P rezentowana glosa stanowi analizę uchwały Sądu Najwyższego 27.03.2018 r. (III CZP 60/17), w której uznano, że więź rodzinna stanowi dobro osobiste, którego naruszenie, w wyniku czynu niedozwolonego, uzasadnia zadośćuczynienie wobec członków rodziny poszkodowanego. Z taką opinią nie zgodzili się dwaj sędziowie, stwierdzając, że więź rodzinna nie może stanowić dobra osobistego, gdyż ma charakter interpersonalny, co naturalnie się wyklucza. Moim zdaniem należy jednak zgodzić się z poglądem wyrażonym w przedmiotowej uchwale, przyjmując, że więź rodzinna jest nierozerwalnie związana z istotą człowieczeństwa, a uznanie jej za dobro osobiste jest ugruntowane w dotychczasowym orzecznictwie.

Problem rozstrzygnięty przez Sąd Najwyższy ma istotne znaczenie dla rodzin ofiar wszelkiego rodzaju czynów niedozwolonych, w szczególności wypadków komunikacyjnych i błędów medycznych, w wyniku których poszkodowany, będący najbliższym członkiem rodziny, doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu. O doniosłości glosowanego judykatu świadczy również fakt, że Sąd Najwyższy, tego samego dnia, podjął trzy identycznie brzmiące uchwały, które zapadły przy dwóch głosach odrębnychZob. uchwała SN z 27.03.2018 r. (III CZP 36/17), OSNC 2018/11, poz. 10; uchwała SN z 27.03.2018 r. (III CZP 69/17), OSNC 2018/11, poz. 104; uchwała SN z 27.03.2018 r. (III CZP 60/17), OSNC 2018/9, poz. 83..

Dwie z wymienionych wyżej uchwał zostały podjęte na skutek pytań prawnych zadanych odpowiednio przez: Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego (III CZP 69/17) i Rzecznika Finansowego (III CZP 36/17). Zasadność wydania uchwał motywowali oni rozbieżnością orzecznictwa w wykładni art. 448 w związku z art. 23 i 24 Kodeksu cywilnegoUstawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2019 r. poz. 1145 ze zm.), dalej k.c. oraz art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli KomunikacyjnychUstawa z 22.05.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. z 2018 r. poz. 473 ze zm.), dalej ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych.. Trzecia z nich (III CZP 60/17), omawiana w niniejszej glosie, została podjęta ze względu na powzięte przez Sąd Najwyższy wątpliwości, na tle konkretnej sprawy, i w konsekwencji tych wątpliwości zadane pytanie prawne. Stan faktyczny tej sprawy był następujący. Powodami byli małoletnia S.K. oraz jej rodzice R.Y. i M.K., pozwanym Szpital Powiatowy w W. Powodowie będący obywatelami Rosji przyjechali do Polski, gdy powódka R.Y. była w 3. miesiącu ciąży. Poród odbył się w styczniu 2008 r., ze względu na błędy lekarzy, w szczególności zaniechanie natychmiastowego przeprowadzenia cesarskiego cięcia, małoletnia powódka S.K. przyszła na świat z nieodwracalnymi i trwałymi wadami. Małoletnia doznała uszkodzenia mózgu, cierpi na małogłowie, upośledzenie rozwoju umysłowego i ma lekooporną padaczkę. Wymaga stałej opieki, gdyż nie mówi, nie siedzi, nie je samodzielnie, nie kontroluje czynności fizjologicznych, jej stan nie rokuje poprawy. W wyniku orzeczenia sądu apelacyjnego małoletnia powódka otrzymała odszkodowanie, rentę, rentę z tytułu zwiększonych potrzeb oraz zadośćuczynienie w łącznej kwocie 1.200.000 zł, ustalono także odpowiedzialność pozwanego na przyszłość. Powodowie otrzymali zadośćuczynienie w wysokości odpowiednio 200.000 zł i 300.000 zł. Skargę kasacyjną złożył pozwany, a SN powziął poważne wątpliwości prawne co do wykładni przepisów prawa materialnego wskazanych jako naruszone w skardze kasacyjnej, formułując w związku z tym zagadnienie prawne „czy roszczenie o zadośćuczynienie na podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 k.c. przysługuje osobom bliskim poszkodowanego także wtedy, gdy na skutek czynu niedozwolonego poszkodowany doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu?”Postanowienie SN z 21.04.2017 r. (I CSK 472/16), LEX nr 2305912..

Dotychczasowe orzecznictwo

W orzecznictwie ukształtowały się dwa przeciwstawne poglądy odnoszące się do możliwości zasądzenia odszkodowania na rzecz rodziny poszkodowanego, który na skutek istotnego uszczerbku zdrowotnego, wynikającego z czynu niedozwolonego, znajduje się w stanie wegetatywnym, uniemożliwiającym nawiązanie z nim kontaktuRzecznik Finansowy, Wniosek o podjęcie uchwały, https://rf.gov.pl/pdf/RF_do_SN_zadosc_stany_wegetatywne1.pdf (dostęp: 7.06.2019)..

Pierwszy pogląd przyjmuje istnienie dobra osobistego w postaci więzi rodzinnych (różnie nazywanego w poszczególnych orzeczeniach) występującego indywidualnie u każdego z członków rodziny, niezależnie od tego, czy dany jej członek z tej więzi korzysta i w jakim stopniu, a zerwanie jej skutkuje poczuciem krzywdy na skutek bezpośredniego naruszenia owej więzi emocjonalnejWyrok SN z 10.02.2017 r. (V CSK 291/16),LEX nr 2329480; wyrok SN z 9.08.2016 r. (II CSK 719/15), LEX nr 2108500; wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 13.11.2015 r. (I ACa 482/15), niepubl.; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 21.12.2016 r. (I ACa 617/16), niepubl.; wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 17.09.2013 r. (I ACa 840/13), niepubl.; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 17.08.2017 r. (I ACa 835/14), LEX nr 2390584.. Jeden czyn może skutkować bowiem krzywdą kilku osób, które mogą dochodzić jej naprawienia niezależnie od siebie. Uzasadnia to pełną ochronę na podstawie art. 24 § 1 w zw. z art. 448 k.c., co umożliwia zasądzenie zadośćuczynienia na rzecz członka rodziny poszkodowanego, który wskutek czynu niedozwolonego został pozbawiony przez sprawcę deliktu więzi ze swoim bliskim.

Drugi pogląd występujący w dotychczasowej judykaturze odmawia możliwości odpowiedniego zastosowania art. 448 k.c. i zasądzenia zadośćuczynienia na rzecz członka rodziny poszkodowanego, który doznał ciężkiego uszczerbku zdrowotnego i znajduje się w stanie wegetatywnymPostanowienie SN z 21.04.2017 r. (I CSK 472/16), LEX nr 2305912; postanowienie SN z 5.01.2017 r. (I CSK 444/16), LEX nr 2195668; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 1.12.2016 r. (I Aca 601/16) ), niepubl.; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5.04.2013 r. (I Aca 1143/12), LEX nr 1335751; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 20.07.2017 r. (I ACa 1771/16), LEX nr 2365592; wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 29.09.2016 r. (I ACa 1022/16), niepubl..W przeważającej części tych orzeczeń sądy uznawały, że członkowie rodziny poszkodowanego są jedynie pośrednio poszkodowani, a domaganie się rekompensaty za krzywdę niemajątkową wymaga bezpośredniej szkody. Ponadto stwierdzano, że sąd nie powinien zastępować ustawodawcy, który wyczerpująco unormował roszczenia o zadośćuczynienie poszkodowanego i członków jego rodziny w art. 445 i 446 k.c. Skoro zatem przewidziano zadośćuczynienie dla najbliższych zmarłego, a nie osoby poważnie i trwale uszkodzonej, to jest to celowe działanie prawodawcy. Rzadziej natomiast zdarzały się judykaty wskazujące, że szeroko pojmowanych więzi rodzinnych nie można zakwalifikować jako dobra osobistego, choć i takie orzeczenia miały miejsce. W ich ocenie katalog dóbr osobistych nie powinien być bezgranicznie poszerzany, a istnienie dobra osobistego musi być weryfikowalne za pomocą obiektywnych kryteriów. Tym kryteriom wymyka się więź rodzinna jako stan emocjonalny wytworzony pomiędzy członkami rodziny. Poza tym więź rodzinna ma charakter interpersonalny, a nie osobisty. Pogorszenie, nawet znaczne, stanu zdrowia członka rodziny nie przekreśla więzi z nim.

Czy więź rodzinna jest dobrem osobistym?

Dobra osobiste człowieka są jednym z podstawowych, a zarazem kluczowych pojęć prawa cywilnego. Ustawodawca unormował je w części ogólnej Kodeksu cywilnego, nie definiując pojęcia dóbr osobistych, lecz zawierając przykładowe ich wyliczenie oraz ogólną zasadę ich ochrony, jak również służące ku temu środki. Wobec braku ustawowej definicji takową próbują wypracować orzecznictwo oraz doktryna, jednakże ze względu na niejednorodność i szerokość tego zagadnienia nie jest to zadanie łatwe. Przyjmuje się jednak zazwyczaj, że dobra osobiste wynikają z tych wartości niemajątkowych, które są ściśle związane z człowiekiem, obejmując jego fizyczną i psychiczną integralność albo będąc przejawem jego twórczej działalności; skupiają niepowtarzalną, pozwalającą na samorealizację indywidualność człowieka, jego godność oraz pozycję wśród innych ludzi. Dobrem osobistym jest wartość immanentnie złączona z istotą człowieczeństwa oraz naturą człowieka, niezależna od jego woli, stała, dająca się skonkretyzować i zobiektywizowaćUchwała SN z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), OSNC 2011/4, poz. 41.. Powyższa próba zdefiniowania dóbr osobistych, choć z pewnością nie jest pierwsząZob. wyrok SN z 10.06.1977 r. (II CR 187/77), LEX nr 7947, w którym wskazano, że „analiza art. 23 k.c. oraz dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego pozwala na przyjęcie poglądu, iż dobro osobiste, jest to ogół czynników mających na celu zapewnienie obywatelowi rozwoju jego osobowości, ochronę jego egzystencji i zapewnienie mu prawa do korzystania z tych dóbr, które są dostępne na danym etapie rozwoju społeczno-ekonomicznego społeczeństwa, a które sprzyjają zachowaniu cech odrębności i związaniu ze społeczeństwem, w którym żyje”., to właściwie oddaje współczesne rozumienie tego zagadnienia, w którym kładzie się nacisk przede wszystkim na nierozerwalność dobra osobistego z osobowością człowieka oraz jego istnieniem jako wartości niematerialnej wywodzącej się z istoty człowieczeństwa. Ze względu na otwarty katalog dóbr osobistych jest niekwestionowane, że wciąż mogą być odkrywane nowe dobra osobiste, a proces ten w dużej mierze wiąże się z rozwojem cywilizacyjnym i społecznym. Przy czym katalog ten nie powinien być sztucznie rozszerzany, gdyż ochrona przyznana dobrom osobistym ma charakter wyjątkowy.

Uznanie więzi rodzinnej za dobro osobiste okazało się kwestią sporną w glosowanej sprawie. Należy bowiem wskazać, że zdania odrębne sędziów Jacka Gudowskiego i Kazimierza Zawady zostały złożone właśnie ze względu na fakt, że nie zgodzili się oni z oceną, iż ww. więź uznano za dobro osobiste. Jest to o tyle ciekawe, że obaj sędziowie, którzy złożyli zdanie odrębne, wychodzili z takiego samego rozumienia dóbr osobistych jak pozostała część 7-osobowego składu orzekającego, dochodząc przy tym do innych konkluzji. Pierwszy z nich wskazał na zbyt ekspansywne wykorzystywanie dóbr osobistych, określając tę tendencję jako wyraz bezradności Sądu Najwyższego wobec bezczynności ustawodawcy. Według niego dobra osobiste zaczynają być traktowane jako klauzula generalna, swoiste koło ratunkowe, które można wykorzystać, gdy nie ma podstawy prawnej do uwzględnienia „słusznego” roszczenia. Jego zdaniem sztuczne rozpoznawanie kolejnych dóbr osobistych prowadzi do dekompozycji tej konstrukcji i może skutkować zachwianiem całego systemu ochrony dóbr osobistych. Natomiast drugi z ww. sędziów zakwestionował możliwość istnienia dóbr interpersonalnych, nazywając je za piśmiennictwem (bliżej nieprzywołanym) oksymoronem, wskazując również, że istotą dóbr osobistych jest możliwość ich ochrony roszczeniem zakazowym, jeżeli w tym wypadku nie ma takiej możliwości, to nie mamy do czynienia z dobrem osobistym. Sędzia dostrzegł także, istniejącą jego zdaniem, rozbieżność treści uchwały z przywołanym w niej orzecznictwem Sądu Najwyższego i wskazaną w nim interpretacją pojęcia dóbr osobistychPowołane zatem w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego orzeczenia przyjmujące istnienie i podleganie ochronie prawnej, różnie w szczegółach opisywanego dobra osobistego, którego istotą są więzi łączące osoby bliskie, nie są, wbrew twierdzeniom uzasadnienia uchwały, spójne z silnie ugruntowanym w orzecznictwie i szeroko aprobowanym w piśmiennictwie stanowiskiem, ujmującym dobra osobiste jako społecznie uznane, obiektywne wartości niemajątkowe, związane z osobowością człowieka, jego integralnością fizyczną i psychiczną; eliminującym z tej kategorii więzi interpersonalne – zdanie odrębne sędziego K. Zawady do uchwały III CZP 60/17..

O ile zgadzam się ze stanowiskiem, że pojęcie dóbr osobistych nie powinno być sztucznie rozszerzane i wykorzystywane jako „wentyl bezpieczeństwa”, o tyle nie przekonuje mnie argumentacja, że z taką sytuacją mamy do czynienia w niniejszej sprawie. Moim zdaniem Sąd Najwyższy w glosowanej uchwale słusznie przyjął, że więź rodzinna stanowi dobro osobiste. Nie negując, że aby więź rodzinna zaistniała, warunkiem sine qua non jest posiadanie członków rodziny, z którymi odczuwamy ową więź, nie jest jednak trafne stwierdzenie, iż jest to jakieś dobro osobiste wspólne, zależne i tym samym niezwiązane z osobowością człowieka. Wręcz przeciwnie – więź rodzinna jest nierozerwalna z istotą człowieczeństwa, nawet niezależnie od poziomu cywilizacyjnego, wpisuje się w charakter osoby ludzkiej i przysługuje każdej osobie indywidualnie, tak jak poczucie własnej wartości. Najbardziej trafna jest tu analogia do kultu pamięci osoby zmarłej, która już w wyroku z 1968 r.Wyrok SN z 12.07.1968 r. (I CR 252/68), OSNC 1970/1, poz. 18, LEX nr 954. została uznana za dobro osobiste. Skoro zatem dobrem osobistym w rozumieniu art. 23 k.c. jest kult pamięci osoby zmarłej, to – a fortiori – może nim być także więź między osobami żyjącymi. Biorąc pod uwagę wskazane wyżej przesłanki, poglądu tego – wbrew zastrzeżeniom zgłaszanym w piśmiennictwie – nie można postrzegać jako nieuprawnioną próbę kreowania („na siłę”) nowej postaci dobra osobistegoUchwała SN z 22.10.2010 r. (III CZP 76/10), OSP 2011/9, poz. 96, LEXnr 604152..

Przeciwko poglądowi o jakoby szerokiej obecnie tendencji do sztucznego mnożenia nowych dóbr osobistych należy też postawić fakt, że w judykaturze występują istotne orzeczenia, przywoływane także przez sędziów zgłaszających zdania odrębne, wskazujące na konieczność powściągliwego wykorzystywania tego mechanizmu i tym samym odmawiające uznania za dobra osobiste prawa do wypoczynku czy też prawa do spokojnego korzystania z energii elektrycznejZob. wyrok SN z 7.12.2011 r. (II CSK 160/11), OSNC 2012/6, poz. 75, gdzie Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że ochrona dóbr osobistych ma charakter wyjątkowy, w związku z czym sięganie do jej mechanizmów powinno następować z odpowiednią ostrożnością i powściągliwością, bez tendencji do sztucznego poszerzania katalogu tych dóbr. Każde dobro osobiste skupia w sobie dwa elementy – chronioną wartość oraz prawo żądania od innych jej poszanowania – por. uchwała SN z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), OSNC 2011/4, poz. 41..

Za zasadne uznaję też twierdzenie o bezpośredniości naruszenia dóbr osobistych członków rodziny, gdyż ze względu na uszczerbek wyrządzony przez sprawcę deliktu nie mają oni możliwości nawiązania kontaktu ze swoim bliskim, a tym samym korzystania z łączącej ich więzi rodzinnej, która zostaje zerwana.

Ponadto podkreślić trzeba, że pomimo zgłaszanych zastrzeżeń, głównie ze strony doktryny, więź rodzinna jako dobro osobiste została na tyle silnie przyjęta w orzecznictwie, iż zmiana takiego stanowiska właściwie nie jest możliwa. Niezależnie zatem od głosów krytycznych i zdań odrębnych zgłoszonych w glosowanej uchwale uznanie więzi emocjonalnej łączącej członków rodziny za podlegającą ochronie na gruncie art. 24 w zw. z art. 448 k.c. nie budzi wątpliwości, co zostało wyrażone w licznych orzeczeniach Sądu NajwyższegoZob. uchwała SN z 22.10.2010 r. (III CZP 76/10), OSP 2011/9, poz. 96; uchwała SN z 13.07.2011 r. (III CZP 32/11), OSP 2012/3, poz. 32; uchwała SN z 7.11.2012 r. (III CZP 67/12), OSNC 2013/4, poz. 45; uchwała SN z 20.12.2012 r. (III CZP 93/12), OSNC 2013/7–8, poz. 84, LEX nr 1267081; uchwała SN z 12.12.2013 r. (III CZP 74/13), OSNC 2014/9, poz. 88; wyrok SN z 15.03.2012 r. (I CSK 314/11) „Izba Cywilna” 2013/6, s. 37; wyrok SN z 13.05.2015 r. (III CSK 286/14), OSNC 2016/4, poz. 45; postanowienie składu 7 sędziów SN z 27.06.2014 r. (III CZP 2/14), OSNC 2014/12, poz. 124.. Na przeszkodzie żądaniu zadośćuczynienia dla osoby bliskiej poszkodowanego nie może stać art. 446 § 4 k.c., skoro wielokrotnie Sąd Najwyższy przyjmował, że jeszcze przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c.Wprowadzonego przez ustawę z 30.05.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 116 poz. 731). na podstawie art. 448 k.c. w zw. z art. 24 k.c. możliwe było przyznanie zadośćuczynienia osobie bliskiej, a wskazana nowelizacja stanowiła jedynie ułatwienie w jego dochodzeniu.

Więź rodzinna nie gwarantuje szczęśliwego życia

Kwestią, na którą należy zwrócić uwagę, jest okoliczność, że aby glosowana uchwała mogła mieć zastosowanie, wynikiem deliktu musi być uszczerbek zdrowotny poszkodowanego na tyle poważny, aby niemożliwe było nawiązanie typowej więzi rodzinnej. Stan taki występuje w przypadku głębokiego upośledzenia podstawowych funkcji życiowych, gdy poszkodowany nie może komunikować się z bliskimi. Tylko bowiem w takim rozumieniu skutki zaistniałego zdarzenia nie różnią się znacznie od śmierci poszkodowanego, a w konsekwencji niezasądzenie zadośćuczynienia mogłoby prowadzić do bezzasadnego pogorszenia sytuacji i dodatkowego pokrzywdzenia osób, których bliski przeżył, ale znajduje się w stanie wegetatywnym. Przedmiotowa uchwała nie daje natomiast podstaw do zasądzenia zadośćuczynienia na rzecz najbliższych poszkodowanego, w sytuacji gdy doznał on co prawda obrażeń, nawet poważnych, lecz pomimo to możliwy jest z nim kontakt, a tym samym więź rodzinna nie zostaje unicestwiona. Nie występuje bowiem prawo do szczęśliwego życia, czyli do życia rodzinnego bez trosk i kłopotów, a tak należałoby odczytywać zasądzenie zadośćuczynienia na rzecz bliskich wyłącznie z tego powodu, że członek ich rodziny doznał obrażeńWyrok Sądu Okręgowego w Sieradzu z 25.07.2018 r. (I Ca 276/18), LEX nr 2532160.. Nie można jednak ostatecznie wykluczyć, że w przyszłości dojdzie do ewolucji orzecznictwa również w tym kierunku.