylenie ENA i wydanie listu żelaznego. W ten sposób udało się uniknąć kosztownej procedury, co wymagało jednak zaangażowania prawników w obu państwach. Postulować należałoby szersze stosowanie instytucji listu żelaznego.

Choć w art. 11 ust. 1 decyzji ENA z 2002 r. stwierdzano, że „osoba, której dotyczy wniosek, aresztowana w celach wykonania ENA, ma prawo do korzystania z pomocy prawnej i z pomocy tłumacza zgodnie z prawem krajowym wykonującego nakaz państwa członkowskiego”, to decyzja ta nie nakładała na państwa członkowskie UE konkretnego zobowiązania do zapewnienia dostępu do adwokata. Dlatego też jednym z ważnych celów dyrektywy 2013/48/UE jest stworzenie norm minimalnych związanych z dostępem do obrońcy w toku procedury ENA. Expressis verbis wynika to z brzmienia art. 10 ust. 1 analizowanej dyrektywy, zgodnie z którym: „państwa członkowskie zapewniają, aby osoba podlegająca nakazowi miała w państwie członkowskim wykonującym nakaz prawo dostępu do adwokata przy zatrzymaniu dokonanym na mocy europejskiego nakazu aresztowania”. Zwraca uwagę to, że prawo do obrońcy gwarantowane jest tylko w państwie wykonującym ENA. Zrezygnowano tym samym z wprowadzenia obowiązku podwójnej reprezentacji (dual representation), polegającej na dostępie do pomocy prawnej tak w państwie wydającym, jak i wykonującym ENA. Rozwiązanie to spotkało się z krytyką, jako niegwarantujące należytego stopnia ochrony prawnejZob. Komentarz Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka: Unijne prawo karne – dalekie od prawno-człowieczych standardów?, http://www.euractiv.pl/wersja-do-druku/artykul/informacja-prasowa-unijne-prawo-karne--dalekie-od-prawno-czowieczych-standardow--komentarz-hfpcz-003808. Warto dodać, że w toku prac nad dyrektywą Komisja Europejska zmierzała do ustalenia standardu podwójnej reprezentacji, jednak większość państw członkowskich UE sprzeciwiła się temu rozwiązaniu. Powołano się przy tym na „niejasną rolę, jaką miałby odgrywać adwokat” w państwie wydającym nakaz oraz „fakt, że osoba ścigana i tak będzie miała możliwość obrony w prowadzonym tamże postępowaniu głównym, po jej przekazaniu”A. Klamczyńska, T. Ostropolski, Prawo do adwokata w dyrektywie 2013/48/UE – tło europejskie i implikacje dla polskiego ustawodawcy, „Białostockie Studia Prawnicze” 2014, t. 15, s. 148. . O ile zapewnienie dostępu do obrońcy obligatoryjnie nałożono na państwo wykonujące ENA, o tyle art. 10 ust. 5 dyrektywy 2013/48/UE przewiduje możliwość ustanowienia obrońcy także w państwie wydającym ENA. Nie ma ono jednak obowiązku zapewnienia obrońcy z urzędu, a jedynie „przekazuje osobom podlegającym nakazowi, bez zbędnej zwłoki, informacje mające ułatwić im ustanowienie tam adwokata”.

Wspomnieć należy również o projekcie dyrektywy w sprawie tymczasowej pomocy prawnej dla podejrzanych lub oskarżonych, którzy zostali pozbawieni wolności, oraz w sprawie pomocy prawnej w ramach postępowania dotyczącego europejskiego nakazu aresztowania, jaki został przedstawiony przez Komisję Europejską w listopadzie 2013 r. W założeniu dyrektywa ta ma uzupełnić i wzmocnić dotychczasowy standard ochrony, tak by podejrzani lub oskarżeni mogli „skutecznie korzystać z przysługującego im prawa dostępu do adwokata” (art. 1 projektu dyrektywy), w sposób przewidziany dyrektywą 2013/48/UE. Stanowi zatem rozwinięcie gwarancji z dyrektywy 2013/48/UE, poprzez ustanowienie norm mimalnych dotyczących „tymczasowej pomocy prawnej”, która, jak stanowi projekt dyrektywy, „wnosi znaczną wartość dodaną i zwiększa wzajemne zaufanie między systemami sądownictwa karnego”. W art. 5 projektu dyrektywy wprowadzono obowiązek podwójnej reprezentacji (dual representation) w zakresie prawa do adwokata (art. 5 ust. 2 projektu dyrektywy: „Państwo członkowskie wydające nakaz zapewnia, aby osoby podlegające nakazowi, które korzystają z przysługującego im prawa do ustanowienia adwokata w państwie członkowskim wydającym nakaz, który ma wspomagać adwokata w państwie członkowskim wykonującym nakaz zgodnie z art. 10 dyrektywy 2013/48/UE, miały prawo do pomocy prawnej w tym państwie członkowskim do celów postępowania dotyczącego europejskiego nakazu aresztowania w państwie członkowskim wykonującym nakaz”). Ratio legis tej regulacji stanowi konieczność zapewnienia skuteczności prawa do ustanowienia adwokata w państwie członkowskim wydającym nakaz. Zarazem realizacja tego prawa może być uzależniona od oceny środków finansowych osoby podlegającej ENA lub ustalenia, czy udzielenie pomocy prawnej leży w interesie wymiaru sprawiedliwości zgodnie z mającymi zastosowanie kryteriami kwalifikowalności w danym państwie członkowskim wykonującym nakaz.

3.3. Zakres przedmiotowy prawa dostępu do adwokata

Omawiana dyrektywa szeroko obejmuje treść prawa do adwokata w państwie członkowskim wykonującym ENA. Na podstawie art. 10 ust. 2 dyrektywy 2013/48/UE osobie podlegającej nakazowi mają przysługiwać w tym państwie członkowskim następujące prawa minimalne:

• prawo dostępu do adwokata w takim terminie i w taki sposób, aby osoby podlegające nakazowi mogły skutecznie wykonywać przysługujące im prawa, a w każdym przypadku niezwłocznie po pozbawieniu ich wolności. Wprawdzie z prawa do adwokata można zrezygnować, jednak w zaleceniu Komisji Europejskiej z dnia 27 listopada 2013 r. w sprawie gwarancji procesowych dla osób wymagających szczególnego traktowania podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnymDz.Urz. UE C 378 z 24 grudnia 2013 r., s. 8–10., które odnosi się także do ENA, zalecano, by osoba wymagająca szczególnego traktowania, która nie jest w stanie zrozumieć i śledzić przebiegu postępowania, nie mogła się zrzec prawa dostępu do adwokata;
• prawo do spotkania z reprezentującym ją adwokatem i do porozumiewania się z nim. Dyrektywa 2013/48/UE przewiduje pełną poufność kontaktów z prawnikiem, która nie podlega ograniczeniu. Nie jest zatem dopuszczalne wobec osoby ściganej zatrzymanej i tymczasowo aresztowanej zastrzeganie na podstawie art. 245 § 1 i art. 73 § 2 k.p.k. obecności organu procesowego lub upoważnionej przez niego osoby podczas spotkania z obrońcą. Podzielić należy stanowisko Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego o konieczności zamieszczenia w związku z tym odpowiedniego wyłączenia w przepisach rozdziału 65b k.p.k. Zadaniem adwokata w państwie członkowskim wydającym nakaz jest wspomaganie adwokata w państwie członkowskim wykonującym nakaz poprzez udzielanie mu informacji i porad w celu skutecznego skorzystania przez osoby podlegające nakazowi z przysługujących im praw na mocy decyzji ramowej 2002/584/ WsiSW;
• prawo do obecności i udziału adwokata w czasie przesłuchania osób podlegających ENA przez organ sądowy wykonujący nakaz, zgodnie z procedurami przewidzianymi w prawie krajowym. W przypadku gdy adwokat uczestniczy w przesłuchaniu, jest to odnotowywane, z wykorzystaniem procedury protokołowania, zgodnie z prawem danego państwa członkowskiego. Zagadnienie powyższe pojawiło się incydentalnie w orzeczeniu Trybunału Sprawiedliwości UE w sprawie Stefano Melloni v. Ministerio FiscalWyrok Trybunału (Wielka Izba) z 26 lutego 2013 r. w sprawie C-399/11 Stefano Melloni przeciwko Ministerio Fiscal. W sprawie tej postanowieniem z 1 października 1996 r. wydział pierwszy izby karnej Audiencia Nacional (Hiszpania) uznał za uzasadnioną ekstradycję S. Melloniego do Włoch w celu osądzenia go za czyny wymienione w nakazach aresztowania nr 554/1993 i 444/1993 wydanych przez Tribunale di Ferrara (Włochy). Stefano Melloni, po zwolnieniu z aresztu za poręczeniem majątkowym w wysokości 5 000 000 ESP, które wpłacił w dniu 30 kwietnia 1996 r., zbiegł, w związku z czym nie można go było wydać organom włoskim. Orzeczeniem z 27 marca 1997 r. Tribunale di Ferrara stwierdził niestawiennictwo S. Melloniego i postanowił, że odtąd zawiadomienia będą doręczane adwokatom, którzy zdobyli jego zaufanie i zostali przez niego wskazani. Wyrokiem Tribunale di Ferrara z 21 czerwca 2000 r., który następnie został utrzymany w mocy wyrokiem Corte d’appello di Bologna (Włochy) z 14 marca 2003 r., S. Melloni został zaocznie skazany na karę 10 lat pozbawienia wolności za oszukańcze bankructwo. Orzeczeniem z 7 czerwca 2004 r. piąta izba karna Corte suprema di cassazione (Włochy) oddaliła środek odwoławczy wniesiony przez adwokatów S. Melloniego. W dniu 8 czerwca 2004 r. prokurator generalny Republiki przy Corte d’appello di Bologna wydał europejski nakaz aresztowania nr 271/2004 w celu wykonania wyroku skazującego wydanego przez Tribunale di Ferrara. W związku z aresztowaniem S. Melloniego przez policję hiszpańską w dniu 1 sierpnia 2008 r. Juzgado Central de Instrucción nr 6 (Hiszpania) postanowieniem z dnia 2 sierpnia 2008 r. postanowił wystąpić do wydziału pierwszego izby karnej Audiencia Nacional w związku ze wspomnianym europejskim nakazem aresztowania. Stefano Melloni sprzeciwił się przekazaniu go organom włoskim, podnosząc w pierwszej kolejności, że w toku postępowania apelacyjnego ustanowił adwokata innego niż dwaj adwokaci, którzy go reprezentowali, i odwołał pełnomocnictwo udzielone tym dwóm ostatnim, oraz że pomimo tego odwołania owe organy w dalszym ciągu kierowały zawiadomienia do tych dwóch adwokatów. W drugiej kolejności wskazał, że włoskie prawo procesowe nie przewiduje możliwości odwołania się od wyroku skazującego wydanego zaocznie i że wykonanie europejskiego nakazu aresztowania powinno zatem zostać ewentualnie uzależnione od spełnienia przez Republikę Włoską warunku zagwarantowania możliwości zaskarżenia orzeczonego przeciwko niemu wyroku skazującego. Sprawa w trybie prejudycjalnym dotarła do TSUE, przy czym sąd krajowy zapytywał m.in., „czy art. 4a ust. 1 decyzji ramowej 2002/584/WSiSW w brzmieniu obecnie obowiązującym, nadanym decyzją ramową 2009/299/WSiSW, należy interpretować w ten sposób, że zakazuje on sądom krajowym w przypadkach wskazanych w tym przepisie uzależnienia wykonania europejskiego nakazu aresztowania od warunku, iż sprawa zakończona danym wyrokiem skazującym będzie mogła być ponownie rozpatrzona w celu zapewnienia oskarżonemu prawa do obrony?”. TSUE stwierdził m.in., że: „artykuł 4a ust. 1 decyzji ramowej 2002/584, zmienionej decyzją ramową 2009/299, jest zgodny z wymogami wynikającymi z art. 47 i art. 48 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej”.. W prawie polskim gwarancje w tym zakresie zawierają art. 607e § 2 (w przypadku wystąpienia do państwa członkowskiego UE o przekazanie osoby ściganej na podstawie ENA) i art. 607l § 2 (w przypadku wystąpienia państwa członkowskiego UE o przekazanie osoby ściganej na podstawie ENA). Przy tym przepis art. 607l § 1 k.p.k. całkowicie pomija osobę ściganą. W literaturze zauważono, że może to budzić poważne wątpliwości co do jego zgodności z prawem do obrony w ujęciu materialnymM. Brzezińska, Gwarancje oskarżonego w postępowaniu ze stosunków międzynarodowych, „Acta Iuris Stetinensis” 2014, nr 7, s. 195.. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego w swojej opinii w sprawie implementacji w prawie polskim dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności Zob.: bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/...prawa...prawa.../download,2663,0.html słusznie podniosła, że przepisy k.p.k. „nie przewidują odrębnych reguł w odniesieniu do zatrzymania osoby, wobec której w innym państwie członkowskim UE wydano europejski nakaz aresztowania (ENA), zaś unormowania dotyczące tymczasowego aresztowania odnoszą się wyłącznie do kwestii podstaw tego środka. W konsekwencji zastosowanie mają tu reguły dotyczące zatrzymania i tymczasowego aresztowania w toku postępowania karnego”. Podzielić należy stanowisko komisji, że „wprowadzenie odpowiednich zmian legislacyjnych w celu implementowania przepisów dyrektywy 2013/48/UE dotyczących prawa dostępu do obrońcy w postępowaniu karnym będzie wywierało skutek także w postępowaniu dotyczącym wykonania ENA”.

3.4. Zakres czasowy

Prawo do adwokata w postępowaniu dotyczącym ENA ma przysługiwać niezwłocznie od momentu zatrzymania dokonanego na mocy ENA do czasu wydania objętych nim osób lub, w przypadku niewydania, do czasu uprawomocnienia się decyzji o wydaniu.

Konkluzje

Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić konieczność zmiany przepisów prawa polskiego w celu implementacji dyrektywy 2013/48/UE. Należy jednak zauważyć, że Komisja Europejska przedstawiła komplementarny wobec tego aktu projekt dyrektywy w sprawie tymczasowej pomocy prawnej dla podejrzanych lub oskarżonych, którzy zostali pozbawieni wolności, oraz w sprawie pomocy prawnej w ramach postępowania dotyczącego europejskiego nakazu aresztowania. Wobec tego postulować należałoby jednoczesne przeprowadzenie procesu implementacji obu ww. dyrektyw. Pewną obawę budzi w tym zakresie jedynie dość krótki termin na wdrożenie dyrektywy 2013/48/UE (do 27 listopada 2016 r.). Zmiany wywrą pozytywny wpływ na przebieg polskiej procedury karnej i postępowania w sprawie ENA, wzmacniając prawo do obrony i pozostając w zgodzie z aktualnymi europejskimi trendami do szerszego uwzględniania praw człowieka w toku prowadzonych postępowań.