* Wyrok wraz z uzasadnieniem opublikowany w LEX nr 951732.

T eza glosowanego wyroku brzmi:

Pozew o odszkodowanie przerywa bieg przedawnienia także dla kwoty, o jaką poszkodowany podwyższył swe żądanie w trakcie procesu wskutek ustaleń sądu dotyczących wysokości szkody Teza glosowanego wyroku: „Rzeczpospolita”, PCD z 14 kwietnia 2011 r., s. 3..

I

1. Glosowane orzeczenie zapadło na tle typowego stanu faktycznego związanego z roszczeniami byłych właścicieli, którzy utracili swoje prawa w wyniku wadliwych decyzji administracyjnych o charakterze nacjonalizacyjnym. I tak powodowie – jako następcy prawni byłego właściciela – wykazali, że w 1949 r. Minister Handlu Wewnętrznego wydał orzeczenie, na podstawie którego przejęte zostało na własność Państwa przedsiębiorstwo młyńskie, zorganizowane na nieruchomości o powierzchni 11 121 m² , stanowiące własność osoby fizycznej, a orzeczeniem Ministra Skupu z 1955 r. zatwierdzono protokół zdawczo-odbiorczy tego przedsiębiorstwa. Następnie, decyzją z 1992 r., zmienioną dwukrotnie, wojewoda stwierdził nabycie prawa użytkowania wieczystego gruntu o powierzchni 11 100 m² oraz własności budynków i innych urządzeń posadowionych na tym gruncie przez Rejonowe Przedsiębiorstwo Przetwórcze Przemysłu Paszowego (decyzja uwłaszczeniowa). Wyżej wymienione orzeczenia administracyjne zostały obecnie wzruszone w taki sposób, że Minister Gospodarki i Pracy decyzją z listopada 2004 r. stwierdził nieważność orzeczenia Ministra Handlu Wewnętrznego, a decyzją z 2005 r. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi stwierdził nieważność orzeczenia Ministra Skupu z 1955 r. Nadto wojewoda decyzją z 2006 r. stwierdził, że decyzja uwłaszczeniowa została wydana z naruszeniem prawa.

2. W konsekwencji powyższego powodowie wystąpili z roszczeniami odszkodowawczymi określonymi w pozwie kwotowo z zastrzeżeniem – z uwagi na specyficzne cechy przedmiotu utraconej własności, niewystępującego już w obrocie cywilnoprawnym  (przedsiębiorstwa młynarskiego) – ich doprecyzowania po sporządzeniu wyceny przez biegłego. Powodowie zgłosili w ten sposób żądania odzwierciedlające ich wolę uzyskania odszkodowania w wysokości odpowiadającej poniesionej szkodzie, niemożliwej do określenia w chwili wnoszenia powództwa. W toku postępowania wartość znacjonalizowanego przedsiębiorstwa – według szacunku biegłego – ustalono na kwotę 1 385 000 zł. Sąd Okręgowy wyrokiem z 17 września 2008 r. zasądził od pozwanego Skarbu Państwa (reprezentowanego przez Ministra Gospodarki) na rzecz powodów określone kwoty z ustawowymi odsetkami od dnia wyrokowania.

Jak wynika z uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego, orzeczenie to zostało zaskarżone przez pozwany Skarb Państwa apelacją, w której podniesiono zarzut naruszenia art. 123 § 1 pkt 1 k.c. w zw. z przepisem dotyczącym przedawnienia roszczeń deliktowych. Skarżący wywodził, że przywołany przez SO art. 363 § 2 k.c., przewidujący nakaz orzekania o wysokości odszkodowania według cen z daty ustalenia odszkodowania, nie usprawiedliwia przerwania biegu przedawnienia roszczeń niezgłoszonych w pozwie. Sąd Apelacyjny wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację pozwanego, przyjmując, że zamiarem powodów formułujących w określony powyżej sposób żądanie pozwu nie było ograniczenie roszczeń odszkodowawczych do kwot tamże oznaczonych, a więc dochodzenie ich jedynie w części, i w związku z tym modyfikacja żądań pozwu dokonana pismami procesowymi nie była zmianą powództwa wywierającą wskazane przez skarżącego skutki w zakresie przedawnienia. Jednocześnie biorąc pod uwagę fakt, że decyzje nadzorcze stwierdzające nieważność orzeczeń administracyjnych z 1949 i 1955 r. zapadły po wejściu w życie art. 417¹ k.c. i odwołując się do poglądu Sądu Najwyższego wyrażonego w uchwale z 6 listopada 2008 r., III CZP 101/08 (OSNC 2009, nr 4, poz. 57), Sąd Apelacyjny przyjął, że zasadność roszczeń powodów podlega ocenie przez pryzmat § 2 tego artykułu, a nie art. 160 k.p.a. Stwierdził także, że powodowie wykazali wszystkie przesłanki odpowiedzialności Skarbu Państwa za poniesioną przez nich szkodę. Utrata własności przedsiębiorstwa, w tym wchodzącej w jego skład nieruchomości gruntowej, pozostaje w normalnym związku przyczynowym z wydaniem orzeczenia nacjonalizacyjnego w 1949 r. Gdyby bowiem orzeczenie to nie zostało wydane, nie zostałaby wydana decyzja uwłaszczeniowa. 

3. W skardze kasacyjnej Skarb Państwa podniósł zarzuty błędnej wykładni: (1) art. 361 § 2 k.c. w związku z art. 417¹ § 2 k.c., art. 236 § 1 k.c. i art. 33 ust. 1 i 2 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami przez przyjęcie, że powodowie ponieśli szkodę m.in. w postaci utraty prawa własności nieruchomości wskutek wadliwych orzeczeń administracyjnych, chociaż stwierdzona została ich nieważność, (2) art. 361 § 1 k.c. w związku z art. 417¹ § 2 k.c. przez przyjęcie, że między wskazywaną przez powodów szkodą a zdarzeniem w postaci wydania orzeczeń z 1949 r. i 1955 r. zachodzi adekwatny związek przyczynowy oraz (3) art. 123 § 1 pkt 1 k.c., art. 442 § 1 k.c. i art. 442¹ § 1 k.c. w związku z art. 2 ustawy z 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny przez przyjęcie, że część żądania powodów wynikająca z rozszerzonego powództwa nie uległa przedawnieniu. Skarżący zarzucił też naruszenie art. 363 § 2 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że nakaz orzekania według stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy, z uwzględnieniem wysokości odszkodowania według cen z daty ustalenia odszkodowania, usprawiedliwia przerwanie biegu przedawnienia do wysokości zasądzonego odszkodowania niezależnie od granic pierwotnego żądania  określonego w pozwie. Powołując się na te zarzuty, pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i zmianę wyroku pierwszej instancji przez oddalenie powództwa, bądź też przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

4. Glosowanym wyrokiem SN skargę oddalił. W uzasadnieniu zwrócił przede wszystkim uwagę na to, że część podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów została powiązana z naruszeniem przepisów, które w sprawie nie mają zastosowania, i w związku z tym próba podważenia wyroku sądu drugiej instancji w drodze zarzutu ich błędnej wykładni nie mogła okazać się skuteczna. Dotyczy to przede wszystkim zastosowania jako podstawy odpowiedzialności pozwanego art. 417¹ § 2 k.c., co do którego wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 31 marca 2011 r., III CZP 112/10 (OSNC 2011, nr 7–8, poz. 75), uznając, że do roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej ostateczną decyzją administracyjną wydaną przed dniem 1 września 2004 r., której nieważność lub wydanie z naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. stwierdzono po tym dniu, ma zastosowanie art. 160 § 1, 2, 3 i 6 k.p.a. Sąd Najwyższy poddał analizie zagadnienia związane z zarzutami objętymi pierwszą i trzecią z wywiedzionych przez skarżącą podstaw kasacyjnych, formułując kolejno dwa zasadnicze poglądy:

1. że nabycie własności gruntu przez Skarb Państwa stanowi wtórny skutek prawny działania rękojmi, przy założeniu potrzeby stworzenia właściwej ochrony prawnej dla użytkownika wieczystego (teza za LEX nr 951732) oraz
2. że pozew o odszkodowanie przerywa bieg przedawnienia także dla kwoty, o jaką poszkodowany podwyższył swe żądanie w trakcie procesu wskutek ustaleń sądu dotyczących wysokości szkody (teza za „Rzeczpospolitą”, PCD z 14 kwietnia 2011 r., s. 3).

5. Przedmiotem niniejszej glosy jest drugi z zaprezentowanych przez Sąd Najwyższy poglądów, który – co wykażę poniżej – należy w całości zaakceptować.

II

1. Jak się powszechnie przyjmuje, naprawienie szkody stanowi przedmiot stosunku obligacyjnego, którego treścią jest uprawnienie wierzyciela (poszkodowanego) domagania się wyrównania doznanego uszczerbku i odpowiadający temu obowiązek dłużnika do zachowania się zgodnego z żądaniem wierzycielaPor. W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2002, s. 90; T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red), System prawa cywilnego, t. III, Prawo zobowiązań – część ogólna, Wrocław 1981; B. Lackoroński, (w:) K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2011, wyd. 2, teza 1 komentarza do art. 363 k.c. . Źródłem tak określonego stosunku obligacyjnego jest bądź przepis ustawy, bądź umowa stron, które czynią określony podmiot odpowiedzialnym wobec poszkodowanego za doznaną przez niego szkodę.

2. W przyjętym w polskim prawie cywilnym modelu odpowiedzialności odszkodowawczej naprawienie szkody może nastąpić albo przez przywrócenie stanu poprzedniego (restytucja naturalna), albo przez zapłatę określonej kwoty pieniężnej, a sposób wyrównania tego prawnie relewantnego uszczerbku został – co do zasady – pozostawiony wyborowi poszkodowanego (art. 363 § 1 k.c.). Dlatego też, ze względu na alternatywny sposób naprawienia szkody, zobowiązania odszkodowawcze nie mają charakteru ściśle pieniężnego. Z uwagi na tego rodzaju rozwiązanie przyjmuje się za literaturą niemiecką,  że niezależnie od ostatecznej postaci zachowania dłużnika ciążący na nim obowiązek naprawienia szkody jest długiem niepieniężnym spełnianym niekiedy w pieniądzu (tzw. Geldwertschuld)Por. np. A. Stelmachowski, Nominalizm pieniężny a waloryzacja, SC, t. VI, 1965, s. 277; tenże, Nominalizm a wykonanie w pieniądzu niepieniężnych zobowiązań, NP 1959, nr 11, s. 1272; A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania według przepisów kodeksu cywilnego, NP 1965, nr 4, s. 150; tenże, Odszkodowanie za szkodę majątkową. Szkoda na mieniu i osobie, Bydgoszcz 1998, a ostatnio M. Kaliński, Szkoda na mieniu i jej naprawienie, wyd. 2, Warszawa 2011, s. 444; por. także uchwałę SN z 5 czerwca 1984 r., III CRN 101/84, OSNC 1985, nr 1, poz. 17. . Podkreśla się, że tego rodzaju rozwiązanie eliminuje ryzyka będące konsekwencją spadku siły nabywczej pieniądza T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red), System, s. 278; A. Rembieliński, (w:) J. Winiarz (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, Warszawa 1989, s. 314; A. Szpunar, Odpowiedzialność cywilna. Komentarz w formie glos, Sopot 1997, s. 170; tenże, Ustalenie odszkodowania, s. 346; M. Kaliński, Szkoda na mieniu, s. 444. .

3. Skoro naprawienie szkody jest świadczeniem, do którego spełnienia dłużnik jest obowiązany, to jego określenie w stopniu niezbędnym dla należytego wykonania zobowiązania powinno być możliwe najpóźniej w chwili, w której roszczenie o spełnienie świadczenia staje się wymagalne. Tym samym w dacie wymagalności roszczenia o naprawienie szkody znane muszą być istota, charakter i zakres uszczerbku podlegającego naprawieniu. Nie oznacza to wszakże, że zakres i tym samym wielkość uszczerbku podlegającego kompensacji jest niezmienna w okresie zaskarżalności wierzytelności o naprawienie szkody. Dzieje się tak z uwagi na dynamiczny charakter szkody w różnych jej postaciach i przejawach, prowadzący wielokrotnie do poszerzania się zakresu „umniejszenia” stanu majątku lub innych prawnie chronionych i podlegających indemnizacji dóbr wierzyciela. Sytuacja powyższa ulega niejako pogłębieniu wówczas, gdy – czy to z wyboru poszkodowanego, czy też z innych przyczyn przewidzianych w przepisach prawa – naprawienie szkody ma nastąpić poprzez zapłatę określonej kwoty pieniężnej. Taki stan rzeczy determinowany jest warunkami rynkowymi, związanymi m.in. z popytem i podażą określonych dóbr, a tym samym z siłą nabywczą pieniądza.

4. Celem świadczenia polegającego na naprawieniu szkody jest usunięcie skutków naruszenia przez przywrócenie hipotetycznego stanu, jaki istniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie, z którego szkoda wynikła. Czas, w którym ustalenie owego hipotetycznego stanu, jaki powinien nastąpić w wyniku spełnienia świadczenia polegającego na naprawieniu szkody, nie daje się określić na podstawie art. 363 k.c. Za uznaniem, że momentem miarodajnym dla ustalenia stanu hipotetycznego jest dzień ustalania obowiązku naprawienia szkody, przemawia brzmienie art. 316 k.p.c., zgodnie z którym sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan istniejący w chwili zamknięcia rozprawyPor. T. Wiśniewski, (w:) Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, wyd. 9, Warszawa 2009, s. 95; M. Kaliński, Szkoda na mieniu, s. 443; A. Olejniczak, (w:) A. Kidyba, Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, Warszawa 2010, s. 103; Z. Banaszczyk, (w:) Kodeks cywilny, t. I, komentarz do art. 1–44910, wyd. 6, Warszawa 2011, s. 1362.. Od zasady tej istnieją wyjątki wynikające z przepisów nakazujących dla potrzeb ustalenia odszkodowania obowiązek brania pod uwagę innych cen niż ceny z daty wyrokowania naprawienia szkody (art. 363 § 2 in fine k.c.) albo z przepisów rozszerzających obowiązek naprawienia szkody na uszczerbek, który w dacie ustalania obowiązku naprawienia szkody jeszcze nie powstał lub nie ujawnił się, ale może powstać w przyszłościPor. A. Olejniczak, (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, s. 103; Z. Banaszczyk, (w:) Kodeks cywilny, s. 1362. .

5. Obecnie najczęstszym sposobem naprawienia szkody jest zapłata określonej kwoty  pieniężnej odpowiadającej wartości prawa, którego poszkodowany został pozbawiony lub którego – na skutek zdarzenia przypisanego przez przepis ustawy podmiotowi odpowiedzialnemu – nie uzyskał. Dzieje się tak dlatego, że rekompensata pieniężna staje się „wygodniejszym” sposobem kompensacji, tak dla poszkodowanego, mogącego swobodnie dysponować uzyskaną kwotą pieniężną, jak i dla zobowiązanego, który nie musi podejmować dodatkowych starań związanych z restytucją naturalną.

5.1. Dochodzone w procesie odszkodowawczym świadczenie pieniężne będzie ulegało zmianom w zależności od zmiany wartości prawa (dobra) będącego podstawą określenia wysokości szkody wyrażonej w pieniądzu. Przepis art. 363 § 2 k.c. wymaga bowiem, by w razie żądania naprawienia szkody w pieniądzu wysokość odszkodowania była ustalana według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili.

5.2. Nierzadko kwota pieniężna ostatecznie dochodzona w procesie odszkodowawczym będzie różniła się zasadniczo od kwoty objętej pierwotnym żądaniem pozwu, co może być w praktyce spowodowane nie tylko szybką zmianą wartości pieniądza lub wartości utraconych dóbr (jeżeli nie pozostaje w związku ze zmianą wartości pieniądza), ale także długotrwałością postępowania sądowego. W procesie dochodzi więc do swojego rodzaju „waloryzacji” zgłoszonej kwoty pieniężnej na datę wyrokowania, co usprawiedliwia pogląd, że roszczenia odszkodowawcze wyrażone w pieniądzu nie podlegają waloryzacji na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. Wyrok SN z 10 lutego 1995 r., I CR 1/95, niepubl., LEX nr 55390; A. Szpunar, Odszkodowanie, s. 126; tenże, Odpowiedzialność, s. 170; por. T. Dybowski, (w:) Z. Radwański (red), System, s. 273; M. Kaliński, Szkoda na mieniu, s. 444.

6. Doskonałą ilustrację zjawiska stanowi nie tylko stan faktyczny sprawy, w której zapadł glosowany wyrok, ale także wszystkie przypadki dochodzenia na drodze sądowej odszkodowania za utratę rzeczy będących przedmiotem własności. Określone w pozwach odszkodowania odpowiadają ich wartości ustalonej zazwyczaj na datę wnoszenia pozwów. Z uwagi jednak na różne okoliczności, a przede wszystkim długotrwałość procesów, ostatecznie dochodzone kwoty są znacznie większe.

7. Powyższe, tak jak to miało miejsce w przypadku glosowanego orzeczenia, zmusza sądy do rozstrzygnięcia zagadnienia natury ogólnej, dotyczącego zmiany wyrażonej w pieniądzu wielkości uszczerbku w trakcie trwania procesu odszkodowawczego i wpływu tego zjawiska na ostateczną konkretyzację roszczenia oraz jego materialnoprawne i procesowe skutki.

7.1. Wymaga podkreślenia, że w sytuacji podwyższenia w toku procesu wysokości dochodzonej przez powoda kwoty pieniężnej dochodzi do zmiany powództwa, polegającej na jego rozszerzeniu. Wywołuje to istotne skutki procesowe w postaci możliwości zmiany właściwości rzeczowej sądu oraz konieczności poniesienia przez powoda dodatkowej opłaty sądowej. W związku z tym można stwierdzić, że zmiana taka dotyczy na pewno roszczenia w znaczeniu procesowym, natomiast to, czy stanowi ona zmianę roszczenia w znaczeniu materialnoprawnym, może być wynikiem analizy odpowiednich przepisów Kodeksu cywilnego Co do relacji między pojęciami „roszczenie materialnoprawne” i „roszczenie procesowe” zob. np. W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 142 i n.; W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 176–177.. Należy przy tym zauważyć, że przedstawione  w literaturze „inne procesowe sposoby” ochrony interesów poszkodowanego przed ujemnymi skutkami upływu czasu, w którym roszczenia są zgłaszane lub konkretyzowaneP. Sobolewski, (w:) P. Sobolewski, M. Warciński, Przedawnienie roszczeń deliktowych, Warszawa 2007, s. 6., powinny być uznane za nieprzydatne w omawianym zakresie. Jeżeli bowiem wskazuje się możliwość wydania przez sąd wyroku wstępnego w trybie art. 318 k.p.c., ustalenia odpowiedzialności odszkodowawczej na przyszłość (art. 189 k.p.c.) albo przyznania odpowiedniej sumy wedle własnego uznania w przypadku braku możliwości udowodnienia ścisłej wysokości szkody (art. 322 k.p.c.) Tamże., to widać wyraźnie, że nie dotyczą one omawianej sytuacji, ale odnoszą się do przypadków tzw. szkody przyszłej albo niemożności ścisłego udowodnienia wysokości doznanego uszczerbku.

7.2. Przy ocenie omawianego zdarzenia z materialnoprawnego punktu widzenia siłą rzeczy narzuca się pytanie, czy w sytuacji takiego rozszerzenia żądania w zakresie naprawienia szkody w pieniądzu podmiot, przeciwko któremu roszczenie jest skierowane, może podnieść co do kwoty rozszerzenia żądania zarzut przedawnienia „tej części roszczenia” oraz czy wytoczenie powództwa o kwotę niższego odszkodowania przerywa bieg terminu przedawnienia co do roszczenia o naprawienie wyrządzonej szkody w ogólności.

7.3. Skoro przedmiotem przedawnienia jest roszczenie materialnoprawne, to z punktu widzenia art. 363 k.c. w zw. z art. 123 k.c. bieg terminu przedawnienia roszczenia o odszkodowanie (czy to w postaci żądania o przywrócenie stanu poprzedniego, czy o danie odszkodowania w pieniądzu) przerywa się przez każdą czynność przed sądem, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Jeżeli więc poszkodowany dochodzi w dacie wniesienia pozwu naprawienia w pieniądzu szkody w całości, określając wysokość żądania odszkodowawczego stosownie do aktualnej wartości doznanego uszczerbku, to nie może w konsekwencji zmiany cen (w drodze ich wzrostu) w czasie procesu być narażony na skuteczne podniesienie przez pozwanego zarzutu przedawnienia co do części żądania nieobjętego pierwotną treścią pozwu. Tym samym w rozumieniu art. 123 w zw. z art. 117 i art. 363 § 2 k.c. mechanizm przerwania biegu przedawnienia związany jest z roszczeniem majątkowym, jakim w każdym przypadku jest żądanie naprawienia szkody, a czynności procesowe określane mianem rozszerzenia powództwa są – w analizowanym przypadku – niczym innym jak tylko procesową konkretyzacją tego samego roszczenia materialnoprawnegoPor. Z. Banaszczyk, Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej, Warszawa 2012, s. 375. . To samo dotyczy sytuacji, kiedy poszkodowany obejmuje pierwotnie żądaniem pozwu przywrócenie stanu poprzedniego, a w trakcie trwania procesu, po upływie terminu przewidzianego w art. 442¹ k.c., zmienia żądanie pozwu na żądanie świadczenia w pieniądzu. W tym znaczeniu – jak słusznie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu glosowanego wyroku – dochodzone w postępowaniu cywilnym roszczenie nie będzie podlegało osobnemu przedawnieniu w zakresie dokonanej przez powoda jego konkretyzacji, jeżeli od początku powód dochodził naprawienia szkody w całości. Natomiast dochodzenie naprawienia części szkody nie wywołuje skutku w postaci przerwania biegu terminu przedawnienia co do tej części, która nie została pozwem objęta.

8. W konsekwencji powyższych uwag przyjąć należy, że dokonana w procesie odszkodowawczym zmiana powództwa w postaci podwyższenia dochodzonej kwoty odszkodowania jest jedynie zmianą roszczenia w znaczeniu procesowym. Z uwagi na treść art. 363 k.c. nie stanowi ona zmiany roszczenia w znaczeniu materialnoprawnym, którym jest od początku procesu żądanie naprawienia szkody. Tym samym wniesienie przed upływem terminu przedawnienia pozwu obejmującego żądanie naprawienia szkody w całości, nawet przybierające od początku postać odszkodowania wyrażonego w pieniądzu, przerywa bieg tego terminu, także odnośnie do kwot, o jakie roszczenie w znaczeniu procesowym zostało podwyższone na skutek zmiany cen.