*LEX nr 1324704.

T eza glosowanego wyroku brzmi:

Przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej są przestępstwami podobnymi, niezależnie od tego, czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej należy do zespołu ich ustawowych znamion.

W glosowanym wyroku Sąd Apelacyjny w Łodzi odniósł się m.in. do podniesionego w rozpoznawanej apelacji zarzutu, że przestępstwo kradzieży z włamaniem, stypizowane w art. 279 § 1 k.k., nie jest przestępstwem popełnionym w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w rozumieniu art. 115 § 3 k.k., gdyż „kryterium celu, jakim jest osiągnięcie korzyści majątkowej nie stanowi znamienia podmiotowego przestępstwa z art. 279 § 1 k.k.”. Apelujący stanął zatem na stanowisku, że cel osiągnięcia korzyści majątkowej z art. 115 § 3 k.k. to odwołanie do znamion typów przestępstw. Zgodnie z tym stanowiskiem przestępstwami podobnymi mogą być tylko te, które w swoim opisie ustawowym expressis verbis stanowią o zachowaniu się sprawcy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

Sąd Apelacyjny w Łodzi nie podzielił powyższego stanowiska i stwierdził, że „przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej są przestępstwami podobnymi, niezależnie od tego, czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej należy do zespołu ich ustawowych znamion”. Uznał przy tym, że co do takiego rozumienia celu osiągnięcia korzyści majątkowej z art. 115 § 3 k.k. „w świetle językowych dyrektyw wykładni nie może być wątpliwości”. Tym samym SA w Łodzi stanął na stanowisku, że cel osiągnięcia korzyści majątkowej należy rozumieć jako okoliczność faktyczną towarzyszącą konkretnym zdarzeniom przestępnym. W tym ujęciu z podobieństwem przestępstw mamy do czynienia wówczas, gdy sprawca faktycznie popełnił je w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, bez względu na to, czy ów cel stanowi ustawowe znamię porównywanych przestępstw.

W pierwszej kolejności wypada zauważyć, że cel osiągnięcia korzyści majątkowej może funkcjonować na gruncie karnoprawnym zarówno jako nieobjęta ustawowym opisem czynu okoliczność faktyczna towarzysząca konkretnym zdarzeniom przestępnym, jak i jako znamię typów przestępstw Zob. np. K. Daszkiewicz, Przestępstwo z premedytacją, Warszawa 1968, s. 158; L. Lernell, Wykład prawa karnego. Część ogólna, Warszawa 1961, s. 127–129.. W tym drugim wypadku mamy do czynienia z przestępstwami kierunkowymi znamiennymi celem (osiągnięcia korzyści majątkowej), których cechą charakterystyczną jest właśnie to, że ów cel stanowi ich znamię odnoszące się do zachowania sprawcy, co z kolei w szczególny sposób zabarwia stronę podmiotową tych przestępstw (dolus coloratus). Tytułem przykładu można tu wskazać przestępstwo stręczycielstwa z art. 204 § 1 k.k., przestępstwo nielegalnego organizowania adopcji dzieci z art. 211a k.k., czy też przestępstwo wymuszenia rozbójniczego z art. 282 k.k. Przestępstwa te nie zaistnieją, gdy zachowaniu sprawcy nie będzie towarzyszyć cel osiągnięcia korzyści majątkowej. Jednocześnie nie sposób kwestionować, że obok przestępstw kierunkowych znamiennych celem (osiągnięcia korzyści majątkowej) występują również i takie przestępstwa, które w swoim ustawowym opisie nie operują sformułowaniem „w celu osiągnięcia korzyści majątkowej” lub podobnym, lecz faktycznie popełniane są w tymże właśnie celu. Przy czym cel ten wcale nie musi być w jakiś sposób sugerowany w ustawowym opisie czynu Z taką sytuacją mamy przykładowo do czynienia na gruncie art. 278 § 1 k.k., w którym nie mówi się o celu osiągnięcia korzyści majątkowej, ale zawarty tam zwrot „w celu przywłaszczenia” sugeruje, choć nie przesądza [zob. np. M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, (w:) Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. 3, red. A. Zoll, Kraków 1999, s. 38], że sprawca stypizowanego w tym przepisie przestępstwa działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej., czy też poprzez tytuł rozdziału Kodeksu karnego, w jakim ów ustawowy opis został zamieszczony Przestępne zachowanie się sprawcy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej może być w szczególności sugerowane tytułem rozdziału XXXV k.k. – „Przestępstwa przeciwko mieniu”., wystarczy, że zaistnieje on w psychice sprawcy. Tym samym przestępstwem faktycznie popełnionym w celu osiągnięcia korzyści majątkowej może być w zasadzie jakiekolwiek przestępstwo, bez względu na jego ustawowy opis, tytuł rozdziału Kodeksu karnego, w jakim zostało ono zamieszczone, czy też dobro prawne objęte ochroną przez ten typ przestępstwa. Dla przykładu można tu wspomnieć o przestępstwie zabójstwa z art. 148 § 1 k.k. Ani jego ustawowy opis, ani tytuł rozdziału Kodeksu karnego, w jakim zostało ono zamieszczone, ani też dobro prawne chronione w przywołanym przepisie, nie sugerują, a tym bardziej nie wskazują, że sprawcy tego przestępstwa musi bądź też może towarzyszyć cel osiągnięcia korzyści majątkowej. Tymczasem nie powinno ulegać wątpliwości, że sprawca może podjąć i realizować przestępne zachowanie, o jakim mowa w art. 148 § 1 k.k., właśnie w tym celu (np. sprawca dopuszcza się zabójstwa ojca po to, aby uzyskać po nim spadek). Takie zabójstwo należy zakwalifikować jako przestępstwo faktycznie popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

Ustawodawca niewątpliwie dostrzega, że cel osiągnięcia korzyści majątkowej może być nie tylko znamieniem, lecz również okolicznością faktyczną występującą poza ustawowym opisem popełnianych przestępstw. Wyrazem tego jest art. 33 § 2 k.k., który przewiduje fakultatywną grzywnę, wymierzaną obok kary pozbawienia wolności wymienionej w art. 32 pkt 3 k.k., jeżeli sprawca „dopuścił się czynu w celu osiągnięcia  korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął”. Cel osiągnięcia korzyści majątkowej, o jakim mowa w art. 33 § 2 k.k., to – zgodnie z opinio communis – cel, który nie musi być uwzględniony w ustawowym opisie czynu, natomiast powinien wystąpić faktycznie Zob. np. G. Łabuda, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa 2007, s. 290; J. Majewski, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I, red. A. Zoll, Warszawa 2007, s. 535; P. Palka, Sprzedajne nadużycie funkcji publicznej. Studium z prawa karnego, Olsztyn 2011, s. 513; R. Zawłocki, (w:) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. II, red. M. Królikowski, R. Zawłocki, Warszawa 2010, s. 49.. Chodzi tu więc o cel osiągnięcia korzyści majątkowej będący okolicznością faktyczną towarzyszącą czynowi sprawcy, bez względu na to, czy ów cel stanowi znamię tego czynu.

Odnosząc się już bezpośrednio do glosowanego wyroku, należy wyrazić wątpliwości co do poglądu SA w Łodzi: „w świetle językowych dyrektyw wykładni nie może być wątpliwości”, że „przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej są przestępstwami podobnymi, niezależnie od tego, czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej należy do zespołu ich ustawowych znamion”. Wykładnia językowa zawartego w art. 115 § 3 k.k. sformułowania „przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej” wcale bowiem nie prowadzi do jednoznacznych wniosków, gdy idzie o analizowany problem. Oczywiście należy zwrócić uwagę, że posłużenie się w przywołanym sformułowaniu słowem „przestępstwa”, nie zaś zwrotem „czyny zabronione”, może sugerować, że chodzi tu o konkretne zdarzenia przestępne, a nie o abstrakcyjnie ujęte konstrukcje czynów zabronionych. Zatem – jak można mniemać – istotne jest to, czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej faktycznie towarzyszył sprawcy popełniającemu przestępstwo, nie zaś to, czy ów cel został opisany w znamionach tego przestępstwa. Wsparcia dla takiej interpretacji udziela ponadto końcowy fragment art. 115 § 3 k.k., w brzmieniu: „uważa się za przestępstwa podobne” (a nie np. „uważa się za podobne czyny zabronione”), a także art. 64 § 1 i art. 75 § 1 k.k., gdzie mowa o przestępstwie podobnym, nie zaś o podobnym czynie zabronionym. Trzeba mieć jednak na uwadze, czego nie dostrzegł SA w Łodzi, że wyciąganie wniosków, o jakich tu mowa, na podstawie użycia w przepisie pojęcia „przestępstwo” lub „czyn zabroniony” może być zawodne. Przykładowo w art. 6 § 1 i 2 k.k. mowa o czynie zabronionym, a mimo to w przepisach tych chodzi o konkretne działania lub zaniechania mające swój czas i swoje miejsce; z kolei w art. 7 § 1 k.k. mowa o przestępstwie, a przecież nie chodzi tu o konkretne zdarzenie przestępne, lecz o podział ogółu przestępstw na dwie kategorie.

Dużo bardziej jednoznaczne wnioski niż z wykładni językowej wysnuć można z ratio legis, jakie towarzyszyło ustawodawcy przy określaniu podobieństwa przestępstw. Mianowicie wyraził on oczekiwanie, że określenie to będzie „wskazywać na trwałość negatywnie ocenianej postawy sprawcy kolejnych przestępstw” Nowe kodeksy karne – z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 175.. Prawidłowa realizacja tego oczekiwania w kontekście analizowanego tu kryterium podobieństwa przestępstw wymaga badania, czy sprawca, popełniając porównywane przestępstwa, faktycznie kierował się celem osiągnięcia korzyści majątkowej. O trwałości „negatywnie ocenianej postawy sprawcy kolejnych przestępstw” świadczyć może tylko jego rzeczywiste zachowanie się, tylko ono bowiem pozwala mówić o prezentowanej przez niego postawie i dokonywać oceny tej postawyPor. A. Zoll, (w:) K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. 1, Kraków 1998, s. 626, zdaniem którego: „Podobieństwo przestępstw ma przede wszystkim charakter prognostyczny. Popełnienie przestępstwa podobnego jest dowodem złej prognozy kryminologicznej. Dla ustalenia tej prognozy ważne są postawy sprawcy, których trwałość wyraża się powtarzającym się zachowaniem”. A zatem – co A. Zoll odnosi zarówno do zastosowania przemocy lub groźby jej użycia, jak i do celu osiągnięcia korzyści majątkowej – dla ustalenia owej prognozy „nie ma zasadniczego znaczenia”, czy okoliczności te stanowią znamiona zrealizowanych czynów zabronionych, czy też pozostają one poza zakresem tych znamion.. Formalna kwalifikacja prawna czynu sprawcy może tu  być myląca. Wynika to przede wszystkim z tego, że cel osiągnięcia korzyści majątkowej wcale nierzadko jest ujęty jako znamię alternatywne. I tak przykładowo na płaszczyźnie ustawowego opisu podobne są przestępstwa z art. 264a § 1, art. 271 § 3, art. 287 § 1, art. 362 § 1 k.k., art. 55 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznejTekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 591 ze zm., art. 53 ust. 2, art. 59 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomaniiTekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 124 ze zm., art. 58 ust. 2 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentystyTekst jedn. Dz.U. z 2011 r. nr 277, poz. 1634 ze zm., art. 85 ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej Dz.U. nr 174, poz. 1039 ze zm, art. 71 ust. 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnejTekst jedn. Dz.U. z 2004 r. nr 144, poz. 1529 ze zm., art. 52 ust. 2 ustawy z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznymTekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 262.. W każdym z tych przepisów mowa jest bowiem o zachowaniu się sprawcy „w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”. W rzeczywistości może się jednak okazać, że żadne z wymienionych przestępstw nie zostało popełnione w tym celu. W wypadku przestępstw z art. 264a § 1, art. 271 § 3 k.k., art. 55 ustawy o statystyce publicznej i art. 59 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii sprawca mógł przecież kierować się alternatywnie ujętym w tych przepisach celem osiągnięcia korzyści osobistej. W wypadku przestępstwa z art. 287 § 1 k.k. sprawcy mógł towarzyszyć alternatywny cel wyrządzenia innej osobie szkody, a przy przestępstwie z art. 362 § 1 k.k. zamiast celu osiągnięcia korzyści majątkowej mógł wystąpić uszczerbek dla interesów służby. Z kolei w wypadku przestępstw z art. 58 ust. 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, art. 85 ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej i art. 71 ust. 2 ustawy o diagnostyce laboratoryjnej sprawca mógł nie kierować się celem osiągnięcia korzyści majątkowej, lecz – jak stanowi alternatywne znamię – wprowadzać w błąd co do posiadania stosownych uprawnień. Jeżeli zaś chodzi o przestępstwa z art. 52 ust. 2 ustawy o podpisie elektronicznym i art. 53 ust. 2 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, to mogą one zostać popełnione, gdy sprawcy nie towarzyszy alternatywnie ujęty cel osiągnięcia korzyści majątkowej, lecz gdy – odpowiednio – dopuszcza się on czynu jako podmiot świadczący usługi certyfikacyjne lub jako kontroler albo przedmiotem jego czynu jest znaczna ilość środków odurzających, substancji psychotropowych lub słomy makowej.

Jak widać, ujęte alternatywnie do celu osiągnięcia korzyści majątkowej znamiona mają bardzo różny charakter. W szczególności należy zauważyć, że nierzadko nie przybierają one nawet postaci okoliczności podmiotowej, odwołującej się do przeżyć psychicznych sprawcy. To zaś oznacza, że różnią się one w sposób zasadniczy od celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Tym samym nie sposób mówić o trwałości „negatywnie ocenianej postawy sprawcy kolejnych przestępstw”, relatywizowanej – jak chce tego ustawodawca  w omawianym wypadku – do określonego celu zachowania się sprawcy, gdy najpierw dopuści się on przestępstwa po to, aby osiągnąć korzyść majątkową, a następnie popełni przestępstwo, np. wprowadzając w błąd co do posiadania stosownych uprawnień lub powodując uszczerbek dla interesów służby, co nie ma żadnego związku z celem osiągnięcia korzyści majątkowej. Niewątpliwie doszłoby do całkowitego zaprzeczenia ratio legis podobieństwa przestępstw, gdyby przykładowo za podmiotowo podobne należało uznać, na podstawie ustawowego opisu, popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej przestępstwo oszustwa z art. 286 § 1 k.k. i w żaden sposób niezwiązane z tym celem, bo motywowane np. chęcią zaimponowania kolegom, przestępstwo samowolnego użycia wojskowego pojazdu mechanicznego z uszczerbkiem dla interesów służby z art. 362 § 1 k.k.

Wymaga jednocześnie podkreślenia, że ograniczenie się na użytek omawianego tu kryterium podobieństwa przestępstw do ustawowego opisu porównywanych czynów skutkować może nie tylko przyjęciem podobieństwa tam, gdzie nie powinno być ono przyjęte, lecz również wykluczeniem podobieństwa w sytuacjach, w których ono faktycznie zachodzi. Przykładowo ustawowy opis nie pozwala mówić o podobieństwie czynów z art. 286 § 1 i art. 148 § 1 k.k., gdyż w znamionach przestępstwa stypizowanego w tym drugim przepisie nie ujęto celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Tymczasem w rzeczywistości zabójstwo może być dokonane po to, aby osiągnąć korzyść majątkową, a więc w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (np. sprawca zabija swojego ojca po to, aby uzyskać po nim spadek). W takich okolicznościach, gdy sprawca realizuje kolejny czyn przestępny w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, kwestia trwałości jego „negatywnie ocenianej postawy” aktualizuje się bez względu na to, czy ów cel zawarty jest w znamionach popełnionych przestępstw, czy też pozostaje poza tymi znamionami.

Jeżeli zatem ratio legis, które towarzyszyło ustawodawcy podczas konstruowania instytucji podobieństwa przestępstw, traktować jako wskazówkę przy interpretacji przepisów tworzących tę instytucję, to przyjąć należy, że kryterium w postaci celu osiągnięcia korzyści majątkowej stanowi odwołanie do okoliczności faktycznych towarzyszących konkretnym zdarzeniom przestępnym. I mając na uwadze właśnie taką wykładnię art. 115 § 3 k.k., z aprobatą należy odnieść się do stanowiska SA w Łodzi, że „przestępstwa popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej są przestępstwami podobnymi, niezależnie od tego, czy cel osiągnięcia korzyści majątkowej należy do zespołu ich ustawowych znamion”.