W dziełach stanowiących przedmiot praw autorskich chroniona jest forma i treść utworu.

Ponieważ dzieło autorskie jest dobrem niematerialnym, ochronie podlega zarówno jego forma wewnętrzna, jak i zewnętrzna.

Forma wewnętrzna powstaje w umyśle twórcy i następnie zostaje uzewnętrzniona w postaci zmaterializowanej.

Forma zewnętrzna może mieć postać trwałą (np. rzeźba) lub jej ustalenie może być nietrwałe (np. improwizacja muzyczna, słowna).

Współcześnie jedną z form wyrażania myśli twórczej są tzw. instalacje.

Pojęcie „instalacja” oznacza: „dzieło plastyczne składające się z wielu elementów (gotowych lub specjalnie wykonanych) tworzących razem całość, wyrażające pewną treść (...) Treść (znaczenie) wynika z relacji zachodzących pomiędzy elementami składowymi lub między nimi i towarzyszącym kontekstem przestrzennym”.Wielka Encyklopedia, Warszawa 2002, t. 12, s. 156.

W Polsce szczególnie znane są instalacje Magdaleny Abakanowicz i Katarzyny Kozyry. Ocena instalacji jako dzieła chronionego prawem autorskim była przedmiotem wyroku francuskiego Sądu Kasacyjnego z 13 listopada 2008 r.

W orzeczeniu tym Sąd uznał za przedmiot praw autorskich instalację złożoną z napisu Paradis umieszczonego na drzwiach ustępu sypialni dla alkoholików, znajdującej się w szpitalu dla psychicznie chorych w Ville Evrard.

Zdaniem Sądu wkładem twórczym była zmiana normalnego znaczenia napisu przez jego przeciwstawienie przeznaczeniu lokalu i budynku oraz opłakanemu stanowi całego otoczenia.

Wyrok spotkał się w doktrynie zarówno z aprobatą, jak i ostrą krytyką zarzucającą nawet naruszenie zasad prawa autorskiego.

I. Instalacji stanowiącej przedmiot orzeczenia odmawia cech utworu chronionego prawem autorskim Philippe Gaudrat.De l’enfer de l’addiction au Paradis des toilettes: tribulations judiciaire Au purgatoire du droit d’augeur. Observations sur CIV 1ere. 13 Nov. 2008, RIDA nr 229, s. 81–171 passim.

Zdaniem tego komentatora autor tworzy w swojej imaginacji formę myślenia, która stanowi formę wewnętrzną przenoszoną następnie na formę zewnętrzną.

Forma zewnętrzna jest realizacją koncepcji autora. Forma wewnętrzna wyrażona w formie zewnętrznej musi zawierać elementy osobowości twórcy. Forma nie może wyrażać osobowości twórcy, jeżeli nie wynika z modyfikacji tego, co już istnieje.

Sam wybór jako taki może być działaniem artystycznym, ale nie utworem. Tylko wybór kreatywny może prowadzić do powstania utworu chronionego prawem autorskim.

Według poglądu aprobującego orzeczenieN. Walravens-Mardarescu, De l’art conceptuel comme creation et sa protection par le droit d’auteur, RIDA 2009, nr 220, s. 5–79 passim. zamieszczenie słowa Paradis w miejscu szczególnym zmieniło jego normalne znaczenie i było oryginalną realizacją materialną abstrakcyjnej koncepcji autora.

Forma dzieła jest wynikiem dokonanego wyboru i ułożenia elementów, które tę formę tworzą. Wybór stanowi udział w procesie twórczym i prowadzi do zaznaczenia osobowości autora. Wybór nie zostaje dokonany jako cel sam w sobie, ale jest sposobem ekspresji zmierzającej do realizacji dzieła. W omawianej sprawie istotnym elementem utworu był napis Paradis, miejsce ekspozycji, jej otoczenie oraz wynikająca z tego atmosfera.

Nie ma znaczenia, że do instalacji użyte zostały elementy już uprzednio istniejące bez twórczego udziału autora.

Poznanie dzieła następuje przez dochodzenie do intencji autora. W dokonanej przez autora instalacji intencja twórcy była odczuwalna i dostrzegalna.

II. Utwór chroniony przepisami prawa autorskiego jest dobrem niematerialnym. Substrat materialny jest konkretyzacją koncepcji stworzonej w umyśle autora. Przesłanką ochrony jest wkład twórczy. Wkład twórczy powinien występować w dziele niematerialnym i znajdować swój wyraz w jego uzewnętrznieniu.

Nie wydaje się uzasadnione wymaganie, aby forma wewnętrzna cechowała się osobowością twórcy.

Forma wewnętrzna może być aleatoryczna, trudno uchwytna.Por. P. Fehlmann, Das Parfum. Ein urheberrechtlich geschütztes Werk?, UFITA 2009, z. 1, s. 30 i 53. Powstająca w umyśle autora koncepcja to przede wszystkim zarys treści. Chronologicznie koncepcja treściowa wyprzedza formę ekspresji, a nie odwrotnie. Konkretyzacja następuje w postaci formy zewnętrznej.

W doktrynie i orzecznictwie zaznacza się tendencja poszerzania zakresu dzieł chronionych prawem autorskim przy równoczesnym ograniczaniu wymagań co do wkładu twórczego. Jedną z przyczyn są coraz szersze technicznie możliwości tworzenia, rozpowszechniania i odbioru dzieła.

Powstanie w niemieckiej doktrynie prawa autorskiego koncepcji Kleine Münze i statistische Einmaligkeit było wyrazem tego stanu rzeczy.

Określenie Kleine Münze dotyczy dzieł o małym wkładzie twórczym, ale wystarczającym do uznania ich za chronione prawem autorskim. Dopuszczalność i rozmiar małego wkładu twórczego są różnie oceniane w zależności od dziedziny twórczości.

Należy jednak odnotować, że w doktrynie pojawiały się głosy domagające się, aby ochrona prawem autorskim ograniczała się do dzieł literatury, muzyki i sztuki, z równoczesnym zwiększeniem wymagań co do wkładu twórczego i odstąpieniem od koncepcji Kleine Münze.A. Dietz, Das Urheberrecht in der Europäischen Gemeinschaft, Baden-Baden 1978, s. 62–63.

Przy dziele w formie instalacji koncepcja Kleine Münze jest nie do zastosowania, gdyż skuteczne dochodzenie do intencji autora i jego niematerialnego utworu zależne jest od odpowiednio znacznego wkładu twórczego w utrwalonym dziele.

Kryterium jednorazowości statystycznej przyjmują autorzy, według których w utworze chronionym występować powinna indywidualność dzieła, a nie indywidualność twórcy.K. Schmidt, Urheberrechtlicher Werkbegriff und Gegenwartskunst-Krise oder Bewährung eines gesetzlichen Konzepts?, UFITA 1976, t. 77, s. 48.

Zgodnie z tym poglądem, oceniając indywidualny charakter dzieła, należy ustalić, czy nie istnieje już identyczne dzieło lub czy nie występuje znaczne podobieństwo stworzenia analogicznego utworu.W. Straub, Indiwidualität als Schlüsselkriterium des Urheberrechts, GRUR Int. 2001, z. 1, s. 4.

Instalację Paradis cechowała niewątpliwie tzw. jednorazowość statystyczna. Wkład twórczy wyróżniał się w swej zewnętrznej formie osobliwością pomysłu i oryginalną realizacją materialną abstrakcyjnej koncepcji autora.

Instalacja będąca uzewnętrznieniem niematerialnego utworu może się składać z elementów już uprzednio istniejących.

W doktrynie i orzecznictwie uznaje się, że może być chroniony prawem autorskim wkład twórczy ograniczający się na przykład do układu lub usystematyzowania już uprzednio istniejących elementów.

Wartość wewnętrzna dzieła (poziom) nie ma znaczenia dla klasyfikacji utworu jako dzieła chronionego prawem autorskim. Ale występuje również pogląd, że klasyfikowanie dzieła jako przedmiotu praw autorskich może następować także w drodze oceny jego wartości.B. Samson, Die Topik im Gewerblichen Rechtsschutz und Urheberrecht, UFITA 1975, t. 74, s. 142.

W sprawie Paradisu Sąd Kasacyjny określił instalację jako utwór kompozycyjny, który bardziej trafnie można by nazwać intencjonalnym, gdyż instalacja służy odbiorcy do szukania konstrukcji myślowej autora, jego intencji.

Francuski Sąd Kasacyjny nazwał to dążenie odbiorcy utworu do zrozumienia treści dzieła niematerialnego l’approche conceptuelle.

Silny wydźwięk socjalny instalacji pozwalał odbiorcy na poznanie intencji autora i zbliżenie się do samego utworu.

Reasumując, stanowisko zajęte przez Sąd Kasacyjny w wyroku z 13 stycznia 2008 r. uznać należy za uzasadnione.