D zięki staraniom Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ostatnich latach wraca do Polski coraz więcej zagrabionych podczas II wojny światowej dzieł sztuki1 http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/0_polska_the_times___dzieki_ wspolpracy_msz_i_mkidn_coraz_wiecej_utraconych_dziel_sztuki_wraca_do_kraju [2016.03.01].. Przykładowo, 3 kwietnia 2014 r. Muzeum Narodowe w Warszawie odzyskało obraz Francesca Guardiego Schody pałacowe, który został zrabowany przez Niemców w 1939 r.http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/0_schody_palacowe__francesco_ guardiego_po_75_latach_wrocily_do_polski [2016.03.01]. Około roku później, 15 kwietnia 2015 r., powrócił do Polski Pontyfikał Płocki, wywieziony wiosną 1940 r. do Niemiechttp://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/sredniowieczny_manuskrypt_ wrocil_do_plocka [2016.03.01]..

MSZ udostępnia w Internecie spisy poszukiwanych dzieł, pochodzących ze zbiorów publicznych i prywatnych, które zostały zagrabione na terytorium Polski w latach 1939–1945. W spisach osobno zostały zestawione utracone dzieła malarzy polskichhttp://www.msz.gov.pl/resource/d24d5335-0aac-4813-a2b5-ce3c0a83f82a:JCR [2016.03.01].i zagranicznychhttp://www.msz.gov.pl/resource/7aafa6f2-69ed-47b6-ba53-1e440ec5596a:JCR [2016.03.01].. Od zakończenia wojny do chwili obecnej nie odnaleziono płócien m.in. następujących polskich artystów światowej sławy: Juliana Fałata, Aleksandra Gierymskiego, Jana Matejki, Władysława Podkowińskiego, Stanisława Witkiewicza, Leona Wyczółkowskiego. Zaginione obrazy zostały skradzione z polskich muzeów.

Dokonana w 1939 r. agresja III Rzeszy na Polskę naruszyła prawo międzynarodoweH. Galinski, Kein „Tag des Zusammenbruchs”, https://www.blaetter.de/sites/default/files/downloads /zurueck/zurueckgeblaettert_201503.pdf [2016.03.01].. Również niemiecka okupacja Polski była bezprawnaL. T. Lee, The Right of Victims of War to Compensation, (w:) R. S. J. Macdonald (red.), Essays in Honour of Wang Tieya, Dordrecht: Nijhoff 1994, s. 494..

Pewni ostatecznego zwycięstwa Niemcy rujnowali okupowaną PolskęO. Terlecki, Najkrótsza historia drugiej wojny światowej, Kraków: Wydawnictwo Literackie 1984, s. 59.. Pod koniec wojny hitlerowcy, wycofując się z okupowanego terytorium, stosowali tzw. politykę spalonej ziemi (Politik der verbrannten Erde) i niszczyli wszystko, co może być przydatne dla przeciwnikaR. Overy, 8. Mai 1945: Eine internationale Perspektive, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 2015, nr 16–17, s. 5.. Aż do 1945 r. wysadzano w powietrze muzea i kościołyZ. Królak, Europejski obowiązek Polaków, (w:) I. Arent, M. Libicki, D. Arciszewska-Mielewczyk (red.), Jak zabezpieczyć polską własność w północnej i zachodniej Polsce przed roszczeniami niemieckimi. Rozszerzenie Unii Europejskiej w 2004 roku a roszczenia niemieckie, Olsztyn: Klub Parlamentarny „Prawo i Sprawiedliwość” 2008, s. 110.. R. Gryz wskazuje, że kościoły były niszczone w wyniku prowadzonej z premedytacją i systematycznie hitlerowskiej polityki w okupowanej PolsceR. Gryz, Zniszczenia świątyń katolickich w Polsce pod okupacją niemiecką, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2007, tom 7, nr 3, s. 31..

Podczas II wojny światowej hitlerowcy dokonywali masowych grabieży dóbr kulturyG. Haase, Die Kunstsammlung Adolf Hitler. Eine Dokumentation, Berlin: Edition q 2002, s. 108.. Konfiskaty dzieł miały miejsce w całej okupowanej EuropieA. Müller-Katzenburg, Internationale Standards im Kulturgüterverkehr und ihre Bedeutung für das Sach- und Kollisionsrecht, Berlin: Duncker und Humblot 1996, s. 47.. Rabunki dokonywane były szczególnie bezwzględnie na podbitych terytoriach wcielonych do III RzeszyN. Cieślińska-Lobkowicz, Reprywatyzacja dóbr kultury w Europie ostatniego piętnastolecia, „Muzealnictwo” 2005, nr 46, s. 159..

Plądrowanie mienia miało na celu pozyskanie wartościowych dóbrE. Kaufmann, Die völkerrechtlichen Grundlagen und Grenzen der Restitution, „Archiv des Öffentlichen Rechts” 1949, nr 75, s. 5.. Do planowanego rabunku dóbr kultury została powołana specjalna jednostka Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg .B. Thorn, Internationaler Kulturgüterschutz nach der UNIDROIT-Konvention, Berlin: De Gruyter Recht 2005, s. 32. Hitlerowska grabież dóbr kultury była motywowana ideologicznieH. Hartung, Kunstraub in Krieg und Verfolgung: die Restitution der Beute- und Raubkunst im Kollisions- und Völkerrecht, Berlin: De Gruyter Recht 2005, s. 32.. Według ustaleń MSZ przygotowania do grabieży dóbr kultury zaczęły się w Niemczech jeszcze przed rozpoczęciem działań wojennychhttp://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/utracone_dziela_sztuki/ [2016. 03.01].. W. Kowalski wskazuje, że Niemcy inaczej traktowali dziedzictwo kulturowe w Polsce, a inaczej w okupowanych państwach Europy Zachodniej, gdzie zbiory sztuki zostały otoczone opiekąW. Kowalski, Problem szacunku szkód w zakresie polskiego dziedzictwa kulturowego wyrządzonych Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego, (w:) W. M. Góralski (red.), Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004. Tom I. Studia, Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 2004, s. 75.. III Rzesza dążyła do unicestwienia słowiańskiej kulturyB. Thorn, Internationaler, s. 31.. Na systematyczną akcję konfiskat polskich dzieł sztuki nałożyły się kradzieże dokonywane na własną rękę przez hitlerowskich żołnierzy i funkcjonariuszy władz okupacyjnych, które pod koniec okupacji przybrały postać nieopanowanej grabieżyhttp://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/utracone_dziela_sztuki/ [2016. 03.01].. Hitlerowcy wywozili dzieła sztuki z Polski do NiemiecG. Haase, Kunstraub und Kunstschutz, Band I: Kunstraub und Kunstschutz, Norderstedt: Books on Demand 2008, s. 73; M. J. Kurtz, America and the Return of Nazi Contraband: The Recovery of Europe’s Cultural Treasures, Cambridge: Cambridge University Press 2006, s. 41.. Część skradzionych dzieł sztuki znalazła się w posiadaniu prominentnych nazistówG. Stuby, Lucas Cranach und der 8. Mai, https://www.blaetter.de/sites/default/files/downloads/ zurueck/zurueckgeblaettert_201308s.pdf [2016.03.01]..

Rejestracja szkód doznanych przez Polskę została rozpoczęta we wrześniu 1939 r.http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/utracone_dziela_sztuki/ [2016. 03.01]. Przygotowania władz polskich do restytucji dóbr kultury trwały przez cały okres okupacjiA. Laskowska, Główne problemy zarządzania polskimi archiwami państwowymi w latach 1945–1951, http://elar.urfu. ru/bitstream/10995/19526/1/arp-2013-05.pdf [2016.03.01].. Polskie podziemie niepodległościowe gromadziło wszelkie dane o wyrządzonych szkodachA. Eberhardt, M. Gniazdowski, T. Jaskułowski, M. Krzysztofowicz, Szkody wyrządzone Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego. Historia dociekań i szacunków, (w:) W. M. Góralski (red.), Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004. Tom I. Studia, Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 2004, s. 15.. Informacje pochodzące od struktur polskiego państwa podziemnego były opracowywane przez polskich badaczy na emigracjiA. Laskowska, Główne..

W styczniu 1942 r. ukazała się w Londynie wydana przez Ministerstwo Informacji i Dokumentacji publikacja The German New Order in Poland, która omawiała szczegółowo politykę hitlerowską na okupowanych terenach oraz strategie przyjęte wobec ludnościA. Eberhardt, M. Gniazdowski, T. Jaskułowski, M. Krzysztofowicz, Szkody, s. 17..

Na emigracji badania prowadziło także Biuro Celów Wojny, przekształcone w lipcu 1942 r. w Ministerstwo Prac KongresowychJ. Dołęga, Ł. Kulesa, R. Tarnogórski, Wykonanie przez ZSRR postanowień reparacyjnych Umowy Poczdamskiej wobec Polski, (w:) W. M. Góralski (red.), Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004. Tom I. Studia, Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 2004, s. 168.. Przygotowaniem do restytucji zagrabionych dzieł sztuki zajmowało się Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych Ministerstwa Prac KongresowychA. Laskowska, Główne.. Ministerstwo Prac Kongresowych oszacowało i przedstawiło w lutym 1944 r. straty polskie, wyceniając je na co najmniej 60 mld zł. We wrześniu 1944 r. wycena opiewała na łączną kwotę 100 mld złA. Eberhardt, M. Gniazdowski, T. Jaskułowski, M. Krzysztofowicz, Szkody, s. 18..

Na podstawie danych zebranych przez polskie podziemie w 1944 r. rozpoczęto na emigracji pod kierownictwem prof. K. Estreichera badania zmierzające do kompleksowego zestawienia strat dóbr kultury poniesionych przez zbiory publicznehttp://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/utracone_dziela_sztuki/ [2016. 03.01].. K. Estreicher opublikował w 1944 r. w Londynie pracę pt. Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką, lata 1939–1943.A. Laskowska, Główne.

Niezależnie od działań Rządu RP na Emigracji ze strony PKWN podjęto kroki w celu oszacowania strat zadanych przez hitlerowców. Do ustalenia szkód wyrządzonych przez III Rzeszę przyczynił się utworzony w 1944 r. Resort Odszkodowań WojennychA. Eberhardt, M. Gniazdowski, T. Jaskułowski, M. Krzysztofowicz, Szkody, s. 19.. Resort był organem podległym PKWNJ. Dołęga, Ł. Kulesa, R. Tarnogórski, Wykonanie, s. 168.. Resort Odszkodowań Wojennych został przekształcony w styczniu 1945 r. w Biuro Odszkodowań Wojennych, działające przy Prezydium Rady MinistrówA. Eberhardt, M. Gniazdowski, T. Jaskułowski, M. Krzysztofowicz, Szkody, s. 19.. Biuro zajmowało się m.in. rewindykacją mienia kulturalnegoA. Laskowska, Główne.. Biuro Odszkodowań Wojennych sporządziło w styczniu 1947 r. Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939–1945.S. Hambura, Reparacje wojenne w stosunkach polsko-niemieckich, Ekspertyza z dnia 3 stycznia 2004 r., http://biurose. sejm.gov.pl/teksty_pdf_04/e-302.pdf [2016.03.01]. Po zlikwidowaniu w 1947 r. Biura do danych zebranych przez Biuro powróciła w latach 1949–1951 Komisja przy Ministerstwie Finansów, powołana w celu ostatecznego określenia rozmiaru polskich strat wojennychA. Eberhardt, M. Gniazdowski, T. Jaskułowski, M. Krzysztofowicz, Szkody, s. 23..

Dokumentowaniem polskich szkód zajęła się także utworzona w marcu 1945 r. Główna Komisja Badań Zbrodni Niemieckich w Polsce. Główna Komisja Badań Zbrodni Niemieckich zmieniła w grudniu 1949 r. nazwę na Główną Komisję Badania Zbrodni HitlerowskichW. Wrzesiński, Polskie badania niemcoznawcze po II wojnie światowej, „Zbliżenia. Polska-Niemcy“ 1994, nr 1, s. 9.. Prace w zakresie zestawienia strat kontynuowała Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich, powołana przez Premiera w 1970 r.W. Kowalski, Problem, s. 75.

Po przemianach ustrojowych w Polsce działania zmierzające do restytucji dóbr kultury wywiezionych z Polski wznowiło w 1991 r. Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą działające w Ministerstwie Kultury i Sztuki, które obecnie funkcjonuje jako Departament Dziedzictwa Narodowegohttp://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/utracone_dziela_sztuki/ [2016. 03.01]..

Od 1999 r. w MSZ funkcjonuje zespół ds. rewindykacji dóbr kultury, którego zadaniem jest wspieranie wysiłków Polski mających na celu likwidację skutków II wojny światowej w dziedzinie kultury. W tym zakresie MSZ współdziała z Ministerstwem Kulturyhttp://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/ [2016.03.01]..

Bezsporne jest, że Polska poniosła w wyniku niemieckiej agresji oraz podczas kilkuletniej okupacji znaczne straty. Nie jest możliwe dokładne wskazanie wysokości ogólnych strat majątkowych poniesionych w latach 1939–1945.A. Eberhardt, M. Gniazdowski, T. Jaskułowski, M. Krzysztofowicz, Szkody, s. 53. Mimo przeprowadzanych przez lata skrupulatnych badań nie do oszacowania pozostają nadal straty w kulturze powstałe podczas II wojny światowejIbidem, s. 45.. Według ustaleń MSZ Polska podczas II wojny światowej straciła około pół miliona dzieł sztuki, wycenianych w przybliżeniu na kwotę 20 mld dolarówhttp://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/rewindykacja_dobr_kultury/0_schody_palacowe__francesco_ guardiego_po_75_latach_wrocily_do_polski [2016.03.01]..

Hitlerowskie zniszczenia i grabieże dzieł sztuki na okupowanych terytoriach podczas II wojny światowej stanowiły naruszenie norm prawa międzynarodowegoK. Zeidler, Restytucja dóbr kultury ze stanowiska filozofii prawa, Warszawa: Wolters Kluwer 2011, s. 215..

Od 26 czerwca 1945 r. do 8 sierpnia 1945 r. trwała konferencja w Londynie z udziałem Wielkich Mocarstw, która zakończyła się powołaniem Międzynarodowego Trybunału Wojs­kowego (MTW)T. Taylor, The Anatomy of the Nuremberg Trials: A Personal Memoir, New York: Knopf 1992, s. 63; P. Wilson, Aggression, Crime and International Security: Moral, Political and Legal Dimensions of International Relations, London: Routledge 2009, s. 60.. Dnia 8 sierpnia 1945 r. został przyjęty Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, który był częścią Umowy LondyńskiejS. Greenwood, The most important of the Western nations: France’s place in Britain’s post-war foreign policy, 1945– 1949, (w:) A. Sharp, G. A. Stone (red.), Anglo-French Relations in the Twentieth Century. Rivalry and Cooperation, London: Routledge 2000, s. 249.. Statut penalizował zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości i prowadzenie wojny napastniczejD. Thürer, Modernes Völkerrecht: Ein System im Wandel und Wachstum – Gerechtigkeitsgedanke als Kraft der Veränderung?, „Zeitschrift für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht” 2000, nr 60, s. 563..

MTW z siedzibą w Norymberdze był trybunałem powołanym dla osądzenia przestępstw przeciwko pokojowiD. P. Moynihan, On the Law of Nations, Cambridge: Harvard University Press 1990, s. 196.. Procesy przeciwko zbrodniarzom wojennym miały na celu wykrycie i ukaranie zbrodni hitlerowskichS. Levinson, Responsibility for crimes of war, (w:) M. Cohen, T. Nagel, T. Scanlon (red.), War and Moral Responsibility, Princeton: Princeton University Press 1974, s. 107; U. Liebert, H. Müller, Zu einem europäischen Gedächtnisraum? Erinnerungskonflikte als Problem einer politischen Union Europas, „Aus Politik und Zeitgeschichte” 2012, nr 4, s. 45.. Proces norymberski przeciwko 24 najwyższym rangą nazistowskim politykom i wojskowym rozpoczął się 20 listopada 1945 r. i zakończył się wyrokami wydanymi 1 października 1946r.E. Wolfrum, Die Anfänge der Bundesrepublik, die Aufarbeitung der NS-Vergangenheit und die Fernwirkungen für heute, (w:) U. Bitzegeio, A. Kruke, M. Woyke (red.), Solidargemeinschaft und Erinnerungskultur im 20. Jahrhundert, Bonn: Dietz 2009, s. 363.

MTW dostrzegł naruszenie określonego w pakcie Brianda-Kellogga z 27 sierpnia 1928 r. zakazu wojny J. Delbrück, G. Dahm, R. Wolfrum, Völkerrecht, Band I, Berlin: De Gruyter Verlag 2002, s. 1045.. Pakt Brianda-Kelloga był układem ogólnym o wyrzeczeniu się wojnyA. Czubiński, Wojny w dziejach świata XIX i XX wieku, (w:) A. Czubiński (red.), II Wojna światowa i jej następstwa, Poznań: Wielkopolska Agencja Wydawnicza 1996, s. 29.. Pakt wszedł w życie 25 lipca 1929 r.H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919–1939. Zarys historii dyplomatycznej, Kraków: Wydawnictwo Literackie 1988, s. 129. MTW potępił politykę hitlerowską w Europie Wschodniej, zmierzającą do wyniszczenia PolakówW. A. Schabas, Genocide in International Law. The Crimes of Crimes, Cambridge: Cambridge University Press 2000, s. 40..

H. Hartung wskazuje, że MTW w Norymberdze potraktował nazistowską grabież dzieł sztuki jako zbrodnię wojenną i zbrodnię przeciwko ludzkości H. Hartung, Kunstraub, s. 34.. Hitlerowskich zbrodniarzy skazano w Norymberdze m.in. za naruszenie art. 56 ust. 2 Regulaminu praw i zwyczajów wojny lądowej załączonego do Konwencji dotyczącej praw i zwyczajów wojny lądowej z 1907 r.Dz.U. z 10 marca 1927 r. nr 21, poz. 161., polegające na zajmowaniu i niszczeniu dzieł sztukiW. Ritter, Kulturerbe als Beute?: Die Rückführung kriegsbedingt aus Deutschland verbrachter Kulturgüter, Notwendigkeit und Chancen für die Lösung eines historischen Problems, Germanisches Nationalmuseum, Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums, Nürnberg: Verlag des Germanischen Nationalmuseums 1997, s. 9..

Naruszenie prawnomiędzynarodowego zobowiązania przez państwo pociąga za sobą obo­wiązek naprawienia szkody. Naprawienie szkody powinno, tak dalece, jak to możliwe, likwidować wszelkie następstwa bezprawnego czynu oraz przywracać sytuację, która najprawdopodobniej istniałaby, gdyby czyn nie został popełnionyM. N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Warszawa: Książka i Wiedza 2000, s. 423–424..

Formami naprawienia szkody są: restytucje, wypłata odszkodowania pieniężnego i satysfakcja. A. Zbaraszewska podkreśla, że w zależności od rodzaju oraz rozmiaru szkody wskazane formy naprawienia szkody mogą występować osobno bądź łącznieA. Zbaraszewska, Dylematy międzynarodowej odpowiedzialności państw, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2007, nr 1, s. 58–59..

Rewindykacja oznacza odzyskanie utraconego mienia lub dochodzenie na drodze prawnej zwrotu własności. W polskim piśmiennictwie termin ten używany jest od zakończenia I wojny światowej na określenie odzyskiwania zrabowanych dóbr kulturyL. M. Karecka, Akcja rewindykacyjna w latach 1945–1950: spór o terminologię czy o istotę rzeczy, „Ochrona Zabytków” 2002, nr 3–4, s. 404. Pojęcie „rewindykacja” jest często stosowanym pojęciem obok pojęcia „restytucja”K. Zeidler, Restytucja dóbr kultury ze stanowiska filozofii prawa, Warszawa: Wolters Kluwer 2011, s. 58..

Priorytetem powinno być dążenie do restytucji. Należy jednak zauważyć, że restytucja w naturze jest rzadko możliwaW. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa: Książka i Wiedza 2002, s. 182.. W razie niemożliwości dokonania restytucji dla naprawienia szkody stosuje się odszkodowanie pieniężne. Gdy restytucja nie pokryje w pełni wyrządzonej szkody, odszkodowanie pieniężne pełni funkcję uzupełniającąA. Zbaraszewska, Dylematy, s. 60..

W przypadku bezprawnego zagrabienia dzieł sztuki należy najpierw podjąć kroki zmierzające do ich rewindykacji.

Po kapitulacji Niemiec Polska prowadziła działania rewindykacyjne poprzez delegatury obecne w czterech strefach okupacyjnychA. Laskowska, Główne.. Rewindykacja polskich dóbr ze stref okupacyjnych Niemiec i Austrii zakończyła się w latach 1949–1950 jedynie odzyskaniem dóbr, co do których udało się udowodnić prawo własności. Udowodnienie własności w obliczu poniesionych podczas wojny strat było zadaniem niemal niewykonalnym i skutkowało zwrotem jedynie 1,2% dóbr kultury zgłoszonych jako mienie zagrabione. D. Matelski, oceniając z kolei działania rewindykacyjne w zakresie dóbr kultury prowadzone w latach 1950–1989, zauważa, że niczego nie udało się wówczas uzyskać od RFND. Matelski, Rola muzeów i muzealników polskich w ratowaniu i restytucji utraconego dziedzictwa kultury w XX–XXI wieku (część II: od 1945 r.), „Rocznik Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu” 2012, tom 3, s. 75..

Już po zjednoczeniu Niemiec, 17 czerwca 1991 r., został podpisany w Bonn Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracyDz.U. z 17 lutego 1992 r. nr 14, poz. 56., który stworzył podstawy do negocjacji w zakresie restytucji dóbr kulturyJ. Pruszyński, Prawo do dziedzictwa kultury a własność dzieł sztuki i zabytków, „Przegląd Zachodni” 2006, nr 2, s. 13..

Jak podkreśla D. Matelski, w RFN nadal nie dokonano remanentu magazynów muzealnych i nie sporządzono listy dóbr kultury, które są w bezprawnym posiadaniu Niemiec od czasów III Rzeszy. Polska dowiaduje się o ich istnieniu niekiedy przez przypadekD. Matelski, Zabiegi Trzeciej Rzeczypospolitej o restytucję z Niemiec dziedzictwa kultury polskiej utraconego do 1945 roku, „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy” 2012, z. 1, s. 133..

RFN dąży jednocześnie do odzyskania od Polski dzieł Biblioteki Pruskiej (tzw. Berlinki), która znajduje się od 1945 r. w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w KrakowieW. M. Hrynicki, Pojęciowe aspekty bezpieczeństwa kulturowego oraz jego zagrożenia w Europie, http://kulturabezpieczenstwa.pl/wp-content/uploads/2015/07/W.-Hrynicki-KB16.190-204.pdf [2016.03.01].. Okoliczność ta powoduje impas w polsko-niemieckich negocjacjach w zakresie rewindykacji zrabowanych przez hitlerowców dzieł sztukiB. Jurkowicz, Zbiory Pruskiej Biblioteki Państwowej. Polskie, niemieckie czy europejskie dziedzictwo kultury?, (w:) K. Ziemer (red.), Pamięć i polityka wobec dziedzictwa kulturowego w Polsce i w Niemczech, Warszawa: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego 2015, s. 123–124..

S. E. Nahlik eksponuje, że upływ czasu nie sankcjonuje grabieży dzieł sztuki i nie odbiera ograbionemu prawa do realizacji roszczeń rewindykacyjnychS. E. Nahlik, Grabież dzieł sztuki. Rodowód zbrodni międzynarodowej, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1958, s. 389–390; K. Zeidler, Restytucja, s. 215.. Tym samym uzasadnione jest konsekwentne poszukiwanie skradzionych polskich dzieł i dążenie do restytucji polskiego dorobku kulturalnego.

Przy okazji należy zastanowić się nad kwestią wpływu złożenia przez Polskę oświadczenia o zakończeniu pobierania odszkodowań wojennych na możliwość skutecznego dochodzenia rewindykacji zagrabionych przez hitlerowców dóbr kultury.

23 sierpnia 1953 r. przez Radę Ministrów PRL została przyjęta uchwała zatytułowana Oświadczenie Rządu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, zgodnie z której treścią miało nastąpić z dniem 1 stycznia 1954 r. zrzeczenie się spłaty odszkodowań wojennych na rzecz PolskiOświadczenie Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 23 sierpnia 1953 r., http://orka.sejm. gov.pl/ przeglad.nsf/0/C85AD5FFC3CE29BAC12579370043F929/$file/ps69.pdf [2016.03.01].. Oświadczenie z 1953 r. jest międzynarodowym aktem jednostronnym o charakterze zrzeczeniaJ. Sandorski, Zrzeczenie się w 1953 r. przez Polskę reparacji wobec Niemiec w świetle prawa międzynarodowego, (w:) W. M. Góralski (red.), Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004. Tom I. Studia, Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 2004, s. 143..

A. Randelzhofer i O. Dörr traktują Oświadczenie z 1953 r. jako akt wiążący w świetle prawa międzynarodowegoA. Randelzhofer, O. Dörr, Entschädigung für Zwangsarbeit, Berlin: Duncker und Humblot, s. 70.. Również w ocenie W. Czaplińskiego Polska jest związana treścią OświadczeniaW. Czapliński, Problematyka reparacji wojennych w stosunkach polsko-niemieckich, http://biurose.sejm.gov.pl/ teksty_pdf_04/ e-303.pdf [2016.03.01]..  J. Sandorski podnosi jednak, że z punktu widzenia prawa międzynarodowego istnieją podstawy do postawienia zarzutu nieważności OświadczeniaJ. Sandorski, Polnisch-deutsche Vermögensfragen. Eine polnische Sicht, „WeltTrends-Papiere” 2007, tom 3, s. 46.. W. Gontarski uznaje również, że Oświadczenie jest nieważne ab initio ze względu na zastosowanie wobec władz polskich przymusuW. Gontarski, Polsko-niemieckie stosunki absurdalne, „Rzeczpospolita” z 23 września 2004 r., s. C3.. Oświadczenie nie spowodowało tym samym skutków prawnychJ. Sandorski, Znaczenie aktów jednostronnych dla współczesnych stosunków polsko-niemieckich, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2006, nr 3, s. 41.. Autor podziela wyżej przedstawiony pogląd o nieważności Oświadczenia z 1953 r.

J. Sandorski eksponuje, że zarzut nieważności nie uległ przedawnieniuJ. Sandorski, Zrzeczenie, s. 152.. Prawo międzynarodowe nie wyznacza bowiem terminu, w którym można podnieść zarzut przedawnienia. Bezwzględna nieważność aktu jednostronnego wyłącza przy tym możliwość powołania się na milczącą zgodę jako na czynnik konwalidujący oświadczenieJ. Sandorski, Znaczenie, s. 40–41.. W prawie międzynarodowym milcząca zgoda (aquiescence) polega na określonym postępowaniu państwa, które inne państwo może odbierać jako zgodęM. Kałduński, Naruszenie normy krajowej przy wyrażaniu woli związania się traktatem. Podejście prawnomiędzynarodowe, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2007, nr 2, s. 58..

Należy przypomnieć, że 10 września 2004 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej podjął uchwałę dotyczącą nierozwiązanych w stosunkach polsko-niemieckich skutków II wojny światowejUchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 września 2004 r. w sprawie praw Polski do niemieckich reparacji wojennych oraz w sprawie bezprawnych roszczeń wobec Polski i obywateli polskich wysuwanych w Niemczech, M.P. z 2004 r. nr 39, poz. 678.. Uchwała była reakcją na żądania Powiernictwa Pruskiego wypłaty odszkodowań dla Niemców za utracone w Polsce majątki prywatne po II wojnie światowejJ. Sandorski, Zrzeczenie, s. 123.. W Polsce obawiano się podnoszenia roszczeń ze strony Powiernictwa PruskiegoD. Keil, 75 Jahre erlebte Zeitgeschichte: Aus dem Nachlass herausgegeben von Marc Zirlewagen, Norderstedt: Books On Demand 2015, s. 238.. W uchwale Sejm domagał się, aby rząd podjął stosowne działania wobec RFN, dotyczące odszkodowań wojennychJ. Sandorski, Znaczenie, s. 31.. Argumentem był brak otrzymania stosownej kompensaty finansowej od Niemiec za zniszczenia wojenne. Sejm zwrócił uwagę na bezzasadność roszczeń niemieckich ofiar przymusowych wysiedleńA. Wolff-Powęska, Destrukcja dialogu polsko-niemieckiego. Uwarunkowania, konsekwencje, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2006, nr 2, s. 301..

Uchwała z 10 września 2004 r. nie wiązała rządu i była manifestacją o wymiarze politycznym. 19 października 2004 r. rząd zajął stanowisko, że nie zamierza obciążać problemem odszkodowań wojennych stosunków polsko- ‑niemieckichJ. Sandorski, Znaczenie, s. 31–32..

J. Sandorski podkreśla jednak, że kwestię odszkodowań wojennych należnych Polsce należy uznać za nadal otwartą i dopuszczającą możliwość formułowania roszczeń pod adresem RFNIbidem, s. 41..

Niezależnie od problematyki nieważności Oświadczenia z 1953 r. należy rozważyć, czy zrzeczenie zawarte w Oświadczeniu odnosiło się do kwestii zrabowanych przez hitlerowców polskich dzieł sztuki.

S. Hambura słusznie zauważa, że przy hipotetycznym założeniu skuteczności zrzeczenia praw do odszkodowań zakres zrzeczenia zawarty w Oświadczeniu z 1953 r. umożliwia m.in. podniesienie roszczeń odszkodowawczych za działania wykraczające poza klasyczne działania wojenne, domaganie się zwrotu lub odszkodowań za utracone majątki prywatne, których konfiskata wykroczyła poza obszar rekwizycji wojennych wynikających z IV konwencji haskiej z 1907 r., a także dochodzenie wykonania obowiązku restytucji mienia państwowego, w tym dzieł sztukiS. Hambura, Reparacje..

Powyższe okoliczności wskazują, że w świetle prawa międzynarodowego Polska jest uprawniona do dochodzenia rewindykacji dzieł sztuki, pochodzących ze zbiorów publicznych i pry­watnych, które zostały zagrabione przez hitlerowców w latach 1939–1945. Roszczenia w tym zakresie nie ulegają przedawnieniu. Tym samym ze strony autora zalecane jest domaganie się przez Polskę od RFN przeprowadzenia remanentu niemieckich magazynów muzealnych i sporządzenia listy dóbr kultury znajdujących się w posiadaniu Niemiec od czasów III Rzeszy, aby podjąć właściwe kroki w celu rewindykacji polskiego dorobku kulturalnego zrabowanego podczas II wojny światowej.