Redakcja otrzymała z ORA w Białymstoku prawomocny wyrok Sądu Okręgowego Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, dotyczący prawa do zasiłku pogrzebowego po zmarłym adwokacie.

Wobec tego, że rozstrzygnięcie Sądu, w którym dokonano interpretacji istotnych przepisów ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, wiąże się z naszym środowiskiem i ma charakter precedensowy, postanowiliśmy opublikować wyrok w całości.

Redakcja

S ąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku V Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (...) po rozpoznaniu sprawy z odwołania Okręgowej Rady Adwokackiej w Białymstoku przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w Białymstoku o zasiłek pogrzebowy na skutek apelacji Okręgowej Rady Adwokackiej w Białymstoku od wyroku Sądu Rejonowego Sądu Pracy w Białymstoku z dnia 25 października 2010 r. (sygn. akt VI U 366/10) postanowił, iż:

1. Zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że przyznaje Okręgowej Radzie Adwokackiej w Białymstoku prawo do zasiłku pogrzebowego z tytułu poniesienia kosztów pogrzebu Witolda Andrzeja L.
2. Zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w Białymstoku na rzecz Okręgowej Rady Adwokackiej w Białymstoku kwotę 30 (trzydziestu) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu.

Uzasadnienie

Decyzją nr 010000/6027/970/E/2010/SZZ z 16 sierpnia 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Białymstoku odmówił Okręgowej Radzie Adwokackiej w Białymstoku prawa do wypłaty zasiłku pogrzebowego po zmarłym w dniu 18 lipca 2010 r. Witoldzie Andrzeju L. z tytułu poniesienia kosztów pogrzebu.

W uzasadnieniu zaskarżonej decyzji ZUS wskazał, że zasiłek pogrzebowy przysługuje osobie, która pokryła koszty pogrzebu. Powołał się na art 78 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i wskazał, iż wymieniony enumeratywnie katalog podmiotów uprawnionych do zasiłku pogrzebowego nie wymienia wnioskodawcy

Od powyższej decyzji odwołanie wniosła Okręgowa Rada Adwokacka w Białymstoku, wnioskując o zmianę decyzji w całości i przyznanie prawa do zasiłku pogrzebowego.

W ocenie wnioskodawcy – w rozumieniu art. 78 ust. 1 ustawy emerytalnej – Okręgową Radę Adwokacką należy traktować jako pracodawcę adwokata, członka danej Izby, albowiem z mocy art. 4b ust. 1 ustawy – Prawo o adwokaturze adwokat wykonujący zawód nie może pozostawać w stosunku pracy. Z tych względów Okręgowej Radzie Adwokackiej jako jednostce nadrzędnej nad adwokatem prowadzącym kancelarię i sprawującej nadzór nad każdym adwokatem, będącym członkiem Izby, w tym przypadku muszą przysługiwać uprawnienia pracodawcy do zasiłku pogrzebowego.

Wyrokiem z dnia 25 października 2010 r. Sąd Rejonowy w Białymstoku oddalił odwołanie Okręgowej Rady Adwokackiej w Białymstoku od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w Białymstoku z dnia 16 sierpnia 2010 r. w sprawie z wniosku tej Rady o zasiłek pogrzebowy.

Sąd I instancji w uzasadnieniu swego wyroku zaznaczył, że pełnomocnik odwołującego zmodyfikował w toku postępowania sądowego swoje stanowisko o to, iż Izba nie jest pracodawcą w dosłownym znaczeniu, a tylko quasi-pracodawcą, ponieważ osoba, która nie jest członkiem Izby Adwokackiej, nie ma prawa wykonywania zawodu adwokata. Odwołujący twierdził, że skoro Rada poniosła koszty pogrzebu Witolda L., to koszty te winny być przez ZUS na rzecz Izby zwrócone na konto Okręgowej Rady Adwokackiej, która reprezentuje Izbę Białostocką.

Pozwany organ rentowy podtrzymał swoje stanowisko w sprawie oraz argumentację zawartą w skarżonej decyzji, jak i w odpowiedzi na odwołanie. Wnosił o oddalenie odwołania.

Sąd Rejonowy ustalił, jako okoliczności bezsporne, że wniosek o wypłatę zasiłku pogrzebowego po zmarłym w dniu 18 lipca 2010 r. Witoldzie Andrzeju L. złożyła Okręgowa Rada Adwokacka z siedzibą w Białymstoku. Wnioskodawca do wniosku dołączył odpis skrócony aktu zgonu, zaświadczenie o opłacie za posługę duszpasterską z dnia 21 lipca 2010 r. oraz faktury: Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej – Dom Pogrzebowy i Zakładu Budżetowego Cmentarz Miejski.

Zmarły Witold Andrzej L. miał ustalone prawo do emerytury.

Sąd I instancji uznał, że powyższy stan faktyczny nie był kwestionowany przez żadną ze stron i znajduje potwierdzenie w zgromadzonej w sprawie dokumentacji.

Zdaniem tego Sądu spór w sprawie sprowadzał się do kwestii wykładni prawa, a w szczególności do ustalenia, czy Okręgowej Radzie Adwokackiej przysługuje prawo do wypłaty zasiłku pogrzebowego.

Sąd wyraził ocenę, że zaskarżona decyzja organu rentowego jest prawidłowa, bowiem kwestie prawa do zasiłku pogrzebowego po zmarłym mającym ustalone prawo do renty lub emerytury zostały uregulowane przez ustawodawcę w ustawie emerytalnej, a konkretnie w dziale V poświęconym temu świadczeniu, w artykułach 77–81  tej ustawy. Okręgowa Rada Adwokacka nie jest podmiotem wymienionym w wyżej przywołanych przepisach.

Sąd zaznaczył, że zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie utrwalony jest pogląd, iż przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych należy interpretować ściśle. Katalog podmiotów uprawnionych do zasiłku pogrzebowego został wymieniony enumeratywnie w przepisach emerytalnych i jest zamknięty, co potwierdza – w ocenie tego Sądu – zacytowany fragment tezy wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2009 r., sygn. akt II BU 26/08 (LEX nr 519216): „Krąg uprawnionych do zasiłku pogrzebowego jest zamknięty i ogranicza się do osób fizycznych (art. 78 ust. 1 ustawy z 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych) oraz podmiotów enumeratywnie wskazanych w art. 78 ust. 2”.

W ocenie Sądu I instancji bezsporne jest, iż wnioskodawca nie spełnia przesłanek określonych w art. 78 ust. 1, który ma zastosowanie jedynie do osób fizycznych.

Nie zasługiwała na akceptację – zdaniem Sądu – argumentacja odwołującego, dotycząca „więzi”/stosunku prawnego, jaka łączyła zmarłego z Okręgową Izbą Adwokacką, bowiem nietrafne jest uznanie/zrównanie tej „więzi” z relacjami, jakie zachodzą między pracownikiem a pracodawcą, a wynikają ze stosunku pracowniczego.

Sąd Rejonowy, cytując i wyrażając pełną aprobatę dla definicji stosunku pracy, powołaną w oparciu o przepisy kodeksu pracy, w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2009 r. III PK 38/09 (LEX nr 560867) stwierdził, że nie można zgodzić się ze stanowiskiem wnioskodawcy, iż Okręgowej Radzie Adwokackiej w niniejszej sprawie przysługują uprawnienia pracownicze w rozumieniu art. 78 ustawy emerytalnej – co podnosił w odwołaniu odwołujący – a w konsekwencji iż Radzie tej przysługuje prawo do wypłaty zasiłku pogrzebowego.

Sąd I instancji zwrócił uwagę na okoliczność przyznaną przez pełnomocnika wnioskodawcy, to jest że „adwokat nie może świadczyć usług prawnych w stosunku pracy”, a to nie wymagało już dalszej analizy.

Ponadto Sąd powołał się na znany mu z urzędu fakt, że korporacja adwokacka działa na zasadach samorządu zawodowego, a Okręgowa Rada Adwokacka jest organem Izby adwokackiej.

Jednakże przenosząc powyższe rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy, Sąd I instancji uznał, że organ rentowy prawidłowo odmówił wnioskodawcy prawa do wypłaty zasiłku pogrzebowego z tytułu poniesionych kosztów pochówku Witolda Andrzeja L., a za podstawę treści swojego orzeczenia powołał art. 477¹⁴ § 1 k.p.c.

Apelację od tego wyroku wniosła odwołująca się Okręgowa Rada Adwokacka w Białymstoku, reprezentowana przez członka tej Rady, upoważnionego jej uchwałą.

Apelująca, zaskarżając wyrok Sądu Rejonowego w całości, zarzuciła naruszenie prawa materialnego, to jest art. 78 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej jako ustawa emerytalna), przez uznanie, że Izbie Adwokackiej w Białymstoku nie służy prawo do zasiłku pogrzebowego, w sytuacji gdy gramatyczna wykładnia tego przepisu uzasadnia przyjęcie, że pod pojęciem „osoba” zawartym w tym przepisie mieści się zarówno pojęcie „osoby prawnej”, jak i „osoby fizycznej”, a brak jest ważkich względów, które uzasadniałyby odstępstwo od tego rodzaju wykładni, na rzecz innych reguł interpretacyjnych.

Nadto – z ostrożności – apelująca zarzuciła naruszenie art. 78 ust. 2 ustawy emerytalnej poprzez nieuwzględnienie, że specyfika więzi łączącej adwokata i Izbę Adwokacką, której adwokat jest członkiem, jest zbliżona do więzi łączącej pracownika z pracodawcą, co uzasadnia zastosowanie tego przepisu w przedmiotowej sprawie.

Apelująca wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez orzeczenie o zmianie zaskarżonej decyzji i przyznanie Izbie Adwokackiej w Białymstoku prawa do zasiłku pogrzebowego z tytułu poniesienia kosztów pogrzebu adwokata Witolda L., a ponadto o zasądzenie na rzecz apelującej kosztów procesu.

W uzasadnieniu apelacji jej autor uznał za nieprzekonywające uzasadnienie poglądu Sądu Najwyższego wyrażonego w wyroku tego Sądu z dnia 23 czerwca 2009 r., sygn. akt II BU 26/08, przytaczając na poparcie swojego stanowiska co do reguł interpretacyjnych pogląd A. Zolla o pierwszeństwie wykładni gramatycznej w demokratycznym państwie prawa. Zdaniem apelacji, za uznaniem art. 78 ust. 1 ustawy emerytalnej, jako odnoszącej się także do osób prawnych (a więc i do Izby Adwokackiej), przemawia to, że wysokość zasiłku dla podmiotów wymienionych w odrębnych ustępach art. 78, to jest odrębnie w ustępie 1. i odrębnie w ustępie 2., została zróżnicowana.

Uzasadniając – podniesiony z ostrożności – zarzut naruszenia art. 78 ust. 2 ustawy emerytalnej, apelacja wskazywała na możliwą interpretację tego przepisu, która zawartemu w nim pojęciu pracodawcy nadaje szersze znaczenie, aniżeli nadane w kodeksie pracy. Za takim rozumieniem pojęcia pracodawcy, w ocenie apelującego, przemawia to, że przepisy ustawy emerytalnej nie odsyłają do kodeksu pracy przy definiowaniu tego pojęcia, co uzasadnia interpretowanie pojęcia pracodawcy z uwzględnieniem sensu i celu przepisów ustawy emerytalnej. A uwzględniając te przesłanki, a także specyfikę zawodu adwokata i jego więzi z Izbą Adwokacką, więź ta powinna być traktowana jak więź między pracodawcą i pracownikiem.

Na koniec apelacja wskazała, że wykładnia dokonana przez Sąd I instancji w zaskarżonym wyroku jest sprzeczna z zasadą równości wyrażoną w art. 32 Konstytucji, rozumianą jako reguła interpretacyjna.

W odpowiedzi na apelację organ rentowy wnosił o oddalenie apelacji, podnosząc, że odwołująca się Okręgowa Rada Adwokacka nie mieści się w katalogu podmiotów uprawnionych do zasiłku pogrzebowego, wskazanych w art. 78 ustawy emerytalnej, w szczególności nie jest pracodawcą adwokata, jest organem Izby Adwokackiej i nie może być z pracodawcą utożsamiana w zakresie prawa do zasiłku pogrzebowego.

Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja w zakresie zarzutu naruszenia prawa materialnego jest zasadna, jakkolwiek z nieco innych powodów niż wskazane w jej treści.

Jednakże przed wyłożeniem oceny prawnej Sąd Okręgowy uzupełnia ustalenia Sądu I instancji, w oparciu o dokumenty postępowania przed organem rentowym, których przytoczenie jest konieczne.

Otóż niebudzące wątpliwości jest, na co Sąd Okręgowy zwrócił uwagę stron (art. 228 § 2 k.p.c. w zw. z art. 382 w zw. z art. 391 § 1 zd. 1 k.p.c.), że zmarły w dniu 18 lipca 2010 r. w wieku 73 lat Witold Andrzej L. był emerytowanym adwokatem.

Zaś z informacji pełnomocnika apelującej Rady Adwokackiej (niekwestionowanej przez organ rentowy) wynika, że zmarły adw. Witold Andrzej L. wykonywał praktykę w indywidualnej kancelarii adwokackiej, należał do Izby Adwokackiej nawet na emeryturze, z tytułu członkostwa opłacał składki na rzecz samorządu adwokackiego.

Te fakty Sąd Okręgowy uznał za przyznane (art. 230 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 zd. 1 k.p.c.).

W toku rozprawy apelacyjnej pełnomocnik Rady wyraził ocenę, że poniżej godności członków korporacji adwokackiej byłoby podstawiać kogoś, kto rzekomo pokrył koszty pogrzebu, lub by pogrzeb adwokata organizowała gmina.

Jeżeli chodzi o wnioski wynikające z ustaleń Sądu I instancji i powyższego, krótkiego uzupełnienia, Sąd Okręgowy stwierdza, że:

W okresie wykonywania zawodu zmarły adw. Witold L. podlegał regulacji ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze. Ustawa ta była wielokrotnie zmieniana, i to w sposób gruntowny. Wielokrotnie, i to w sposób zasadniczy, w okresie obowiązywania tej ustawy, zmieniały się również regulacje prawa ubezpieczeń społecznych. Tym regulacjom adwokat L. podlegał zarówno w okresie wykonywania zawodu, jak i po tym okresie, jako emeryt. Wreszcie, zmarły adwokat L., jak inni adwokaci, i wszyscy obywatele, prawom i obowiązkom opisanym w Konstytucji”.

I już preambuła ustawy zasadniczej wzywa „wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, (...) aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka (...) i obowiązku solidarności z innymi”. Artykuł 17 ust. 1 Konstytucji przewiduje zaś, że: „W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony”.

Adwokatura, której członkiem był zmarły adw. Witold L., w myśl – niezmienionego od ponad 30 lat – art. 1 Prawa o adwokaturze, powołana jest do udzielania pomocy prawnej, współdziałania w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa (ust. 1), a zorganizowana jest na zasadach samorządu zawodowego (ust. 2).

Samorząd zawodowy, jakim jest adwokatura, zgodnie z przytoczonymi wyżej regulacjami konstytucyjnymi, sprawuje pieczę nad należytym wykonywaniem zawodu przez jego członków, a doprecyzowanie zadań samorządu zawodowego adwokatury opisane zostało – co także wymaga zaznaczenia – w niezmienionych również od ponad 30 lat ustępach 5. i 6. art. 3. ustawy – Prawo o adwokaturze („ustalanie i krzewienie zasad etyki zawodowej i dbałość o ich przestrzeganie”, oraz „sprawowanie zarządu majątkiem samorządu adwokackiego i rozporządzanie nim”). Zadania te, co Sąd Okręgowy wyraźnie podkreśla, ciążą na wszystkich adwokatach i wszystkich organach samorządu adwokackiego.

Prawo do zasiłku pogrzebowego opisane zostało w art. 77–81 ustawy emerytalnej. Przepis art. 78 ust. 1 i 2 wskazuje podmioty uprawnione do otrzymania zasiłku.

Sąd Okręgowy, odnosząc się do zarzutu i argumentacji apelacji co do definicji pojęcia osoby, użytego w ust. 1 tego przepisu uznaje, że ocena wyrażona przez Sąd Rejonowy, iż pojęcie to obejmuje tylko osoby fizyczne, jest prawidłowa.

Wypada na uzasadnienie takiej oceny przytoczyć fragment uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2009 r., sygn. akt II BU 26/08, wskazanego przez Sąd I instancji, a przywołanego również w apelacji: „Wykładnia gramatyczna wyrazu «osoba» nakazuje kwalifikować tu zarówno osoby fizyczne, jak i prawne, jednak wydaje się, że zamysłem ustawodawcy było uwzględnienie tylko tych pierwszych. Gdyby art. 78 ust. 1 miał dotyczyć również osób prawnych, nieuzasadnione byłoby wyłączenie  niektórych z nich do odrębnej regulacji (art. 78 ust. 2)”. Oznacza to, że gdyby ust. 1 miał obejmować wszystkie osoby prawne, nie byłoby potrzeby wskazywania niektórych z nich w ust. 2.

Dlatego zarzut naruszenia art. 78 ust. 1 ustawy emerytalnej jest chybiony.

Słuszny jest natomiast zarzut naruszenia art. 78 ust. 2. ustawy emerytalnej.

W ocenie Sądu Okręgowego, Sąd I instancji, powołując się na definicję pracodawcy wynikającą z orzeczenia Sądu Najwyższego i opierając swoje rozstrzygnięcie na tej definicji, pominął treść art. 24 Prawa o adwokaturze.

Art. 24 ust. 1 Prawa o adwokaturze, poczynając od pierwotnej wersji, brzmiał: „Adwokaci – członkowie zespołów i ich rodziny mają na równi z pracownikami prawo do świadczeń z tytułu ubezpieczenia na wypadek choroby, macierzyństwa i ubezpieczenia rodzinnego oraz z tytułu powszechnego zaopatrzenia emerytalnego pracowników i ich rodzin, przy czym przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wysokości pracę w zespołach traktuje się jako zatrudnienie, a otrzymywane wynagrodzenie – jako wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia”.

Przepis ten był kilkakrotnie zmieniany, co wywołuje wątpliwość co do tego, czy obecnie nadal on obowiązuje.

Pierwsza, najistotniejsza jego zmiana wynikała z art. 170 pkt 8 ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. z 1997 r. nr 28, poz. 153), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1999 r. Przepis ów brzmiał:

„Art. 170. Tracą moc w zakresie uregulowanym ustawą przepisy:

8) art. 24 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (...)”.

Ustawa ta, jak wskazywał już sam jej tytuł, regulowała tylko ubezpieczenie chorobowe. A zatem tylko w zakresie ubezpieczenia chorobowego art. 24 został uchylony.

W pozostałym zakresie, w tym w szczególności w zakresie ubezpieczenia emerytalno‑rentowego przepis ów nadal obowiązuje.

Wynika to z konstrukcji przepisu, to jest z oddzielenia wyrazem „oraz” dwu odrębnych zakresów ubezpieczenia społecznego („z tytułu ubezpieczenia na wypadek choroby, macierzyństwa i ubezpieczenia rodzinnego” i „z tytułu powszechnego zaopatrzenia emerytalnego pracowników i ich rodzin”).

Z kolei końcowy, oddzielony przecinkiem fragment pierwszego zdania „ , przy czym przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wysokości pracę w zespołach traktuje się jako zatrudnienie”, zrównał pracę adwokata w zespole adwokackim z zatrudnieniem w ramach stosunku pracy, o jakim mowa w art. 5 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 267), gdyż „użyte w ustawie określenia oznaczają:

1. pracownik – osobę pozostającą w stosunku pracy w myśl Kodeksu pracy,
2. zatrudnienie – wykonywanie pracy w ramach stosunku pracy”.

Także art. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin stwierdzał, że „świadczenia określone w ustawie przysługują również niektórym osobom niebędącym pracownikami: 1) adwokatom (...)”.

Opisanej powyżej ocenie co do zakresu obowiązywania art. 24 Prawa o adwokaturze dał wyraz Marszałek Sejmu w opracowanych dwu tekstach jednolitych ustawy – prawo o adwokaturze (pierwszy tekst jednolity – Dz.U. z 2002 r. nr 123, poz. 1058, drugi tekst jednolity – Dz.U. z 2009 r. nr 146, poz. 1188).

Przepis ten w obydwu tych tekstach nie został pominięty z uwagą „uchylony”, jak np. art. 22, ale został przytoczony, jednakże z wyodrębnieniem jego treści pismem pochyłym, tj. kursywą, i ze znacznikiem odsyłającym do odnośnika informującego o zmianie wprowadzonej wyżej wskazaną ustawą z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym.

Taka technika legislacyjna nie została w żaden sposób opisana w Rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz.U. nr 100, poz. 908) i taki stan wywoływać może wątpliwości co do obowiązywania przepisu przy pobieżnej analizie tekstu, zwłaszcza przy uwzględnieniu poglądu Trybunału Konstytucyjnego, wyrażonego w orzeczeniu z dnia 21 stycznia 1997 r. (K 18/96, opubl. OTK 1997, nr 1, poz. 2), w myśl którego „ogłoszony tekst jednolity cieszy się domniemaniem prawidłowości i stanowi wyłączny punkt odniesienia dla stosowania ustawy”.

Jednakże, pozostawiając na boku kwestie wynikające z redakcji tekstów jednolitych, Sąd Okręgowy uznaje, że nadal, w myśl obowiązującego w tym zakresie art. 24 ustawy – Prawo o adwokaturze, „adwokaci – członkowie zespołów i ich rodziny mają na równi z pracownikami prawo do świadczeń z tytułu powszechnego zaopatrzenia emerytalnego pracowników i ich rodzin, przy czym przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wysokości pracę w zespołach traktuje się jako zatrudnienie, a otrzymywane wynagrodzenie – jako wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia”.

Taki jednoznaczny wniosek można wyprowadzić z opisanej wyżej wykładni art. 170 ustawy z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. z 1997 r. nr 28, poz. 153), nawet bez odwoływania się do tekstów jednolitych i różnic w rodzaju używanej w nich czcionki.

Prawo do zasiłku pogrzebowego jako świadczenie z zakresu ubezpieczenia społecznego nie jest elementem ubezpieczenia zdrowotnego ani ubezpieczenia wypadkowego, ale elementem ubezpieczenia emerytalno-rentowego, co wynika choćby z treści art. 3 obecnie obowiązującej ustawy emerytalnej, jak również obowiązującej poprzednio ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (art. 7 pkt 5).

Zasiłki pogrzebowe wypłaca ZUS z funduszu rentowego (art. 55 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych).

Stąd skoro nadal obowiązuje ust. 1 art. 24 Prawa o adwokaturze w zakresie wykraczającym poza ubezpieczenie zdrowotne, czyli w zakresie ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, to obowiązuje także w zakresie prawa do zasiłku pogrzebowego.

W konsekwencji jeżeli „przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wysokości pracę w zespołach traktuje się jako zatrudnienie”, to zespół adwokacki jest traktowany jako pracodawca adwokata pracującego w tym zespole w rozumieniu art. 78 ust. 2 ustawy emerytalnej.

Jednakże zmarły emerytowany adwokat nie pracował już w zespole adwokackim – był emerytem.

Powstaje w tej sytuacji pytanie, czy zespół adwokacki jest uprawniony do zasiłku pogrzebowego w razie poniesienia kosztów pogrzebu swojego byłego członka – emeryta, czy ma prawo do tego świadczenia tylko w przypadku śmierci adwokata czynnego.

Odpowiedź na takie pytanie wymaga wskazania przesłanek nabycia prawa do zasiłku pogrzebowego. Są nimi, w uproszczeniu:

1. śmierć ubezpieczonego lub emeryta,
2. pokrycie kosztów pogrzebu zmarłego ubezpieczonego lub emeryta,
3. wniosek osoby, która pokryła koszty pogrzebu.

Skoro zasiłek pogrzebowy nie przysługuje przed śmiercią i pokryciem kosztów pogrzebu przez osoby wskazane w art. 78, to oznacza, że użyte w art. 77 ust. 2 ustawy emerytalnej określenie pracodawca dotyczy w istocie byłego pracodawcy (a nie tylko pracodawcy, z którym wiązał zmarłego stosunek pracy w chwili śmierci).

A zatem zespół adwokacki, którego członkiem był zmarły emerytowany adwokat, uprawniony jest do zasiłku pogrzebowego, o ile poniósł koszty pogrzebu zmarłego emerytowanego adwokata.

Jeżeli jednak adwokat nie był członkiem zespołu, a wykonywał zawód w kancelarii indywidualnej opisanej w art. 4a Prawa o adwokaturze, to oznaczałoby, że nie ma pracodawcy, a jego obowiązki w zakresie podlegania ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu równe adwokatom wykonującym zawód w zespole czy spółce wskazanej w art. 4a nie są zrównane w zakresie prawa do zasiłku pogrzebowego, bo nie ma on pracodawcy.

Tymczasem ani ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych, ani ustawa emerytalna takiego rozróżnienia nie wprowadzają. Prawo do zasiłku pogrzebowego w żadnym obowiązującym akcie prawnym nie jest uzależnione od statusu pracodawcy ani od tytułu ubezpieczenia zmarłej osoby, o ile podlegała ona ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu.

Takie samo prawo do zasiłku pogrzebowego w razie śmierci mają wszystkie osoby bliskie i niebliskie zmarłego, a także podmioty wskazane w art. 77 ust. 2 ustawy emerytalnej, niezależnie od tego, czy zmarły był pracownikiem, posłem, duchownym, prowadził działalność gospodarczą, itd. – art. 6 ust. 1 ustawy systemowej.

Warto tu przytoczyć poglądy trzech kolejnych instancji sądowych w sprawie, która swój finał znalazła w Sądzie Najwyższym (sprawa II UKN 200/97, wyrok z dnia 13 czerwca 1997 r., OSNP 1998, nr 10, poz. 31, LEX 32185):

„Sąd (Okręgowy) podkreślił dalej, że z mocy art. 24 i 37 ustawy z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. nr 16, poz. 124 ze zm.) oraz art. 2 i 60 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. nr 40, poz. 267 ze zm.), adwokaci – zarówno członkowie zespołów adwokackich, jak i wykonujący zawód indywidualnie – korzystają w pełnym zakresie ze świadczeń należnych pracownikom, przy jednoczesnym obciążeniu obowiązkiem opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w ramach tego systemu, pomimo iż powołane przepisy nie uznają – w sensie identyczności – adwokatów za pracowników, a ich pracy za zatrudnienie. Jednak dla celów ubezpieczenia społecznego, przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wysokości – pracę adwokatów w zespołach adwokackich traktuje się jako zatrudnienie, a otrzymywane wynagrodzenie, jak wynagrodzenie z tytułu zatrudnienia. To samo – zdaniem Sądu I instancji – odnieść należy do adwokatów wykonujących zawód indywidualnie. Sąd powołał uchwałę Sądu Najwyższego z 23 stycznia 1992 r., II UZP 16/91, zgodnie z którą adwokat wykonujący zawód indywidualnie i mający uprawnienia emerytalne podlega nadal obowiązkowi pracowniczego ubezpieczenia społecznego i uznał, że ta grupa zawodowa traktowana jest jak pracownicy zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, co w przypadku emerytów nadal zatrudnionych na podstawie takiej umowy oznacza podleganie ubezpieczeniu społecznemu pracowniczemu.

Sąd Apelacyjny podkreślił, że Sąd Wojewódzki, przy bezspornych okolicznościach faktycznych sprawy, prawidłowo zastosował i zinterpretował właściwe przepisy prawa, powołując przy tym orzeczenia Sądu Najwyższego dotyczące spornego zagadnienia, tj. podlegania pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu przez adwokata posiadającego uprawnienia emerytalne i wykonującego zawód indywidualnie. W świetle powołanych przez Sąd I instancji przepisów art. 24 i 37 ustawy z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze oraz art. 2 pkt 1 i art. 60 ustawy o z.e.p., nie budzi wątpliwości prawo adwokatów – członków zespołów adwokackich i adwokatów wykonujących zawód indywidualnie lub wspólnie z innym adwokatem, do korzystania z pełnego zakresu świadczeń należnych pracownikom, przy jednoczesnym obciążeniu ich w ramach tego systemu ubezpieczenia (pracowniczego) obowiązkiem opłacania składek.

Skoro adwokaci wykonujący zawód w każdej formie korzystają z pełni uprawnień należnych pracownikom z pracowniczego ubezpieczenia społecznego (przed nabyciem uprawnień emerytalno-rentowych), podlegając temu systemowi ubezpieczenia, to brak jest podstaw, aby stosować do nich – już po nabyciu tych uprawnień i przy dalszym wykonywaniu zawodu – inne zasady (inny system ubezpieczenia społecznego), aniżeli wobec pracowników, którzy nabyli prawo do świadczeń emerytalno-rentowych i kontynuują zatrudnienie. Pracownicy ci nadal podlegają obowiązkowi ubezpieczenia społecznego i jest za nich opłacana składka na ubezpieczenie społeczne na ogólnych zasadach”.

Wprawdzie, co Sąd Okręgowy wyraźnie zaznacza, przedstawione orzeczenie zapadło na tle nieobowiązujących od dawna uregulowań, jednakże istota problemu pozostała niezmienna – skoro adwokat, niezależnie od formy organizacyjnej świadczenia pomocy prawnej, ma takie same obowiązki i prawa w zakresie ubezpieczenia społecznego, to prawo do zasiłku pogrzebowego po zmarłym adwokacie mają w takim samym zakresie podmioty wskazane w obecnym art. 78 ust. 1 i 2, niezależnie od tego, czy adwokat pracował w zespole, indywidualnej kancelarii czy spółce. Wynika to również z ust. 3 art. 24, który także obowiązuje: „Składki na ubezpieczenie społeczne opłacają zespoły adwokackie, spółki jawne, partnerskie lub komandytowe, o których mowa w art. 4a ust. 1. Adwokaci wykonujący zawód w kancelariach adwokackich lub w spółkach cywilnych opłacają składki osobiście”.

O ile jednak koszt pogrzebu czynnego adwokata pokryłaby spółka czy zespół, nabywając prawo do zasiłku pogrzebowego, to w przypadku adwokata pracującego w indywidualnej kancelarii tego rodzaju „pracodawcy” by nie było. Podobnie rzecz się ma z emerytowanym adwokatem, który przestał być członkiem zespołu czy spółki.

Oczywiście, zasiłek przysługiwałby osobom bliskim; innym osobom, które pokryłyby koszty pogrzebu, a na koniec jednostkom samorządu terytorialnego – gminie czy powiatowi.

Jednakże samorządowi adwokackiemu powierzono zadanie nie tylko „ustalania i krzewienia zasad etyki zawodowej (art. 3 pkt 5 Prawa o adwokaturze), ale także „dbałości o ich przestrzeganie”, czemu służyć z pewnością powinno „sprawowanie zarządu majątkiem samorządu adwokackiego i rozporządzanie nim” (art. 3 pkt 6). Z zadaniami, rozumianymi jako powinność czy obowiązek, łączą się uprawnienia do realizacji zadań.

Obowiązek pochówku czy sprawienia pogrzebu osoby zmarłej, i to w sposób godny,  istniał i nadal istnieje w każdej kulturze. Jest to także wyraz szacunku dla opisanych na wstępie ogólnoludzkich, a także konstytucyjnych wartości – przyrodzonej godności człowieka i obowiązku solidarności. Realizacja takich obowiązków należy zatem także do samorządów zawodowych.

Organy samorządów zawodowych mają różne kompetencje, wynikające z przepisów prawa powszechnego bądź wewnętrznych regulacji. Prawo powszechnie obowiązujące nie normuje w sposób wyraźny ani obowiązków, ani praw organów samorządu adwokackiego wobec zmarłego członka tej korporacji.

Jednakże istnieje przepis prawa, który wprowadza domniemanie właściwości organu samorządu adwokackiego w sprawach nieuregulowanych, i to w sposób najogólniejszy – czyli w zakresie praw i w zakresie obowiązków. Tym przepisem jest art. 44 ust. 1 Prawa o adwokaturze. W myśl tego przepisu „do zakresu działania okręgowej rady adwokackiej należą wszystkie sprawy adwokatury, których załatwienia ustawa nie zastrzega organom adwokatury oraz innym organom izb adwokackich, organom zespołów adwokackich lub organom państwowym”.

Pochówek zmarłego emerytowanego adwokata, osoby samotnej, jest – w myśl przytoczonych regulacji konstytucyjnych i Prawa o adwokaturze – prawem, ale i obowiązkiem adwokatury. Obowiązek taki spoczywa – w myśl art. 44 ust. 1 Prawa o adwokaturze, właśnie na Okręgowej Radzie Adwokackiej.

A skoro tak, to organowi adwokatury, jakim – przy braku wyraźnej kompetencji innych organów – jest Okręgowa Rada Adwokacka, służy również prawo do zasiłku pogrzebowego w wysokości poniesionych kosztów pochówku zmarłego emerytowanego adwokata.

W konkluzji – w oparciu o powyższe wywody – Sąd Okręgowy stwierdza, że Okręgowa Rada Adwokacka jest pracodawcą w rozumieniu art. 78 ust. 2 ustawy emerytalnej dla zmarłego emerytowanego adwokata.

To stwierdzenie, w ocenie Sądu Okręgowego, nie jest sprzeczne z tezą Sądu I instancji, niewątpliwie słuszną, że przepisy z zakresu ubezpieczeń społecznych należy interpretować ściśle. Jednakże ścisła interpretacja nie jest wartością samą w sobie i nie może sprowadzać się do nadawania węższego znaczenia analizowanym pojęciom prawnym, w tym przypadku pojęciu pracodawcy użytemu w art. 78 ust. 2 ustawy emerytalnej, niż to wynika z definicji zawartej w innych aktach prawych, a nie tylko w Kodeksie pracy.

Skoro w obowiązujących przepisach prawa ubezpieczeń społecznych wykonywanie zawodu adwokata zrównane jest ze stosunkiem pracy, to oczywiste jest, że wyinterpretowanie i określenie pracodawcy staje się koniecznością na użytek ustalenia podmiotu uprawnionego do specyficznego świadczenia z ubezpieczenia społecznego, jakim jest zasiłek pogrzebowy po śmierci emerytowanego adwokata, który nawet mógł nigdy nie być członkiem zespołu adwokackiego.

Dlatego w oparciu o omówione unormowania Prawa o adwokaturze, ustawy emerytalnej i systemowej, a także art. 386 § 1 k.p.c. zaskarżony wyrok podlegał zmianie poprzez zmianę opisanej w nim decyzji, polegającą na przyznaniu odwołującej się Okręgowej Radzie Adwokackiej w Białymstoku prawa do zasiłku pogrzebowego po zmarłym emerytowanym adwokacie Witoldzie L.

Orzeczenie o kosztach procesu wynika z art. 98 k.p.c.