*„Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2012, z. 1, poz. 56.

T eza glosowanego wyroku brzmi:

Istotę zakazu karnego zawartego w art. 300 § 2 k.k. stanowi dobro prawne w postaci „obrotu gospodarczego” i to dobro określa zarazem przedmiot przestępczego ataku. Z kolei indywidualnym dobrem prawnym chronionym przez przepis art. 302 § 2 k.k. są majątkowe interesy wierzycieli ściśle powiązane z zobowiązaniem w postaci wierzytelności powstałej w ramach obrotu gospodarczego. Taki zaś rezultat treściowej i funkcjonalnej analizy art. 302 § 2 k.k. w pełni uzasadnia twierdzenie, że odnosi się on wyłącznie do wierzytelności związanych z obrotem gospodarczym.

W komentowanym wyroku przedmiotem prawnokarnej analizy sądu apelacyjnego objęto rozstrzygnięcie w obszarze uwarunkowań nawiązujących do odpowiedzialności dłużnika za przestępstwo udaremniania zaspokojenia wierzyciela, przewidziane w art. 300 § 2 k.k. Niejako przy okazji prowadzenia rozważań na ten temat Sąd Apelacyjny nawiązał do wątku, który co prawda nie łączy się wprost ze sprawą rozpoznawaną w apelacji, ale wykazuje powiązanie z wykładnią innych przepisów przeciwko wierzycielom, zamieszczonych w art. 300–302 k.k. Chodzi w nim o ustalenie dobra prawnego podlegającego ochronie w równym stopniu przez art. 300 § 2 k.k. co art. 302 § 2 k.k., a tym samym o przedstawienie wzajemnych relacji pomiędzy obydwoma przepisami. Zważywszy na nikłe jak dotąd zainteresowanie ze strony orzecznictwa artykułem 302 k.k., z zadowoleniem i uwagą należy docenić fakt powołania się na ten przepis. Aktualnie bowiem wciąż mamy do czynienia z procesem formowania się wykładni tego przepisu karnego w doktrynie, wydany judykat może zaś przyczynić się do poszerzenia wiedzy na ten temat. Zasadniczym przedmiotem analizy zapadłego wyroku pozostanie niewątpliwie art. 302 § 2 k.k., jednak w świetle głównego wątku sprawy karnej poddanej ocenie nie sposób było nie odnieść się również do uwag adresowanych do art. 300 § 2 k.k., albowiem w ocenie Sądu nie pozostaje to obojętne dla procesu wykładni.

Przed przystąpieniem do analizy powołanego wyroku należy przedstawić zwięźle stan faktyczny tej sprawy. Proces karny obejmował rozpoznanie czynów kwalifikowanych z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 294 § 1 k.k. oraz art. 300 § 2 k.k. Sprawcy w ramach prowadzonej działalności gospodarczej opartej na spółce z o.o., w zamiarze udaremnienia wykonania orzeczenia urzędu skarbowego w zakresie zabezpieczenia mienia stanowiącego własność spółki na poczet należności publicznoprawnych, usunęli mienie zagrożone zajęciem, uszczuplając tym sposobem zaspokojenie swojego wierzyciela, w drodze dokonania między innymi przewłaszczenia mienia ruchomego na rzecz innej spółki, w której jeden ze sprawców był udziałowcem, oraz przelewów gotówkowych z konta jednej spółki na konto drugiej. W toku postępowania odwoławczego przedmiotem rozważań Sądu Apelacyjnego było poszukiwanie odpowiedzi przydatnych do wyjaśnienia następujących kwestii:

• czy w sytuacji, gdy przepis art. 300 § 2 k.k., typizujący zachowanie polegające na udaremnieniu egzekucji, umieszczony został w grupie przestępstw przeciwko wierzycielom, w rozdziale XXXVI, obejmującym przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, znajdzie on zastosowanie wyłącznie do spraw związanych z obrotem gospodarczym,
• czy rodzajowy przedmiot ochrony art. 300 § 2 k.k., a także pozostałych przepisów zawartych w art. 300–302 k.k., jest tożsamy z rodzajowym przedmiotem ochrony wszystkich przepisów rozdziału XXXVI k.k. i czy sprowadza się do dobra prawnego w postaci prawidłowego obrotu gospodarczego,
• czy zakres kryminalizacji art. 300 § 2 k.k. odnosi się do udaremnienia bądź uszczuplenia zaspokojenia jakichkolwiek należności wierzyciela, czy tylko wierzytelności powstałych w obrocie gospodarczym.

Wniosek zawarty w pierwszym zdaniu komentowanego wyroku, jakoby dobrem chronionym przez art. 300 § 2 k.k. były jedynie dobra prawne w postaci obrotu gospodarczego, nie zasługuje w żadnym stopniu na aprobatę. W jakimkolwiek fragmencie składającym się na opis czynu z art. 300 § 2 k.k. nie znajdujemy wprowadzonego przez ustawodawcę sformułowania pozwalającego postawić tezę o ograniczeniu go wyłącznie do ochrony orzeczeń związanych z działalnością gospodarczą. Poza tym trudno sobie wyobrazić, aby racjonalny ustawodawca, łamiąc konstytucyjną zasadę równości wobec prawa, w jednym i tym samym przepisie, w którym nie wskazuje źródła pochodzenia wydanych orzeczeń, jakie sprawca udaremnia (z działalności gospodarczej oraz zobowiązań zaciągniętych poza nią), chciał różnicować ich ochronę. W następstwie przyjęcia takiego rozwiązania nie sposób byłoby wytłumaczyć, dlaczego jednym rodzajom orzeczeń przyznano by taką ochronę, pozostałym zaś odmówiono by jej, dlaczego dzieli się orzeczenia na mniej lub bardziej ważne. Aprobując bezkrytycznie to zróżnicowanie, mielibyśmy do czynienia z orzeczeniami lepszymi oraz gorszymi. Relacje wierzyciel– dłużnik dotyczą przecież każdego rodzaju zobowiązania, nie tylko płynącego z zawodowej działalności gospodarczej. Jako przykład można podać, że przepisy dotyczące przestępstw przeciwko wierzycielom odnoszą się także do obrotu konsumenckiego, gdzie tylko jeden podmiot prowadzi działalność gospodarczą, w szczególności bank będący wierzycielem kredytobiorcy-konsumenta.

O tym, że z ochrony przewidzianej w art. 300 § 2 k.k. korzystają także przypadki, w których następuje oddanie przedmiotów na przechowanie osobie godnej zaufania,  w trybie przewidzianym w art. 228 § 1 lub § 2 k.p.k., wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 15 czerwca 2004 r.II KK 38/03, niepubl Konstytuuje się na tej podstawie stosunek zobowiązaniowy przechowania na podstawie art. 835 k.c., w którym organ wydający przedmiot pozostaje wierzycielem, a osoba godna zaufania dłużnikiemTak też postanowienie SN z 13 listopada 2002 r., II KKN 121/01, niepubl.. Powoływanie się w przypadku art. 300 § 2 k.k. na argument, że umieszczenie tego przepisu w rozdziale „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu” przesądza o zawężeniu granic przedmiotu ochrony, nie może stanowić przekonywającej podstawy do zawężenia obszaru kryminalizacji. Równie dobrze moglibyśmy przyjąć, że art. 304 k.k. chroni przed lichwą jedynie osoby uczestniczące w profesjonalnym obrocie gospodarczym, ponieważ znalazł się również w rozdziale XXXVI k.k., co z góry jest założeniem nie do zaakceptowania.

Za szerokim zakresem zastosowania art. 300 § 2 k.k., nieograniczającym się jedynie do wierzytelności związanych z obrotem gospodarczym, zdecydowanie i konsekwentnie opowiedział się Sąd NajwyższyZob. uchwałę SN z 26 listopada 2003 r., I KZP 32/03, OSNKW 2004, nr 1 poz. 4; postanowienie SN z 24 stycznia 2013 r., I KZP 22/12, www.sn.pl.orzecznictwo . Stanowisko to podziela również spora część doktrynyH. Pracki, Nowe rodzaje przestępstw gospodarczych, Prok. i Pr. 1999, z. 2; O. Górniok, Przestępstwa gospodarcze. Komentarz, Warszawa 2000, s. 60; O. Górniok, Glosa do uchwały SN z 26 listopada 2003 r., I KZP 32/03, OSP 2004, nr 7–8, poz. 103.. Jak słusznie zauważono, prawidłowość (pewność) obrotu, ujmowana jako przedmiot ochrony w przepisach rozdziału XXXVI, tworzy kategorię zbiorczą, kryjącą w sobie splot różnorodnych interesów. Przy czym należy tu wyodrębnić dwa różne aspekty – indywidualne interesy majątkowe podmiotów uczestniczących w obrocie gospodarczym oraz ponadindywidualne interesy gospodarcze całego społeczeństwaA. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. 3, Warszawa 2008, s. 681.. Za przedstawionym stanowiskiem podąża konsekwentnie linia orzecznicza Sądu Najwyższego, czego dowodem jest pogląd zawarty w postanowieniu z 26 września 2012 r., w którym czytamy: „Pojęcie obrotu gospodarczego należy rozumieć szeroko, jako obrotu zarówno uczestników profesjonalnych, jak i nieprofesjonalnych, gdyż nie ma szczególnych powodów aby rozumienie tego pojęcia ograniczyć”II KK 234/12, LEX nr 4002260.. Stanowisko to, wyrażone w oderwaniu od rozważań dotyczących relacji wierzyciel–dłużnik na kanwie art. 300 i 302 k.k., całkowicie rozstrzyga powstały na tym tle spór.

Podzielić należy zapatrywanie Sądu Apelacyjnego pochodzące z drugiej części wyroku, w obszarze oceny dokonanej wprost w odniesieniu do czynu z art. 302 § 2 k.k., zwanego korupcją wierzycieli. Stanowisko to nie mogło być zresztą inne, ponieważ według ustawowej regulacji art. 302 k.k. udzielanie wierzycielowi korzyści majątkowej bądź obietnica jej udzielenia muszą być integralnie powiązane z postępowaniem upadłościowym lub postępowaniem zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości. Świadczy o tym opis znamion modalnych, wskazujących na działanie podjęte w związku z tymi, a nie innymi postępowaniami. Upadłość zaś jest instytucją przewidzianą dla podmiotów uczestniczących profesjonalnie w działalności gospodarczej, choć jest to także możliwe w stosunku do osoby fizycznej, gdy dotyczy tzw. upadłości konsumenckiej. Z kolei z możliwości ogłoszenia upadłości w tej ostatniej postaci nie mogą skorzystać osoby  fizyczne, które faktycznie prowadzą działalność gospodarczą pomimo niezgłoszenia jej do odpowiedniego rejestru. Wskazany mankament w ocenie dokonanej przez Sąd Apelacyjny, jeśli chodzi o zakres przedmiotu ochrony art. 302 § 2 k.k., uznać wypada za mało istotny, zważywszy na trafne powiązanie z szeroko rozumianym postępowaniem upadłościowym, nadanym przez prawo upadłościowe i naprawcze. Tym samym z powyższych uwag płynie wniosek świadczący o zawężeniu zakresu przedmiotowego ochrony art. 302 k.k. wyłącznie do wierzytelności wynikających z obrotu gospodarczego, a w drodze wyjątku do wierzytelności upadłego konsumenta.

Punkt widzenia doktryny na płaszczyźnie definiowania przedmiotu ochrony art. 302 § 2 k.k. charakteryzuje się daleko posuniętą spójnością. Składają się na to zasady uczciwego i rzetelnego obrotu gospodarczego, a zwłaszcza reguły dotyczące właściwego zaspokojenia roszczeń w postępowaniu upadłościowym i naprawczymT. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012, s. 833.. Oprócz powyższego zwraca się też uwagę na gwarancję zapewnienia ochrony, obok indywidualnych interesów wierzycieli, również interesu społecznegoA. Zoll (red.), Kodeks, s. 742.. Celem postępowania upadłościowego wpisanym do art. 2 prawa upadłościowego i naprawczego jest wymóg zapewnienia, aby prowadzono je w ten sposób, by roszczenia wierzycieli mogły zostać zaspokojone w jak najlepszym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą – dotychczasowe przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane. Za słuszne należy uznać stanowisko o istnieniu ścisłego związku zachodzącego pomiędzy przedmiotem ochrony art. 302 § 2 k.k. a przedmiotem ochrony art. 302 § 1 k.k.A. Wąsek (red.), Kodeks karny. Komentarz do art. 222–316, Warszawa 2006, s. 1381. Celem powołania do życia przepisu art. 302 k.k. było przyznanie ochrony wierzycielom już w momencie pojawienia się zagrożenia niewypłacalnością bądź upadłością, z wyprzedzeniem przyszłego i niekorzystnego dla nich przebiegu wypadków. Zagrożenie to jest stanem faktycznym opartym na prawidłowym wnioskowaniu o nietrafionych operacjach gospodarczych, popartym analizą wyniku finansowego jako obiektywnego kryterium oceny. Wykładnia przepisu art. 302 § 2 k.k. dokonana w glosowanym wyroku, prócz sygnalizowanej niedoskonałości dotyczącej upadłości konsumenckiej, prowadzi do rozsądnych w tej sytuacji wniosków, dlatego w tej części należy ją zaaprobować. Karnoprawną ocenę w obszarze ograniczenia przedmiotu ochrony art. 300 § 2 k.k. należy uznać za nietrafną.