W  uchwale składu siedmiu sędziów z 17 listopada 2011 r III CZP 5/11, OSNC 2012, nr 3, poz. 28.. Sąd Najwyższy orzekł, że: „Odpowiedzialność ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za uszkodzenie albo zniszczenie pojazdu mechanicznego niesłużącego do prowadzenia działalności gospodarczej obejmuje celowe i ekonomicznie uzasadnione wydatki na najem pojazdu zastępczego; nie jest ona uzależniona od niemożności korzystania przez poszkodowanego z komunikacji zbiorowej”.

Praktyczna doniosłość tego rozstrzygnięcia jest trudna do przecenienia, o czym przesądza zarówno teza uchwały, jak i jej uzasadnienie.

Z samej tezy wynika bezpośrednio, że odpowiedzialnością z ubezpieczenia OC są objęte „celowe i ekonomicznie uzasadnione” koszty najmu pojazdu zastępczego, co oznacza, iż nie dotyczy to wyłącznie kosztów koniecznychPor. np. wyrok SN z 8 września 2004 r., IV CK 672/03, LEX nr 146324.(niezbędnych). Wynika z niej również, że koszty najmu pojazdu zastępczego mogą być „celowe i ekonomicznie uzasadnione” także w przypadku uszkodzenia (zniszczenia) pojazdu niesłużącego do prowadzenia działalności gospodarczej. Końcowe zastrzeżenie wskazuje ponadto, że w ramach oceny, czy wydatki na najem pojazdu zastępczego były „celowe i ekonomicznie uzasadnione”, nie jest istotna możliwość korzystania przez poszkodowanego z komunikacji zbiorowej. Pośrednio oznacza to – co potwierdza wyraźnie także odpowiedni fragment uzasadnienia – że w ocenie Sądu możliwość korzystania z komunikacji zbiorowej nie jest wystarczającym ekwiwalentem możliwości korzystania z samochodu W uzasadnieniu czytamy, że: „Samochód w sposób bardziej wszechstronny i funkcjonalny zaspokaja potrzeby życiowe właściciela”, a korzystanie z niego stało się obecnie „standardem cywilizacyjnym”..

Przesłanki warunkujące zasadność żądania naprawienia szkody w postaci kosztów najmu pojazdu zastępczego zostały uszczegółowione w uzasadnieniu uchwały. I tak, w zgodzie z poglądem części doktryny Sąd uznał, że odpowiedzialnością z ubezpieczenia OC mogą być objęte tylko rzeczywiście poniesione koszty najmu Zob. np. P. M. Ziemiak, Polemika ze stanowiskiem niektórych instytucji i urzędów w kwestii uprawnień poszkodowanego do najmu pojazdu zastępczego, (w:) E. Kowalewski (red.), Odszkodowanie za niemożność korzystania z pojazdu uszkodzonego w wypadku komunikacyjnym, Toruń 2011, s. 192. Odmiennie T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań – część ogólna, Ossolineum 1981, s. 232 (zdaniem autora kompensacji podlega koszt pojazdu równorzędnego, bez względu na to, jakim środkiem komunikacji posłużył się poszkodowany, byleby rzeczywiście stawił się na miejscu wykonywanej pracy)., ponieważ  szkoda (strata) powstaje dopiero z chwilą ich poniesienia [sama utrata możliwości korzystania z rzeczy (pojazdu) nie stanowi szkody majątkowej]. Sąd stwierdził ponadto, że w odniesieniu do omawianej szkody aktualne pozostają („mogą być użyteczne”) wypracowane w dotychczasowej judykaturze wskazówki – dotyczące uszkodzenia (zniszczenia) pojazdu wykorzystywanego do prowadzenia działalności gospodarczej – co do okresu refundacji (z innego fragmentu uzasadnienia wynika, że chodzi tu o okres naprawy uszkodzonego pojazdu albo okres niezbędny do nabycia nowego Zob. też wyrok SN z 26 listopada 2002 r., V CKN 1397/00, LEX nr 77057 (Sąd uznał tam za uzasadnione żądanie zwrotu kosztów wynajmu pojazdu zastępczego poniesionych w okresie naprawy samochodu); wyrok SN z 8 września 2004 r., IV CK 672/03, LEX nr 146324 (Sąd uznał tam za uzasadnione żądanie zwrotu kosztów wynajmu pojazdu zastępczego za okres między dniem zniszczenia a dniem, w którym poszkodowany może nabyć analogiczny pojazd, nie dłuższy jednak niż czas do zapłaty odszkodowania); wyrok z 5 listopada 2004 r., II CK 494/03, LEX nr 145121 [Sąd stwierdził tam, że koszty najęcia samochodu zastępczego „(…) obejmować mogą tylko okres konieczny i niezbędny do przeprowadzenia naprawy uszkodzonego pojazdu, jeżeli pojazd ten nadawał się do naprawy (…)”]. W doktrynie zob. T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red.), System, s. 231; por. także A. Szpunar, Utrata możliwości korzystania z rzeczy, „Rejent” 1998, nr 10, s. 9; A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody w polskim prawie cywilnym, „Rejent” 1998, nr 2, s. 67.), pomniejszenia odszkodowania o nieponiesione koszty eksploatacji uszkodzonego pojazdu Zob. też wyrok SN z 26 listopada 2002 r., V CKN 1397/00, LEX nr 77057 (Sąd uznał tam za uzasadnione żądanie zwrotu kosztów wynajmu pojazdu zastępczego poniesionych w okresie naprawy samochodu); wyrok SN z 8 września 2004 r., IV CK 672/03, LEX nr 146324 (Sąd uznał tam za uzasadnione żądanie zwrotu kosztów wynajmu pojazdu zastępczego za okres między dniem zniszczenia a dniem, w którym poszkodowany może nabyć analogiczny pojazd, nie dłuższy jednak niż czas do zapłaty odszkodowania); wyrok z 5 listopada 2004 r., II CK 494/03, LEX nr 145121 [Sąd stwierdził tam, że koszty najęcia samochodu zastępczego „(…) obejmować mogą tylko okres konieczny i niezbędny do przeprowadzenia naprawy uszkodzonego pojazdu, jeżeli pojazd ten nadawał się do naprawy (…)”]. W doktrynie zob. T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red.), System, s. 231; por. także A. Szpunar, Utrata możliwości korzystania z rzeczy, „Rejent” 1998, nr 10, s. 9; A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody w polskim prawie cywilnym, „Rejent” 1998, nr 2, s. 67. oraz wymagań stawianych pojazdowi zastępczemu W doktrynie wskazuje się, że chodzi tu o koszty najmu pojazdu równorzędnego – zob. T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red.), System, s. 232..

Na uwagę zasługują także dalsze wskazania co do tego, kiedy koszty najmu pojazdu można uznać za „celowe i ekonomicznie uzasadnione”.

Część z nich ma charakter bardzo ogólny, ponieważ – zdaniem Sądu – „Różnorodność okoliczności związanych z następstwami wypadku komunikacyjnego oraz sytuacją życiową poszkodowanego nie pozwala na formułowanie kazuistycznych wskazań”; niezbędna jest tu ocena indywidualna. W związku z tym Sąd wskazał ogólnie, że w ramach oceny, czy wydatki są „celowe i ekonomicznie uzasadnione”, należy uwzględnić ciążący na wierzycielu obowiązek zapobiegania szkodzie i zmniejszania jej rozmiarów (art. 354 § 2, art. 362 i 826 § 1 k.c.) oraz rozsądną proporcję między korzyścią wierzyciela a obciążeniem dłużnika. „Celowe i ekonomicznie uzasadnione” mogą być tylko wydatki służące wyeliminowaniu następstw, których nie można wyeliminować w inny sposób.

Mimo „przeciwkazuistycznego” zastrzeżenia Sąd sformułował również pewne – praktycznie bardzo istotne – wskazówki szczegółowe. Wspomniał bowiem, że: „Z zasady proporcjonalności może (…) wynikać zbędność najmu pojazdu zastępczego, jeżeli właściciel nie używał samochodu albo dysponuje innym samochodem nadającym się do wykorzystania”.  Zauważył też: „Używanie samochodu w sposób sporadyczny może (…) uzasadniać celowość wykorzystania w sposób ekwiwalentny innego środka komunikacji”.

Zestawienie przywołanych wyżej ogólnych i szczegółowych wskazówek zawartych w tezie uchwały i jej uzasadnieniu pozwala stwierdzić, że w ocenie Sądu możliwość żądania naprawienia szkody w postaci kosztów najmu pojazdu zastępczego nie ma charakteru wyjątkowego, lecz przeciwnie – charakter typowy. W świetle tych wskazówek wydaje się w szczególności jasne, że przedmiotowe roszczenie przysługiwać będzie osobie, która wykorzystuje samochód jako standardowy środek komunikacji – niezależnie od tego, czy służy to pośrednio aktywności zawodowej (np. dojazd do pracy), czy czysto osobistej (zakupy, rozrywka, transport dzieci do szkoły itp.) – i nie ma wystarczającej możliwości korzystania z innego pojazdu.

Takie ujęcie oznacza nową jakość w stosunku do poglądów części doktryny, która obejmując zakresem odszkodowania wydatki na zapewnienie możliwości korzystania z dobra (pojazdu) zastępczego względem dobra uszkodzonego (zniszczonego), kojarzyła to przeważnie z wydatkami koniecznymi (niezbędnymi) Zob. A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową, Bydgoszcz 1998, s. 69 (zdaniem autora w piśmiennictwie istnieje zgoda, że uprawniony może domagać się zwrotu wydatków niezbędnych w danych okolicznościach); por. też T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red.), System, s. 232; A. Wąsiewicz, Ubezpieczenia komunikacyjne, oprac. M. Orlicki, M. Wąsiewicz, Bydgoszcz–Poznań 2001, s. 89 (według autora jeżeli w związku z uszkodzeniem samochodu i brakiem możliwości korzystania z niego posiadacz poniósł „koszty, które były konieczne”, to podlegają one kompensacji). i niekiedy zdawała się odnosić wyłącznie do przypadków, w których uszkodzony pojazd służył do wykonywania zawodu (lekarz, adwokat, ekspert dojeżdżający do różnych miejscowości) Zob. np. A. Szpunar, Utrata możliwości, s. 11 (autor wskazuje zgodność poglądów co do tego, że właściciel samochodu może domagać się zwrotu niezbędnych wydatków, jeżeli uszkodzony pojazd ułatwiał mu w istotny sposób wykonywanie zawodu); A. Szpunar, Odszkodowanie, s. 69; A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody, s. 67. Por. też M. Domagała, Wybrane zagadnienia z zakresu efektywności ekonomicznej ubezpieczeń komunikacyjnych, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1973, nr 9, s. 6 (autor wskazuje, że wydatki związane z unieruchomieniem samochodu stanowią normalne następstwo objęte odpowiedzialnością odszkodowawczą, i wskazuje tytułem przykładu koszty przejazdu taksówką przez lekarza wizytującego chorych; takie ujęcie może sugerować, że inaczej wypadałaby ocena wykorzystania taksówki w celu wyjazdu czysto rekreacyjnego). albo do załatwienia niecierpiących zwłoki, ważnych spraw osobistych (np. przywiezienia lekarza do łóżka chorego) Zob. A. Szpunar, Utrata możliwości, s. 12; por. też P. M. Ziemiak, Polemika, (w:) E. Kowalewski (red.), Odszkodowanie, s. 182–183 (zdaniem autora niezbędność zachodzi wtedy, „kiedy samochód jest jedynym «narzędziem», jakim może się posłużyć poszkodowany w celu wykonania określonej czynności, której poszkodowany musi po prostu dokonać. Sytuacją taką będzie np. regularny dowóz chorych dzieci przez ich matkę do szpitala na badania, którym dzieci należy poddawać regularnie. Z kolei sytuacją taką nie będzie dojazd na siłownię czy do kosmetyczki”). W doktrynie reprezentowane były także poglądy ujmujące szerzej zakres kosztów najmu dóbr zastępczych podlegających indemnizacji – zob. np. M. Kaliński, Szkoda na mieniu, s. 317–318; S. Sołtysiński, Odpowiedzialność, (w:) A. Wąsiewicz (red.), Obowiązkowe ubezpieczenia, s. 142 (autor zastrzegał, że kompensacji podlegają tylko wydatki „konieczne”, jednak ujmował je bardzo szeroko, uznając za „konieczny” taki wydatek, który jest niezbędny dla korzystania z innego pojazdu w takim samym zakresie, w jakim poszkodowany korzystałby ze swego środka lokomocji, gdyby mu szkody nie wyrządzono)..

Rozstrzygnięcie Sądu nie jest natomiast nowością w perspektywie prawnoporównawczej.

W szczególności w orzecznictwie i doktrynie prawa niemieckiego od dawna przyjmuje się, że właściciel uszkodzonego albo zniszczonego pojazdu może żądać na podstawie § 249 ust. 2, zd. 1k.c.n Zgodnie z tym przepisem jeżeli ze względu na pokrzywdzenie osoby albo uszkodzenie rzeczy należy się odszkodowanie, wierzyciel może żądać zamiast przywrócenia stanu, który by istniał, gdyby nie wystąpiła okoliczność zobowiązująca do odszkodowania, potrzebnej do tego kwoty pieniężnej. . naprawienia szkody odpowiadającej poniesionym kosztom najmu pojazdu zastępczego za czas naprawy uszkodzonego pojazdu albo czas potrzebny do nabycia innego pojazdu Zob. H. Oetker, (w:) Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, Band 2, Schuldrecht, Allgemeiner Teil, München 2007, s. 404 i n.; H. Heinrichs, (w:) Palandt Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, München 2008, s. 292; H. P. Westermann, P. Bydlinski, R. Weber, BGB-schuldrecht. Allgemeiner Teil, Heidelberg–München–Landsberg–Berlin 2007, s. 273; P. v. Schlechtriem, M. Schmidt-Kessel, Schuldrecht. Allgemeiner Teil, Tübingen 2005, s. 132; H. Becker, K. E. Böhme, Kraftverkehrs-Haftpflicht-Schäden, Heidelberg 2009, s. 190; K. Rohde, Haftung und Kompensation bei Straßenverkehrsunfällen, Tübingen 2010, s. 246. (jest to kwalifikowane jako przypadek restytucji naturalnej Zob. H. Heinrichs, (w:) Palandt Kommentar, s. 290.), niezależnie od tego, czy uszkodzony (zniszczony) pojazd był wykorzystywany do celów gospodarczych, czy też osobistych Zob. H. Oetker, (w:) Münchener Kommentar, s. 404–405; K. Rohde, Haftung und Kompensation, s. 246.. Mimo pewnych ograniczeń i wyłączeń Przyjmuje się np., że roszczenie takie nie przysługuje, jeżeli poszkodowany dysponował innym samochodem [H. Heinrichs, (w:) Palandt Kommentar, s. 293], a także wtedy, gdy nie korzystał z uszkodzonego (zniszczonego) samochodu (H. Lange, G. Schiemann, Schadenersatz, Tübingen 2003, s. 275) albo powinien sobie poradzić w inny sposób, co dotyczy np. sytuacji, w których uszkodzony samochód byłby wykorzystywany do rzadkich przejazdów, które bez znaczniejszych niedogodności mogą być zastąpione przejazdem taksówką – H. Oetker, (w:) Münchener Kommentar, s. 405 (autor zastrzega, że możliwość skorzystania z taksówki musi być łatwo dostępna). Zdaniem niektórych autorów dolna granica częstotliwości wykorzystania nie da się ustalić nawet w przybliżeniu, zdaniem innych dolna granica wynosi ok. 20 km dziennie (zob. H. Lange, G. Schiemann, Schadenersatz, s. 275; K. Rohde, Haftung und Kompensation, s. 247). możliwość żądania zwrotu kosztów najmu pojazdu zastępczego jest przy tym w Niemczech regułąPor. jednak E. Kowalewski, Najem pojazdu zastępczego a odszkodowanie z tytułu wypadku komunikacyjnego, „Prawo Asekuracyjne” 2010, nr 3, s. 5 [zdaniem autora „zgodnie z orzecznictwem sądowym koszty najmu pojazdu zastępczego wchodzą w grę tylko wtedy, kiedy pojazd zastępczy był poszkodowanemu rzeczywiście potrzebny, np. w celu wykonywania zawodu” (co poszkodowany musi udowodnić)].. Kompensacji podlegają faktycznie poniesione koszty najmu pojazdu tego samego typu co uszkodzony (przez czas niezbędny do naprawy albo zakupu nowego pojazdu)H. Lange, G. Schiemann, Schadenersatz, s. 278–279; H. Heinrichs, (w:) Palandt Kommentar, s. 292–293; H. Becker, K. E. Böhme, Kraftverkehrs-Haftpflicht-Schäden, s. 195–196. Przyjmuje się przy tym, że w sytuacjach niebudzących wątpliwości poszkodowany nie powinien oczekiwać z naprawą albo nabyciem na zajęcie stanowiska przez ubezpieczyciela – zob. H. Lange, G. Schiemann, Schadenersatz, s. 278–279., pomniejszone o zaoszczędzone przez poszkodowanego koszty eksploatacji własnego pojazduPierwotnie przyjmowano, że odpowiada to 15–20% kosztów najmu – tak nadal np. R. Schulze, (w:) R. Schulze (i in.), Bürgerliches Gesetzbuch. Handkommentar, Baden-Baden 2009, kom. do art. 249, pkt 12; K. Rohde, Haftung und Kompensation, s. 250. Niekiedy stosuje się odliczenie 10%, a coraz częściej postulowane jest odliczenie w wysokości 3–4% – zob. H. Heinrichs, (w:) Palandt Kommentar, s. 293; zob. też H. Becker, K. E. Böhme, Kraftverkehrs-Haftpflicht-Schäden, s. 197; H. Oetker, (w:) Münchener Kommentar, s. 406., chyba że poszkodowany najął samochód niższej klasy Zob. K. Rohde, Haftung und Kompensation, s. 250; H. Becker, K. E. Böhme, Kraftverkehrs-Haftpflicht-Schäden, s. 197..

Również w prawie austriackim koszty najmu równorzędnego pojazdu zastępczego uznawane są co do zasady – z odwołaniem do reguły restytucji naturalnej  Zob. R. Reischauer, (w:) P. Rummel (red.), Kommentar zum ABGB, 2. Band, Teil 2b, Wien 2004, s. 201 (autor wskazuje, że dzięki pojazdowi zastępczemu poszkodowany znajduje się w stanie zbliżonym do tego, który istniałby, gdyby szkoda nie wystąpiła).– za szkodę  majątkową, podlegającą naprawieniu Zob. H. Koziol, R. Welser, A. Kletečka, Grundriss des bürgerlichen Rechts, B. II, Schuldrecht, Erbrecht, Wien 2006, s. 305; R. Reischauer, (w:) P. Rummel (red.), Kommentar zum ABGB, 2. Band, Teil 2b, Wien 2004, s. 201; R. Reischauer, (w:) P. Rummel (red.), Kommentar zum ABGB, 2. Band, Teil 2a, Wien 2007, s. 44–45, 66; K.-H. Danzl, (w:) H. Koziol, P. Bydlinski, R. Bollenberger (red.), Kurzkommentar zum ABGB, Wien–New York 2010, s. 1534.. Odnoszone jest to do kosztów rzeczywiście poniesionych  Zob. E. Karner, (w:) H. Koziol, P. Bydlinski, R. Bollenberger (red.), Kurzkommentar, s. 1449.za okres naprawy albo okres potrzebny do zakupu nowego auta Zob. R. Reischauer, (w:) P. Rummel (red.), Kommentar zum ABGB, 2. Band, Teil 2b, Wien 2004, s. 203; K.-H. Danzl, (w:) H. Koziol, P. Bydlinski, R. Bollenberger (red.), Kurzkommentar, s. 1534. Okres ten może ulec wydłużeniu, jeżeli odpowiedzialny za szkodę nie uiścił na czas zaliczki, poszkodowany bowiem nie musi pokrywać kosztów najmu – R. Reischauer, (w:) P. Rummel (red.), Kommentar zum ABGB, 2. Band, Teil 2b, Wien 2004, s. 204.. Koszty te nie przysługują w razie rezygnacji z naprawy, ponieważ oznacza ona, że poszkodowany rezygnuje także z korzystania z rzeczy w przyszłości Zob. R. Reischauer, (w:) P. Rummel (red.), Kommentar zum ABGB, 2. Band, Teil 2a, Wien 2007, s. 45–46..

Żądanie naprawienia tego rodzaju szkody nie podlega jakimś szczególnym ograniczeniom Tak R. Reischauer, (w:) P. Rummel (red.), Kommentar zum ABGB, 2. Band, Teil 2b, Wien 2004, s. 201 (autor przytacza i krytykuje orzeczenia z lat 60. i 70., w których przyjmowano, że przesłanką roszczenia jest to, iż w świetle zapatrywań obrotu poszkodowany miał uzasadniony interes w dysponowaniu pojazdem zastępczym).. Tym niemniej zdaniem niektórych autorów poszkodowany musi się zachowywać jak rozumny, sensownie kalkulujący człowiek, który unika szczególnie wygórowanych kosztów  Zob. K.-H. Danzl, (w:) H. Koziol, P. Bydlinski, R. Bollenberger (red.), Kurzkommentar, s. 1534.(co do zasady nie ma jednak obowiązku zaspokojenia potrzeb przez skorzystanie z taksówki Zob. ibidem; por. też R. Reischauer, (w:) P. Rummel (red.), Kommentar zum ABGB, 2. Band, Teil 2b, Wien 2004, s. 202 (autor wskazuje, że także w razie stosunkowo rzadkiego korzystania z samochodu uzasadnione może być najęcie pojazdu zastępczego).). Ponadto podlegające indemnizacji koszty najmu podlegają pomniejszeniu o zaoszczędzone koszty własne (ok. 10–15% kosztów najmu) Zob. E. Kowalewski, Odszkodowanie z tytułu wypadku komunikacyjnego a najem pojazdu zastępczego, (w:) E. Kowalewski (red.), Odszkodowanie za niemożność korzystania z pojazdu uszkodzonego w wypadku komunikacyjnym, Toruń 2011, s. 38..

Możliwość żądania pokrycia kosztów najmu pojazdu zastępczego jest w istocie akceptowana także w prawie francuskim  Zob. Ch. V. Bar, E. Clive (red.), Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law, Draft Common Frame od Reference (DCFR), Munich 2009, s. 3338; w najnowszym orzecznictwie francuskim przyjmuje się, że udokumentowane w umowie koszty najmu pojazdu zastępczego mogą stanowić podstawę ustalenia wysokości szkody związanej z utratą możliwości korzystania z uszkodzonego pojazdu – zob. np. orzeczenia Sądu Kasacyjnego z 17 czerwca 2010 r. (09-66742) i z 8 lipca 2010 r. (09-66735), internetowa baza danych http://www. legifrance.gouv.fr. Por. jednak E. Kowalewski, Najem pojazdu, s. 5.oraz angielskim, gdzie rozsądne koszty najmu pojazdu zastępczego wyznaczają odszkodowanie za utratę możliwości korzystania z samochodu Zob. Ch. V. Bar, E. Clive (red.), Principles, s. 3342–3343; zob. też S. Sołtysiński, Odpowiedzialność, (w:) A. Wąsiewicz (red.), Obowiązkowe ubezpieczenia, s. 136–137. Por. E. Kowalewski, Najem pojazdu, s. 6 (zdaniem autora poszkodowany może żądać pokrycia rozsądnych kosztów najmu pojazdu zastępczego jedynie wówczas, gdy jest to uzasadnione); E. Kowalewski, Odszkodowanie z tytułu wypadku, (w:) E. Kowalewski (red.), Odszkodowanie, s. 48. . Koszty te podlegają kompensacji także w prawie holenderskim Zob. ibidem, s. 43 [autor wskazuje, że w prawie holenderskim bardzo szeroko („niemal w każdej sytuacji”) dopuszcza się możliwość żądania zwrotu kosztów najmu pojazdu zastępczego]; zob. też http://www. verskonzept.at/intranet/files/1120212101.pdf (s. 5–6) oraz http://www.das-rechtsportal.de/recht/verkehrsrecht/ unfall_ausland/niederlande; por. jednak H. Becker, K. E. Böhme, Kraftverkehrs-Haftpflicht-Schäden, s. 378 (wskazuje się tam, że koszty najmu pojazdu zastępczego podlegają kompensacji tylko wyjątkowo, np. ze względu na potrzeby zawodowe)..

Mniej hojne dla poszkodowanego jest prawo szwajcarskie. Przyjmuje się tam, że w ramach odpowiedzialności deliktowej zwrotu faktycznie poniesionych kosztów najmu pojazdu zastępczego można żądać tylko wtedy, gdy samochód jest wykorzystywany do działalności gospodarczej bądź zawodowej, albo wtedy, gdy korzystanie przez poszkodowanego z komunikacji publicznej w celu dojazdu do pracy albo innych czynności życia codziennego jest niedogodne (nicht zumutbar) Zob. I. Schwenzer, Schweizerisches Obligationenrecht. Allgemeiner Teil, Bern 2006, s. 114. , gdyż korzystanie z samochodu przynosi mu istotne korzyści czasowe Zob. H. Rey, Ausservertragliches haftpflichtrecht, Zürich–Basel–Genf 2008, s. 75.. W pozostałych przypadkach można jedynie żądać zwrotu kosztów przejazdu komunikacją publiczną albo ewentualnie taksówką Zob. I. Schwenzer, Schweizerisches Obligationenrecht. Allgemeiner Teil, Bern 2009, s. 119.. W aspekcie dogmatycznym pogląd ten uzasadnia się, przyjmując, że w takiej sytuacji najęcie pojazdu zastępczego stanowiłoby naruszenie obowiązku minimalizacji szkody, który jest wyprowadzany z art. 44 ust. 1 szwajcarskiego k.z. Zob. ibidem. Zgodnie z art. 44 ust. 1 sz.k.z.: „Sąd może zmniejszyć odszkodowanie albo zwolnić z niego całkowicie, jeżeli poszkodowany wyraził zgodę na naruszenie albo okoliczności, za które odpowiada, wpłynęły na powstanie albo zwiększenie szkody albo w inny sposób pogorszyły położenie dłużnika”.

Z literatury przedmiotu wynika, że tylko w ograniczonym zakresie koszty najmu pojazdu zastępczego są kompensowane w Belgii Zob. H. Becker, K. E. Böhme, Kraftverkehrs-Haftpflicht-Schäden, s. 378 (tylko wtedy, gdy pojazd jest niezbędny poszkodowanemu, np. ze względów zawodowych)., Hiszpanii Zob. ibidem, s. 389 (tylko wtedy, gdy pojazd jest bezwzględnie potrzebny poszkodowanemu); tak też E. Kowalewski, Odszkodowanie z tytułu wypadku, (w:) E. Kowalewski (red.), Odszkodowanie, s. 42; K. Ludwichowska, Odszkodowanie za utratę możności korzystania z pojazdu mechanicznego w ujęciu prawnoporównawczym, (w:) E. Kowalewski (red.), Odszkodowanie za niemożność korzystania z pojazdu uszkodzonego w wypadku komunikacyjnym, Toruń 2011, s. 92. oraz we Włoszech Zob. H. Becker, K. E. Böhme, Kraftverkehrs-Haftpflicht-Schäden, s. 382 (tylko wtedy, gdy pojazd jest niezbędny poszkodowanemu do wykonywania pracy albo zagrażają mu wyższe szkody majątkowe)..

Poważne różnice występujące w poszczególnych porządkach prawnych wskazują, że brak jest jednego, powszechnie akceptowanego modelu rozstrzygnięcia omawianej kwestii; rozstrzygnięcie zależy tu od uwarunkowań poszczególnych systemów prawnych.

Rozpatrując tę kwestię na gruncie prawa polskiego, należy mieć przede wszystkim na względzie, że odpowiedzialnością ubezpieczyciela co do zasady rządzą reguły dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej posiadacza pojazdu lub kierującego pojazdem, w tym ogólne przepisy o wynagrodzeniu szkody (zwłaszcza art. 361–363 k.c.) Zamiast wielu zob. G. Bieniek, Odpowiedzialność cywilna za wypadki drogowe, Warszawa 2007, s. 69, 74; A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania z tytułu ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej, (w:) A. Wąsiewicz (red.), Obowiązkowe ubezpieczenia komunikacyjne w PRL, Poznań 1979, s. 104; A. Wąsiewicz, M. Orlicki, Koszt usługi likwidacji szkody jako element odszkodowania z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, „Prawo Asekuracyjne” 1999, nr 3, s. 9; E. Kowalewski, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 czerwca 2011 r., V CKN 266/00, OSP 2002, z. 3, s. 153; P. Bucoń, Odpowiedzialność cywilna uczestników wypadku komunikacyjnego, Warszawa 2008, s. 137, 142; A. Raczyński, Sytuacja prawna poszkodowanego w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej, Warszawa 2010, s. 185–186. W orzecznictwie zob. np. postanowienie składu siedmiusędziów Sądu Najwyższego z 12 stycznia 2006 r., III CZP 76/05, LEX nr 175463; postanowienie składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 24 lutego 2006 r., III CZP 91/05, LEX nr 180669. .

W świetle tych przepisów – z odwołaniem dyferencyjnej metody obliczania szkody – przyjmuje się ogólnie, że szkoda obejmuje także niektóre wydatki poniesione w następstwie zdarzenia szkodzącego Zob. np. W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, Warszawa 1972, s. 131; T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red.), System, s. 230; A. Szpunar, Odszkodowanie, s. 64; G. Bieniek, Odpowiedzialność cywilna, s. 182; M. Kaliński, Szkoda na mieniu i jej naprawienie, Warszawa 2011, s. 268 i n. W orzecznictwie zob. np. uchwałę SN z dnia 18 maja 2004 r., III CZP 24/04, OSNC 2005, nr 7–8, poz. 117.. Przeważnie jest to odnoszone do wydatków zmierzających do wyłączenia lub ograniczenia szkody Tak np. G. Bieniek, Odpowiedzialność cywilna, s. 182; T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red.), System, s. 230; A. Rembieliński, Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, Warszawa 1989, s. 295; A. Szpunar, Utrata możliwości, s. 11; M. Kaliński, Szkoda na mieniu, s. 268; M. Wałachowska, Utrata posiadania rzeczy jako szkoda ze szczególnym uwzględnieniem pojazdu mechanicznego, (w:) E. Kowalewski (red.), Odszkodowanie za niemożność korzystania z pojazdu uszkodzonego w wypadku komunikacyjnym, Toruń 2011, s. 64; A. Raczyński, Sytuacja prawna, s. 191; por. też W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, s. 130 (autor zauważa, że kompensowanie wydatków mających na celu zmniejszenie rozmiarów lub zlikwidowanie powstałego uszczerbku leży w interesie społecznym). W orzecznictwie zob. np. uchwałę SN z 18 maja 2004 r., III CZP 24/04, OSNC 2005, nr 7–8, poz. 117., przy czym niekiedy zastrzega się dodatkowo, że muszą to być wydatki „celowe” i „wystarczająco uzasadnione” Tak np. T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red.), System, s. 230; G. Bieniek, Odpowiedzialność cywilna, s. 182; A. Raczyński, Sytuacja prawna, s. 191; M. Wałachowska, Utrata posiadania, (w:) E. Kowalewski (red.), Odszkodowanie, s. 64. W orzecznictwie zob. np. uchwałę SN z 18 maja 2004 r., III CZP 24/04, OSNC 2005, nr 7–8, poz. 117. (ew. konieczne Tak A. Szpunar, Odszkodowanie, s. 64; A. Rembieliński, Kodeks cywilny, s. 295.). Niektóre wypowiedzi doktryny sugerują jednak szersze ujęcie, zgodnie z którym szkodą są „konieczne wydatki” związane ze zdarzeniem szkodzącym  Zob. W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, s. 131 [autor wskazuje, że „(…) szkoda, która może stanowić przesłankę obowiązku odszkodowawczego, obejmuje nie tylko poniesioną stratę, lecz także konieczne wydatki, poczynione przez poszkodowanego, w s z c z e g ó l n o ś c i (wyr. R.T.) wydatki zmierzające do ograniczenia uszczerbku majątkowego”]; por. też T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red.), System, s. 230 [autor wskazuje, że: „Błędem byłoby wyprowadzać (…) wniosek (…), że w wypadkach wyraźnie nie przewidzianych w ustawie zwrot koniecznych wydatków poniesionych w związku ze zdarzeniem wyrządzającym szkodę poszkodowanemu nie należy się. W piśmiennictwie, jak i orzecznictwie nie ma wątpliwości co do tego, że takie wydatki wchodzą w skład szkody, która ulega naprawieniu”]; por. też A. Wąsiewicz (oprac. M. Orlicki, M. Wąsiewicz), Ubezpieczenia, s. 89 (autor wskazuje, że normalnym następstwem uszkodzenia samochodu jest bardzo często niemożność korzystania z niego przez pewien czas przez jego posiadacza; „Jeżeli posiadacz poniósł w związku z tym koszty, które były konieczne, to mieszczą się one w granicach skutków szkodowych podlegających wyrównaniu”).(bez zastrzeżenia, że muszą służyć wyłączeniu albo ograniczeniu szkody).

Węższe lub szersze ujęcie nie jest pozbawione znaczenia dla kwalifikacji wydatków na najem pojazdu zastępczego. Uznanie – wraz z większością doktryny i Sądem Najwyższym – że utrata możliwości korzystania z rzeczy nie stanowi samoistnej szkody majątkowej, w ujęciu węższym zdaje się zamykać drogę do zakwalifikowania kosztów najmu pojazdu zastępczego, związanych z uszkodzeniem (zniszczeniem) pojazdu wykorzystywanego do celów osobistych, jako wydatków koniecznych do ograniczenia szkody majątkowej Ocena wypadałaby inaczej w razie uszkodzenia pojazdu wykorzystywanego do prowadzeniu działalności gospodarczej, ponieważ wydatki na najem zapobiegałyby lucrum cessans.. Byłyby to wydatki służące „jedynie” ograniczeniu (wyłączeniu) negatywnego następstwa w postaci utraty możliwości korzystania z rzeczy, która nie jest per se szkodą majątkową. Stwierdzenie to byłoby aktualne także w odniesieniu do  kosztów przejazdu taksówką oraz komunikacją publiczną, jeżeli nie służyły one dojazdowi do pracy W przypadku dojazdu do pracy można twierdzić, że koszty komunikacji publicznej zapobiegają szkodom, które mógłby ponieść poszkodowany w związku z niestawiennictwem w pracy. , lecz celom ściśle osobistym (zakupy, spotkania towarzyskie itp.).

Ocena wypada odmiennie w świetle ujęcia szerszego, które jest możliwe do obrony, ponieważ w ramach hipotezy art. 361 § 1 k.c. – literalnie rzecz ujmując – decydujące znaczenie ma to, czy strata (wydatek) jest normalnym następstwem uszkodzenia (zniszczenia) samochodu, a nie to, czy służy ograniczeniu (wyłączeniu) szkody. Wadą takiego ujęcia jest jednak to, że przez rozszerzenie kategorii wydatków podlegających naprawieniu zdaje się ono okrężną drogą umożliwiać rekompensowanie szkody niemajątkowej (straty czasu, niewygód itp.) także poza zakresem odpowiedzialności deliktowej. Pozwalałoby ono np. wystąpić z żądaniem pokrycia kosztów leczenia rozstroju zdrowia spowodowanego niewykonaniem zobowiązania, choć w ramach odpowiedzialności kontraktowej rozstrój zdrowia – jako szkoda niemajątkowa – nie podlega co do zasady kompensacji.

Sąd Najwyższy był najwyraźniej świadom powyższych problemów i w uchwale składu siedmiu sędziów z 17 listopada 2011 r. III CZP 5/11, OSNC 2012, nr 3, poz. 28. zdecydował się na obranie drogi pośredniej. Uznał mianowicie, że choć utrata możliwości korzystania z rzeczy nie jest sama przez się szkodą majątkową, to jednak stanowi „negatywne następstwo majątkowe” (możliwość korzystania z rzeczy stanowi podstawowy atrybut prawa majątkowego, którym jest własność). Wydatki, które służą ograniczeniu (wyłączeniu) tego „negatywnego następstwa”, są szkodą majątkową.

Rozwiązanie to może się wydawać kontrowersyjne, ale rzeczywiście trudno znaleźć lepszy sposób uzasadnienia poglądu, że – z jednej strony – utrata możliwości korzystania z rzeczy nie jest samoistną szkodą, podlegającą standardowo naprawieniu, a z drugiej, że szkodą podlegającą indemnizacji są wydatki na najem pojazdu zastępczego (ew. taksówkę czy też komunikację publiczną). Odrzucenie tego poglądu oznaczałoby zaś konieczność wyboru między dwiema skrajnościami: pełną i standardową kompensacją samej utraty możliwości korzystania z rzeczy albo całkowitą rezygnacją z kompensowania kosztów najmu pojazdu zastępczego, wynikających z uszkodzenia pojazdu wykorzystywanego do celów osobistych.

Niezależnie od kontrowersyjności takiego rozwiązania należy wskazać, że jego przyjęcie nie musi oznaczać, iż pokryciu podlegają wszystkie wydatki pozostające w wymaganym związku przyczynowym ze zdarzeniem szkodzącym. Na podstawie bowiem „twórczej wykładni” w doktrynie przyjmuje się, że z art. 354 § 2 k.c. wynika obowiązek współdziałania poszkodowanego (wierzyciela) z dłużnikiem (zobowiązanym do naprawienia szkody) w zakresie zmniejszania lub likwidowania szkód, którego potwierdzeniem w sferze ubezpieczeń jest art. 826 § 1 k.c. Zob. W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, s. 130–131. Przepisy te wraz z art. 362 k.c. mają kluczowe znaczenie w sytuacji, w której to działanie poszkodowanego ma decydujący wpływ na to, czy szkoda powstanie i jaki będzie jej rozmiar.

Uwzględnienie obowiązku minimalizacji szkody skłania do wniosku, że na dłużniku ciąży obowiązek naprawienia jedynie tych wydatków, które w okolicznościach  konkretnego przypadku służą ograniczeniu (wyeliminowaniu) negatywnego wpływu zdarzenia szkodzącego na sferę godnych ochrony interesów poszkodowanego (nie tylko szkody majątkowej), a zarazem są „celowe i ekonomicznie uzasadnione”, czyli w istocie proporcjonalne, tzn.:

• nadają się do wyeliminowania negatywnych dla poszkodowanego następstw,
• następstw tych nie da się wyeliminować za pomocą środków mniej obciążających dla dłużnika i
• między korzyścią wierzyciela a obciążeniem dłużnika zachodzi rozsądna proporcja.

W tak ujęty schemat prawidłowo wpisują się sformułowane w tezie i uzasadnieniu składu siedmiu sędziów z 17 listopada 2011 r. III CZP 5/11, OSNC 2012, nr 3, poz. 28. wskazówki co do tego, kiedy wydatki na najem pojazdu zastępczego można uznać za „celowe i ekonomicznie uzasadnione”.

Oznaczają one, że poszkodowany może żądać zwrotu wydatków poniesionych na najem pojazdu zastępczego przez czas potrzebny do naprawy albo nabycia pojazdu, jeżeli z okoliczności wynika, iż w tym czasie rzeczywiście korzystałby z uszkodzonego (zniszczonego) pojazdu, a zarazem nie miał dogodnej i bardziej ekonomicznej możliwości posłużenia się innym pojazdem.

Ze względu na to, że korzystanie z samochodu jest obecnie standardem, co do zasady rzeczywiście nie można uznać, iż w ramach obowiązku niepowiększania szkody poszkodowany jest zobowiązany do przemieszczania się komunikacją miejską (choćby istniały dogodne połączenia). Korzystanie z komunikacji miejskiej nie prowadzi w wystarczającym stopniu do ograniczenia negatywnych następstw utraty możliwości korzystania z pojazdu. Jeżeli jednak poszkodowany korzystał z auta sporadycznie, skorzystanie z taksówki może być bardziej racjonalne niż najem pojazdu zastępczego.

Za „celowe i ekonomicznie uzasadnione” należy przy tym uznać wydatki na najem pojazdu zastępczego, który pod względami istotnymi z punktu widzenia godnych ochrony interesów poszkodowanego (ocenianych in concreto), takimi jak np. niezawodność czy bezpieczeństwo, odpowiada uszkodzonemu (zniszczonemu) pojazdowi; co do zasady przesłankom tym odpowiadałby pojazd tej samej klasy co uszkodzony (zniszczony).

Z drugiej strony trzeba przyjąć wraz z Sądem, że indemnizacji podlegają wydatki na najem pojazdu zastępczego pomniejszone o zaoszczędzone przez poszkodowanego koszty eksploatacji własnego samochodu.

Należy też zgodzić się, że w świetle proponowanego rozwiązania zwrotowi podlegają jedynie wydatki faktycznie poniesione. Sformułowana w doktrynie propozycja analogicznego zastosowania wykształconej w orzecznictwie reguły, że można żądać sumy pieniężnej odpowiadającej kosztom naprawy niezależnie od tego, czy naprawa miała miejsce, nie wydaje się trafna. Między przypadkami tymi bowiem zachodzi istotna różnica. Możliwość żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej kosztom naprawy jest specyficzną „ubezpieczeniową” postacią restytucji pieniężnej służącej naprawieniu już istniejącej szkody majątkowej w postaci uszkodzenia rzeczy. Natomiast przed poniesieniem kosztów najmu pojazdu zastępczego nie można w ogóle mówić o podlegającej restytucji szkodzie majątkowej (skoro szkodą tą nie jest sama utrata możliwości korzystania z rzeczy).